Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи

1.2. İstehsal infrastrukturunun təsnifatı
İqtisadi ədəbiyyatlarda infrastrukturlar yerinə yetirdiyi funk­si­yalardan asılı olaraq istehsal, sosial, bazar, beynəlxalq, ekoloji və institusionoloji infrastrukturlar kimi müxtəlif qruplarda təsnif­ləndirilir (79, s. 4). Bu qaydada təsnifləş­dirmə infras­trukturların ilk böyük təsnifatı adlandırılır. İqtisadi proseslərdə yerinə yetir­diyi funksiyalar nəzərə alınmaqla ayrı-ayrı infras­truktur sahələ­rinin bir qrupda təsnifləşdirilməsi isə sonrakı təs­nifat adlanır. Hansı qrupda təsnifləşdirilməsindən asılı olmayaraq infrastruk­turların mahiyyəti və başlıca xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, o, aid olduğu sahənin ümumi inkişafına xidmət edir. İqtisadi hadisə və proseslərdə hər bir infrastruktur sahəsi xidmət etdiyi sahənin adı ilə adlandırılır. İlk böyük təsnifatda istehsal infrastrukturu birincidir. O, sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının ümumi inkişafına xidmət edən, onun xarici mühitini təşkil edən enerji-yanacaq, nəqliyyat, rabitə-informasiya, su təchizatı, anbar təsərrüfatı, elm, topdansatış ticarət və kanalizasiya sistemlərinin məcmusundan ibarətdir (79, s. 75).

Təsnifatda ikinci yerdə dayanan sosial infrastruktur isə iş qüv­­vəsinin təkrar istehsalına və ölkə əhalisinin həyat fəaliyyəti üçün normal şəraitin yaradılmasına xidmət edir. Buraya pəra­kəndə satış və məişət xidməti, ictimai iaşə, elm, maarif, mə­də­niyyət, səhiyyə, kadr hazırlığı, istilik sistemləri, sərnişin nəq­liy­yatı və rabitənin (əhaliyə xidmət göstərməklə məşğul olan) bütün növləri, kommunikasiya qurğuları, mehmanxana təsər­rüfatı, sosial təminat və qeyri-istehsal sahəsinin digər bölmələri daxildir.

Makrosəviyyədə infrastruktur müəyyən regionda, ərazidə yer­ləşən əsas istehsal müəssisələrinin səmərəli əlaqələrini və əha­linin normal fəaliyyətini təmin edən infrastruktur həlqələr siste­mini əhatə edir. Mikrosəviyyədə isə infrastruktur ayrı-ayrı müəs­sisələrin və ya sahələin normal fəaliyyəti üçün lazım olan köməkçi həlqələrdən ibarətdir

Mikrosəviyyədə infrastruktur istehsal və sosial məişət in­frastrukturuna bölünür. İqtisadi inkişafın normal getməsi üçün onların vəhdəti zəruridir. Əgər istehsal obyektləri inşa edilib qurtarıbsa, ancaq hələ yaşayış binaları, məktəblər, uşaq bağçaları, səhiyyə obyektləri yoxdursa və ya azdırsa onda işçi qüvvəsinin cəlb edilməsi işi çətinləşər və kadr itkisi baş verər.

Səviyyələr üzrə infrastruktur xalq təsərrüfatının, regional, sahə və ayrıca müəssisələrin infastruktruna bölünür. İnfras­truktrun tərkibinin təyin edilməsinə səviyyə üzrə təsnifatının nəzərə almaqla yanaşsaq məlum olur ki, eyni obyekt ayrı-ayrı səviyyələr üçün infrastruktur sayıla bilməz. Məsələn irriqasiya sistemi rayonun infrastrukturu kimi çıxış edərkən, ümumiyyətlə, su təsərrüfatı üçün həmin rolu oynamır. Magistral neft və ya qaz kəməri xalq təsərrüfatı üçün infrastruktur elementi olsa da, neft çıxarma rayonu üçün həmin funksiyanı icra etmir. Hətta dəmir yolu kimi infrastruktur obyekti heç də həmişə keçdiyi rayonun infrastrukturuna daxil edilə bilməz. Buna görə də söhbət ancaq xalq təsərrüfatı, regional, sahə və s. infrastruktur tərkibindən gedə bilər.

İstehsal prosesinə təsirin xarakterinə görə xarici mühit amilləri aşağıdakı əsas dörd qrupa bölünür:

1) İstehsal prosesinin fasiləsizliyini təmin edən amillər, bura­ya məh­sullara münasibət, məlumatların toplanması, ötürülməsi, yığılması və işlənməsi, texnoloji və idarəetmə məsələləri ilə bağlı məsləhətləşmələr və s. daxildir;

2) İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı amilləri: buraya fəhlə və qul­luqçuların səhhətinin qorunması, onların ümumi təhsil və ixtisas hazırlığı, istira­hətlərinin təşkili və s. məsələlər aiddir;

3) İctimai istehsalda makroiqtisadi göstəricilərin tarazlaş­dırılması;

4) İqtisadi inkişafda ekoloji mühit amilləri (87, 3).

Müəssisələrin iqtisadi fəaliyyətinə təsir edən xarici mühit amil­lərinin bu qaydada qruplaşdırılmasına müvafiq olaraq infra­s­truktur, qeyd edildiyi kimi, istehsal, sosial, bazar, institu­sionoloji, ekoloji və beynəlxalq infrastrukturlara ayrılır.

İnfrastrukturlar haqda danışarkən qeyd etmək olar ki, hər bir infrastruktur sahəsinin özünəməxsus tərkib elementləri vardır. Bu elementlər məxsus olduğu infrastrukturun mahiyyətinin daha da açılmasına imkan verir. Bu baxımdan istehsal infrastrukturunun tərkibinə topdansatış ticarət, istehsal infrastrukturuna xidmət edən tikinti obyektləri, elm və elektrik enerjisi istehsalı sahələri də aid edilir.

Topdansatış ticarət istehsal prosesində yaranmış son məhsu­lun dəyərini formalaşdırır, təkrar istehsalın son fazasını tamam­la­maqla istehsal üçün şərait yaradır. Belə ki, əldə olunmuş dəyər­dən xammal və material alınması, işçi qüvvəsinin saxla­nılması, kom­munal, elektrik enerjisi və digər istehsalat xərclərinin ödənil­məsi üçün istifadə olunur. Lakin pərakəndə ticarət topdansatış ticarətin davamı olsa da istehsalata xidmət etmir. O, istehsalçı­ların bu və ya digər formada tələbatının ödənilməsinə xidmət edir. Məhz ona görə də pərakəndə ticarət sosial infrastruk­tura, topdansatış ticarət isə istehsal infrastrukturuna aid edilir.

İstehsal infrastrukturunun tikinti obyektləri də istehsal infrastrukturuna aid edilir. Belə ki, onlar xidmətlər yaratmır, lakin ayrı ayrı mühəndis qurğularını lazım olan maddi ləvazimatlarla təchiz edir. Ona görə də belə fəaliyyət növü istehsalın maddi təchizat sahəsini özündə birləşdirdiyindən istehsal infras­truk­turuna aiddir. Fikrimizcə, elektrik enerjisi də istehsal infrastruk­turuna aiddir. Çünki iqtisadiyyatın bu sahəsi xidmətlər göstər­mək məq­sədi ilə deyil, maddi nemətlərin istehsalına sərf olunur. Ölkədə elektrik enerjisi istehsalı artdıqca maddi nemətlərin artım dinamikası da inkişaf edir.

Elm istehsal infrastrukturunun tərkib hissələrindən hesab edil­məlidir. Çünki elmin köməyilə, istehsalın ayrı-ayrı sahə­lərini inkişaf etdirmək, yeni-yeni məhsulların istehsalına nail ol­maq, istehsal texnologiyasını təkmil­ləşdirmək, nəticədə məhsul­darlığı artırmaq və iqtisadi səmərəliliyi yüksəltmək mümkündür. Bunun­la belə, ictimai istehsalın inkişafını təmin edən intellektual baza, məhz elmin köməyi ilə yaradılır ki, bu da öz növbəsində bütün iqtisadi sahələrin inkişaf etdirilməsi üçün əsas hesab olu­nur. Həmçinin elmin yerinə yetirdiyi funksiyaları yalnız ictimai istehsalın xarici mühitinin yaradılması ilə məhdudlaşdırmaq olmaz, zənnimizcə, istehsal infrastrukturuna aid hesab etdiyimiz elm bütün iqtisadi sahələrin elmi şəkildə əlaqələndirilməsini, infor­masiya sistemləri ilə təminatını, məsləhət və injinirinq xid­mətini əhatə edir. Göründüyü kimi elm təkcə istehsal infra­struk­turunun bir hissəsi deyil, ümumiyyətlə bütün iqtisadi sahə­lərin əsas tərkib hissəsidir.

İstehsal infrastrukturuna aid olan sahələr təkcə istehsalatda deyil, eyni zamanda əhaliyə də xidmət edir. Belə ki, nəqliyyat, rabitə, elektroenergetika, qaz və su təchizatı, informasiya xidməti və s. sahələr istehsalata xidmət etdiyi kimi, əhalinin də tələbatının ödənilməsini təmin edir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, əhali bu fəaliyyət sahələrinin əsas obyekti hesab edilməlidir. İstehsal infrastruk­turunu müxtəlif əlamətlər üzrə də təsnifləşdirmək olar. Belə ki, istehsal mü­hiti üzrə onu aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək mümkündür:

1. Müəssisənin istehsal infrastrukturu.

2. Regionların istehsal infrastrukturu.

3. Dövlətin istehsal infrastrukturu.

4. Əməkdaşlıq edən dövlətlərin istehsal infrastrukturu. 5. Beynəlxalq istehsal infrastrukturu (98, s 22.).

Sahə prinsipləri üzrə isə istehsal infrastrukturlarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar: ayrı-ayrı sahələrin istehsal infrastruk­turu; müəssisə və təşkilatların istehsal infrastrukturu.

Eyni zamanda istehsalın özünün yerinə yetirdiyi funksi­yalardan asılı olaraq istehsal infrastrukturu aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilə bilər:

1. Nəqliyyat (nəqliyyat kommunikasiya).

2. Enerji təsərrüfatı (enerji kommunikasiya).

3. Rabitə.

4. Su təchizatı və kanalizasiya.

5.Anbar təsərrüfatı.

6. Topdansatış ticarəti (87, s. 4).

İstehsalın planlaşdırılması və proqnozlaşdırılması zamanı istehsal infrastrukturunu mövcud vəziyyətdən asılı olaraq forma­laşan, tərəqqi edən və tənəzzül edən istehsal infras­trukturlarına bölmək olar. Azərbaycanın istehsal infrastrukturunu bu baxımdan formalaşan və tərəqqi edən infrastrukturlara aid etmək olar. Məlum olduğu kimi, təbii resursların, xarici inves­tisiyaların və ölkədə gedən demoqrafik proseslərin təsiri ilə artıq istehsal infrastrukturunun formalaşması və inkişafı prosesləri davam edir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Fərmanı ilə təsdiq olunmuş «Azərbaycan Respublikası region­larının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2009-20013-cü illər)»nda bu sahədə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuş tədbirlər kənd təsər­rüfatı, eləcə də onun istehsal infrastruk­turunun inkişafına müsbət təsiri danılmazdır.

Əsas istehsal sahələrinin istehsal infrastrukturu ilə təmin olun­ması səviyyəsini müəyyən etmək üçün zaman amilinə görə istehsal infrastrukturunu aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar: irəli getmiş, geçikmiş və müasir istehsal infrastrukturu.

İstehsal infrastrukturunu üç böyük qrupda birləşdirmək olar: sahələrarası, sahə daxili və istehsal daxili. Sahələrarası dedikdə rabitə, nəqliyyat, su, qaz, istilik, elektrik təchizatı; sahə daxili dedikdə meliorasiya, aqrokimya və s.; istehsal daxili dedikdə isə bir sahəyə xidmət göstərən istehsal infrastrukturları başa düşülür.

Apardığımız tədqiqatları ümumiləşdirərək kənd təsərrüfa­tında istehsal infrastrukturunu aşağıdakı yanaşmalar əsasında sistemləşdirmək olar.

1. Kənd təsərrüfatında istehsalın xüsusiyyətləri nəzərə alın­maqla;

2. Mülkiyyətin xarakteri nəzərə alınmaqla;

3. Aid olduğu sahə nəzərə alınmaqla;

4. Ümumi inkişaf səviyyəsi nəzərə alınmaqla.

Ümumi daxili məhsulun həcminin artırılması və dayanıqlı iqtisadi inkişafın əldə olunması məqsədi ilə müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilən istehsal infrastrukturunun bütün sahələrinin inkişafı və təkmilləşdirilməsi istiqamətində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Azərbay­canın müstəqilliyə və bazar iqtisadiyyatına qədəm qoyması infrastrukturların inkişaf etdirilməsi baxımından, bir sıra mühüm strateji problem-vəzifələri qarşıya qoymuş və həmin problemlərin həlli istiqa­mətlərini müəyyənləşdirmişdir.

• 
  sahibkarlıq fəaliyyətinin geniş miqyas alması, mövcud istehsal müəs­sisələrinin səmərəli fəaliyyət göstərməsi və yenilə­rinin yaradılması;
  
• 
  iş yerlərinin açılması; iqtisadiyyatın strukturunun təkmil­ləşdirilməsi;
  
• 
  istehsal, sosial, bazar infrastrukturlarına geniş meydan veril­məsi.
  

Belə bir şəraitdə kənd təsərrüfatında istehsal infrastruk­turu­nun kompleks inkişafı təmin edilməli, iqtisadiyyatda əsaslan­dırıl­mış struktur siyasəti yeridilməlidir. Aqrar sahədə dayanıqlı iqtisa­di inkişafa nail olmaq üçün kənd təsərrüfatı məh­sulları istehsalına xidmət edən sosial və bazar infrastrukturları ahəngdar və dialek­tik vəhdət halında inkişaf etdirilməlidir.

Kənd təsərrüfatında istehsal infrastrukturunun təsnifatının müxtəlif əlamətlər üzrə həyata keçirilməsi və alınan nəticələrin qarşı­lıqlı müqayisəsi, sahələrarası münasibətlərin təkmilləş­diril­məsi imkanlarını qiymətləndirməyə imkan verir. Həmin imkan­ların reallaşdırılması, kəndin və kənd təsər­rüfatının dinamik inkişafı üçün əlverişli iqtisadi fəallıq mühiti formalaş­dırır.

Odur ki, kənd təsərrüfatında istehsal infrastrukturunun ənə­nəvi təsnifat əlamətlərində innovasiya elementlərinin artması aq­rar iqtisadiyyyata dair tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olma­lıdır.