Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XX 
FƏSIL. 
ĠCTĠMAI 
TƏKRAR 
ĠSTEHSAL 
SĠSTEMĠNDƏ 
QEYRĠ-ĠSTEHSAL SAHƏLƏRĠNĠN ROLU 
 
§1. Maddi və qeyri-maddi istehsal 
sahələrinin xüsusiyyətləri 
 
Hər bir ölkənin milli iqtisadiyyatı maddi istehsal və 
qeyri-maddi istehsal sahələrindən ibarətdir. Maddi istehsal 

---

333 
sahələrində maddi nemətlər və maddi xidmətlər istehsalı həyata 
keçirilir. Maddi nemətlər dedikdə, maddiləşmiş, müəyyən bir 
fiziki forma almış istehsal vasitələri və istehlak şeyləri nəzərdə 
tutulur. Maddi istehsal sahələrində maddi xidmətlər də istehsal 
olunur. Bunlara nəqliyyat, rabitə, mənzil-kommunal, məişət, 
ictimai-iaşə, ticarət sahələri aiddir. Bu sahələrdə əsasən (ictimai 
iaşə və məişətin müəyyən hissəsindən başqa) yeni məhsullar 
yaradılmır, lakin onların dəyərinin artması həyata keçirilir. Bu 
sahələrdə tətbiq olunan ictimai əməyin əsas vəzifəsi, cəmiyyət 
üzvlərinə istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı xidmət 
göstərməkdən ibarətdir. 
Qeyri-maddi istehsal sahələri isə qeyri-maddi nemətlər 
istehsalı və qeyri-maddi xidmətlər istehsalı sahələrindən 
ibarətdir. Bu sahələrdə cəmiyyət üzvlərinə qeyri-maddi 
xidmətlər (səhiyyə, təhsil, incəsənət və s.) göstərilir və qeyri-
maddi nemətlər (ədəbiyyat və incəsənət əsərləri) istehsal 
olunur. Bu sahələrdə təsir obyekti insan, insanın həyat 
fəaliyyətinin sosial şərtləri və ictimai orqanizm olan 
cəmiyyətdir. Bu sahələrdə fəaliyyət göstərənlər ya mənəvi 
nemətlər yaradır, ya da qeyri-istehsal xidmətləri yaradır və onu 
reallaşdırırlar. 
İctimai istehsalın sxematik təsviri aşağıdakı kimidir. 

---

334 
Şəkil 20.1 
Maddi və qeyri-maddi sahələr müəyyən xarakterik 
xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənir. Maddi istehsal 
sahələrinin əsas xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 
- bu sahələrdə insan təbiət maddələrinə dəyişdirici təsir 
göstərir, təbiət maddələrini öz məqsədinə lazım olan şəklə, 
formaya salır; 
- bu sahələrdə yeni məhsulların yaradılması prosesində 
istifadə edilmiş istehsal vasitələrinin dəyəri, canlı əməklə 
məhsula keçirilir və məhsula yeni dəyər əlavə olunur; 
- bu sahələrin məhsulunun istehsalı və istehlakı zaman və 
məkan, kəmiyyət və keyfiyyət etibarilə fərqli olur; 
- bu sahələr bütün digər sahələrin maddi əsasını təşkil 
edir. 

---

335 
Qeyri-istehsal 
sahələrində 
yaradılan 
xidmətlərin 
müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların xarakterik cəhətləri 
aşağıdakılardır: 
- Bu sahələrin fəaliyyəti ilk növbədə insan amilinin 
fəallaşmasına şərait yaradır. Buna görə də bu sahələr sosial 
sahə adlanır; 
- Bu sahələrdə əmək prosesi yaradıcı, yüksək intellektual 
xarakter daşıyır. Bu sahələr yüksək əmək tutumluğu ilə 
fərqlənir; 
- Bu sahələrdə xidmətlərin istehsalı və istehlakı zaman 
və məkan etibarilə üst-üstə düşür. Bu sahələrdə yaradılan 
xidmətləri toplamaq, onları bir yerdən başqa yerə aparmaq 
mümkün deyil. 
- Bu sahələrdə yardıcı əməyin nəticələri şəxsi istehlaka 
və qeyri-istehsal təyinatlı ictimai istehlaka xidmət edir; 
- Bu sahələrin əksəriyyəti ictimai nemətlər yaradan sahə, 
bazar mexanizminin məhdudluğu sahəsidir, Onları büdcədən 
maliyyələşdirilmə sahəsi kimi baxmaq olar. Təhsil, səhiyyə, 
mədəniyyət, müdafiə, ictimai aşayişi qorumaq və s. belə 
sahələr hesab olunur. 
- Bu sahələrin xarakterik cəhətlərtdən biri də bu 
sahələrdə istifadə olunan maddi vəsaitlərin (alətlər, 
avadanlıqlar və s.) dəyəri əməyin nəticələrinin üzərinə 
keçirilmir, tətbiq olunan əmək, yeni dəyər yaratmır. Bunlara 
baxmayaraq, 
həmin 
sahələrdə 
tətbiq 
olunan 
əmək 
qiymətləndirilir və müəyyən qiymətə malik olur. 
İctimai istehsalın bu iki sahəsinin xüsusi çəkisi 
cəmiyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində xeyli fərqli 
olmuşdur. Belə ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər maddi istehsal 
sahəsinin xüsusi çəkisi xeyli yüksək idi. XX əsrin ortalarından 
başlayaraq, qeyri-istehsal sahələri sürətlə inkişaf etmişdir. Bu 
proses ictimai istehsalın humanistləşməsinin genişlənməsilə 

---

336 
əlaqədar idi. Bunun nəticəsidir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə 
UDM-un 60-80%-i sosial sahədə yaradılır.