333
sahələrində maddi nemətlər və maddi xidmətlər istehsalı həyata
keçirilir. Maddi nemətlər dedikdə, maddiləşmiş, müəyyən bir
fiziki forma almış istehsal vasitələri və istehlak şeyləri nəzərdə
tutulur. Maddi istehsal sahələrində maddi xidmətlər də istehsal
olunur. Bunlara nəqliyyat, rabitə, mənzil-kommunal, məişət,
ictimai-iaşə, ticarət sahələri aiddir. Bu sahələrdə əsasən (ictimai
iaşə və məişətin müəyyən hissəsindən başqa) yeni məhsullar
yaradılmır, lakin onların dəyərinin artması həyata keçirilir. Bu
sahələrdə tətbiq olunan ictimai əməyin əsas vəzifəsi, cəmiyyət
üzvlərinə istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı xidmət
göstərməkdən ibarətdir.
Qeyri-maddi istehsal sahələri isə qeyri-maddi nemətlər
istehsalı və qeyri-maddi xidmətlər istehsalı sahələrindən
ibarətdir. Bu sahələrdə cəmiyyət üzvlərinə
qeyri-maddi
xidmətlər (səhiyyə, təhsil, incəsənət və s.) göstərilir və qeyri-
maddi nemətlər (ədəbiyyat və incəsənət əsərləri) istehsal
olunur. Bu sahələrdə təsir obyekti insan, insanın həyat
fəaliyyətinin sosial şərtləri və
ictimai orqanizm olan
cəmiyyətdir. Bu sahələrdə fəaliyyət göstərənlər ya mənəvi
nemətlər yaradır, ya da qeyri-istehsal xidmətləri yaradır və onu
reallaşdırırlar.
İctimai istehsalın sxematik təsviri aşağıdakı kimidir.
334
Şəkil 20.1
Maddi və qeyri-maddi sahələr müəyyən xarakterik
xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənir.
Maddi istehsal
sahələrinin əsas xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- bu sahələrdə insan təbiət maddələrinə dəyişdirici təsir
göstərir, təbiət maddələrini öz məqsədinə lazım olan şəklə,
formaya salır;
- bu sahələrdə yeni məhsulların yaradılması prosesində
istifadə edilmiş istehsal vasitələrinin dəyəri, canlı əməklə
məhsula keçirilir və məhsula yeni dəyər əlavə olunur;
- bu sahələrin məhsulunun istehsalı və istehlakı zaman və
məkan, kəmiyyət və keyfiyyət etibarilə fərqli olur;
- bu sahələr bütün digər sahələrin maddi əsasını təşkil
edir.
335
Qeyri-istehsal
sahələrində
yaradılan
xidmətlərin
müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların xarakterik cəhətləri
aşağıdakılardır:
- Bu sahələrin fəaliyyəti ilk növbədə
insan amilinin
fəallaşmasına şərait yaradır. Buna görə də bu sahələr sosial
sahə adlanır;
- Bu sahələrdə əmək prosesi yaradıcı, yüksək intellektual
xarakter daşıyır. Bu sahələr yüksək əmək tutumluğu ilə
fərqlənir;
- Bu sahələrdə xidmətlərin istehsalı və istehlakı
zaman
və məkan etibarilə üst-üstə düşür. Bu sahələrdə yaradılan
xidmətləri toplamaq, onları bir yerdən başqa yerə
aparmaq
mümkün deyil.
- Bu sahələrdə yardıcı əməyin nəticələri şəxsi istehlaka
və qeyri-istehsal təyinatlı ictimai istehlaka xidmət edir;
- Bu sahələrin əksəriyyəti ictimai nemətlər yaradan sahə,
bazar mexanizminin məhdudluğu sahəsidir, Onları büdcədən
maliyyələşdirilmə sahəsi kimi baxmaq olar. Təhsil, səhiyyə,
mədəniyyət, müdafiə, ictimai aşayişi qorumaq və s. belə
sahələr hesab olunur.
- Bu sahələrin xarakterik cəhətlərtdən biri də bu
sahələrdə istifadə olunan maddi vəsaitlərin (alətlər,
avadanlıqlar və s.) dəyəri əməyin nəticələrinin üzərinə
keçirilmir, tətbiq olunan əmək, yeni dəyər yaratmır. Bunlara
baxmayaraq,
həmin
sahələrdə
tətbiq
olunan
əmək
qiymətləndirilir və müəyyən qiymətə malik olur.
İctimai istehsalın bu iki sahəsinin xüsusi çəkisi
cəmiyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində xeyli fərqli
olmuşdur. Belə ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər
maddi istehsal
sahəsinin xüsusi çəkisi xeyli yüksək idi. XX əsrin ortalarından
başlayaraq, qeyri-istehsal sahələri sürətlə inkişaf etmişdir. Bu
proses ictimai istehsalın humanistləşməsinin genişlənməsilə
336
əlaqədar idi. Bunun nəticəsidir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə
UDM-un 60-80%-i sosial sahədə yaradılır.
Do'stlaringiz bilan baham: