Б. А. Абдукаримов, А. Б. Бектемиров, М.Қ. Пардаев, Ш. С. Салимов, Э. Ш. Шавқиев, Ф. Б. Абдукаримов корхона иқтисодиёти

1.5. Корхона иқтисодиёти фанининг усуллари

Ҳар қандай илмий фан ўрганадиган предметидан келиб чиқиб ўз усулларини (методларини) яратган. Метод грек тилидан «methodos» сўзидан олиниб, «бирон нарсага йўл топиш» деган маънони билдиради. Ўзбек тилида метод сўзи усул маъносига тўғри келади.

Фан усули (методи) деганда табиат ва жамиятда содир бўлаётган ҳодисалар ва жараёнларни билиш, ўрганиш ва тадқиқ қилиш учун фанда қўлланиладиган математик ва статистик услублар мажмуасига тушинилади.
Усул – бизнинг фикримизча, жамият сирларини объектив фикрлаш, назарий мушохада қилиш ва амалиётга жорий этиш воситалари сифатида қаралиши мумкин.
Усул, фалсафий маънода қаралса илмий фан ўрганадиган предметни инсон фикрида нусхаланиши ёки шаклланишини билдириб, уларни ўрганиш қуроли сифатида қаралади.
Онгли равишда, илмий асосланган фан усулларини қўллаш, ҳар бир фан учун янгиликлар яратиш учун асос бўлиб ҳисобланади.
Қадимги ислом дунёсида олимлар табиат ва жамиятни ривожланишини, тафаккурни такомиллаштиришни ўрганишда «Ривожланиш-шаклланиш» назарясини ишлатишган. Ушбу назария асосида фикр юритишни «Аллоҳ-инсон-модда-вақт-иқтисодий равнақ» усули ишлатилган. Шу билан бирга, билиш жараёнининг ривожланиши асосида илмий фикр юритишнинг умумий усуллари ҳам яратилган. Улар қаторига деалектика, индукция, дедукция, анализ ва синтез кабилар киради.
Барча иқтисодий фанларнинг усулларини фалсафий асоси ва умумий билиш қуроли сифатида диалектика усули ишлатилади. Шу билан бирга билиш жараёнининг ривожланиши асосида илмий фикр юритишнинг умумий усуллари ҳам топилган. Улар қаторига индукция, дедукция, анализ ва синтез кабилар киради.
Келтирилган усулларни қисқача мазмунини ёритиб ўтамиз.
Боболаримиз ишлатган «Ривожланиш - шаклланиш» назарияси, Аллоҳнинг яратувчанлиги, унинг бирламчилигини асослаб, кейин инсон – модда – вақт – иқтисодий равнаққа қараб ривожланишни амалга оширишни асослайдиган фикр юритиш усулидир.
Аслида, тарихда диалектика диалог ва тортишув маҳорати, яъни савол-жавоб орқали тортишув ўтказиш қобилияти ҳамда нарсалар, тушунчаларни шакллар ва турларга таснифлаш маҳорати деб тушунилган.
Диалектика грекча «dialektike» сўзидан келиб чиқиб табиат, жамият ва тафаккурнинг умумий қонунларини ўрганиш усули сифатида вужудга келган.
Қадимий фалсафа табиатда ва жамиятда бутун борлиқ ўзгарувчанлигини асослаган ва ҳодисалар, жараёнларни бир ҳолатдан иккинчи қарама-қарши ҳолатга ўтишини исботлаган. Аристотель диалектикани эҳтимол фикрларини исботлаш тўғрисидаги фан деб қараган.
Бутун борлиқ, мавжудотни ҳар бири ҳам бор ҳам йўқ; ўз ўзига тенг ва тенг эмас; ўзига ўхшайди ва ўзидан қарама-қарши ҳолатга ўтади. Шунинг учун ҳам борлиқ тўла қарама-қаршиликдан иборат, ягона ва кўп, мангу ва ўтувчан; ўзгармас ва ўзгарувчан; тинч ҳолатда ва ҳаракатда. Бундай жараёнларни ўрганиш усули сифатида диалектика вужудга келган.
Шундай қилиб, фалсафанинг табиат, жамият ва тафаккурни ўрганиш усулига диалектика деб тушунилади.
Иқтисодий реаллик ҳам бутун жамиятдаги борлиқни бир қисмидир. Шунинг учун иқтисодий реалликда содир бўлаётган ҳодисалар ва жараёнларни ўрганишда барча иқтисодий фанлар, шу жумладан корхона иқтисодиёти диалектика усулидан кенг фойдаланади.
Индукция лотинча «inductio» сўзидан олинган бўлиб хабар олиш мазмунини билдиради. У фикр юритишнинг бир типи ва тадқиқ қилиш усулидир. Умуман индукция тадқиқот қилишда, хулосаларни асослашда хусусийликдан айрим воқеликдан умумийликка ўтиш усулидир. Иқтисодий жараёнларни таҳлил қилишда умумий назарий билимга эга бўлиш учун унинг алоҳида томонлари, эмприк асослари ўрганилиб хулоса қилинади.
Дедукция лотинча «deductio» сўзидан олиниб сўзма-сўз «чиқариш» маъносини билдиради. Дедукция ҳам индукция каби фикр юритишни бир типи ва тадқиқ қилиш усули бўлиб, индукция усулини тескарисини ишлатади. Дедукция усули ишлатилганда умумийликдан хусусийликка қараб фикр юритилади ва тадқиқот олиб борилади.
Индукция ва дедукция логик фикр юритишга асосланган. Иқтисодий тадқиқотлар ўтказишида айрим белгиларни таҳлил қилиб унинг асосида умумий жараёнга баҳо бериш ёки унинг тескари ҳоллари юз беришга кўп тўқнашамиз.
Анализ ва синтез грекча «anajysis» ва «synthesis» сўзларидан олинган бўлиб, анализ - бўлиш, ажратиш ва синтез - мувофиқлик, муносиблик маъносини билдиради. Анализ ва синтез тадқиқот усули бўлиб, умумий мазмунни яхлитликни алоҳида таркибий бўлимларга (хусусийликга) ажратиш ва яхлитликни алоҳида таркибий бўлимлардан яратиш жараёнига тушунилади. Булар ҳам тадқиқотни логик услубларидандир. Иқтисодий амалиётда бу усуллардан кенг фойдаланилади.
Корхона иқтисодиёти илмий фан сифатида юқорида келтирилган фалсафанинг усулларидан ва бошқа фанларда ишлатиладиган кўп арсиналли усул ва услубларни ўз предметини ўрганишда ишлатади. Таъбиий йўналтирилиши бўйича бу усул ва услублар иқтисодий жараён ва ҳодисаларни таҳлил қилиш, илмий тадқиқот ўтказиш, прогнозлаш, режалаштириш қуроллари сифатида ишлатилади. Бир қатор аломатлари бўйича бу усуллар сон ва сифат таҳлили, солиштириш, кузатиш, эксперимент ўтказиш, системали таҳлил, моделлаштириш, эстрополяция, интерполяция кабиларга бўлинади. Булар билан бир қаторда статистик, математик башорат (гипотеза) усуллари кенг ишлатилади.
Иқтисодий ҳодисалар ва жараёнларни бошқарув тизимига, уларни ўрганиш, тадқиқот қилиш учун иқтисодий ахборотлар мажмуаси ишлатилади. Улар фан объектининг хўжалик фаолияти тўғрисида тасаввур беради. Умуман ахборотларсиз қандайдир қарор қабул қилиш қийин.
Ахборот қабул қилувчига уч хил тушуниш фильтери орқали етказилади, яъни қабул қилиш, тушуниш ва баҳолаш. Шу нуқтаи назардан ахборот, қарор қабул қилиш ёки бирон бир вазифани бажариш учун фойдали бўлган, қабул қилинган, тушунилган ва баҳоланган янги билимлар қаторига киради.
Ахборотлар доираси жуда кенгдир ва унинг ҳар хил турлари мавжуд: Табиат тўғрисида, тарих тўғрисида, ижтимоий ҳаёт тўғрисида, сиёсат тўғрисида, техникавий, иқтисодий ва ҳоказолар.
Иқтисодий ахборотларга тушунча бериб ўтамиз.
Қисқача қилиб айтганда, иқтисодий ахборотларда иқтисодий жараён ва ҳодисаларнинг сон ва сифат томонлари ўз ифодасини топади. Иқтисодий ахборотларга кенг маънода қаралса, қуйидагилардан таркиб топади:
- бошқарувчи ва бошқарилувчи объектлар ўртасида алоқа воситаси сифатида ишлатилади;
- барча алоқадор объектлар, субъектлар орасида бир-бирига юбориладиган хабарнома сифатида кўринади;
- бошқарув қарорларини асослаш ва қабул қилиш учун зарур бўлган ҳодисалар, жараёнлар, муносабатлар ва нарсаларнинг хусусияти тўғрисидаги янги билимлар мажмуаси сифатида намоён бўлади;
- ҳодисалар ва жараёнларни ўзига хос хусусиятларидан табиатидан дарак берувчи хабарнома сифатида тасаввур қилинади;
- иқтисодий усул ва услубларни ишга солиш, фан предметини ўрганиш ва тадқиқ қилиш ҳамда хулосаларини намоён қилиш учун дастак бўлиб хизмат қилади.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, иқтисодий маълумотлар иқтисодиётда аҳамияти катта кенг маънода ишлатилади, ишлатилиш доираси ҳам кенг.
Конкрет қилиб таъриф берилса, иқтисодий ахборотларда жамиятда содир бўлаётган барча иқтисодий ишларнинг сон ва сифат жиҳатлари (ҳажми, мазмуни) ўз ифодасини топади.
Иқтисодий ахборотларни таснифи 1.5.1-чизмада ифодаланган.
Иқтисодий ахборотлар тўғрисида хабарлар кўрсаткичлар орқали ифодаланади. Кўрсаткичлар натурал, қиймат, абсолют ва нисбий ўлчов бирликларда намоён бўлади. Кўрсаткичлар тўғрисида тегишли бобларда сўз юритилади.
Иқтисодий ахборотларни намоён бўлиши белгиланган ёки қабул қилинган ҳужжатлар орқали амалга оширилади.
Бозор иқтисодиётига ўтиш Республикамизда иқтисодиётни таркибини тубдан ўзгартирилишига олиб келди. Мулк шакллари, иқтисодиётни таркиби тубдан ўзгарди. Эски маъмурий-буйруқбозлик тизимига асосланган «Халқ хўжалиги баланси» ҳисобот ва статистика кўрсаткичлар тизими талабга жавоб бермай қолди. Шу сабабли, 1993 йил 28 сентябрдаги Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг XIII-сессиясида «Давлат статистикаси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни қабул қилинди. Бу қонунда республика статистика органларини ҳуқуқлари, вазифалари, масъулиятлари белгиланган.