Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

§4. Maddi və qeyri-maddi sahələrin qarşılıqlı əlaqəsi 
 
İctimai istehsalın bu iki sahəsi: maddi və qeyri-maddi 
istehsal sahələri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və bu əlaqələr 
cəmiyyət inkişaf etdikcə daha da genişlənir və inkişaf edir. 
Belə ki, bəşəriyyətin inkişafının ilk çağlarında insanlar 
müəyyən xidmətləri özləri həyata keçirir, sonralar bu xidmətlər 
ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən görülür, daha sonralar isə xidmət 
göstərən ayrı-ayrı sahələr meydana gəlir. Məsələn, əvvəllər 
insanlar özlərinin geyim əşyalarını özləri hazırlayır, sonralar 
bunlar ixtisaslaşmış şəxslər tərəfindən hazırlanır, daha sonra isə 
bu işlərlə məşğul olan sahələr meydana gəlir. Təhsil, səhiyyə, 
incəsənət və s. sahələrdə də inkişaf bu cür getmişdir. İctimai 
əmək bölgüsünün nəticəsi olan bu proses ictimai əmək 
məhsuldarlığının yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. 

---

341 
Bu sahələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə, əsasən, aşağıdakı 
formalarda mövcud olur. Bir tərəfdən, maddi sahələrdə istehsal 
olınan maddi əşyalar qeyri-istehsal sahələrində tətbiq olunaraq 
istehsal qeyri-maddi xidmətlərin kəmiyyət və keyfiyyətinin 
yüksəlməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən isə maddi istehsal 
sahələrində əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi bu sahələrdə 
çalışanların ixtisar olunmasına və onların qeyri-istehsal sahə- 
lərinə keçmələrinə şərait yaradır. 
Qeyri-istehsal sahələri də öz növbəsində, maddi istehsal 
sahələrinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Belə ki, bir 
tərəfdən maddi istehsal sahələrinin məhsullarından istifadə 
edərək bu sahələr üçün bazar rolunu oynayır. Digər tərəfdən, 
maddi istehsal sahələri üçün ixtisaslı işçi qüvvəsi hazırlayaraq, 
bu sahələrdə məhsul və xidmətlərin istehsalının kəmiyyət və 
keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsinə səbəb olur. 
Maddi və qeyri-maddi istehsal sahələrinin birgə və 
qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində, cəmiyyət üzvlərinin maddi 
həyat səviyyəsinin yüksəlməsi insanların orta ömür müddətinin 
artmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində orta 
ömür ABŞ-da 47, Azərbaycanda 27, dünyada orta hesabla 35 il 
olduğu halda, XX əsrin sonunda, 2000-ci ildə bu göstərici 
ABŞ-da 77, Azərbaycanda 71,8, dünyada isə 50 il olmuşdur. 
Bəşəriyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, maddi və qeyri-
maddi sahələrin ölkə iqtisadiyyatında tutduğu xüsusi çəkisi də 
dəyişir. Bu müsbət meyl bir tərəfdən qeyri-istehsal sahələrində 
çalışanların sayının sürətlə artmasında, digər tərəfdən ÜDM-un 
getdikcə daha çox hissəsinin xidmət sahələrində istehsal 
olunmasında özünü göstərir. Bu proses inkişaf etmiş ölkələrin 
iqtisadiyyatında özünü daha aydın hiss etdirir. Bu ölkələrdə 
ÜDM-un 60-80 %-i xidmət sahələrində istehsal olunur. 
Ölkə iqtisadiyyatında xidmət sahələri məhsulunun xüsusi 
çəkisinin artması müəyyən dərəcədə bazar iqtisadiyyatı
ölkələrində istifadə edilən Milli Hesablar Sistemi (MHS) ilə 

---

342 
əlaqədardır. Belə ki, makroiqtisadi hesablamalarda tətbiq 
olunan MHS, planlı iqtisadiyyat ölkələrində tətbiq olunmuş 
xalq təsərrüfatı balansı sistemindən fərqlidir. 
Əvvəllər bu ölkələrdə tətbiq olunmuş xalq təsərrüfatı 
balansı sistemi iqtisadi nəzəriyyə klassiklərinin (A.Smit, 
K.Maks) 
əmək-dəyər 
nəzəriyyəsinə 
əsaslanırdı. 
Bu 
nəzəriyyəyə görə, məcmu ictimai məhsul və onun tərkib hissəsi 
olan milli gəlir maddi istehsal sahələrində yaradılır, qeyri-
istehsal sahələri isə bunların yenidən bölüşdürülməsində və 
istifadəsində iştirak edir. Xalq təsərrüfatı balansı sistemi maddi 
və qeyri-maddi sahələrin mövcudluğunu qəbul edirdisə də, 
hesablamalarda qeyri-maddi sahələrin məhsullarının (xidmət- 
ləri) nəzərə almırdı. 
Müasir hesablamaların əsaslandığı MHS isə istehsalın 
geniş konsepsiyasına güvənir. Bu konsepsiyaya görə, istər 
ÜDM, istərsə də milli gəlir, maddi və qeyri-maddi sahələrində 
istehsala çəkilən xərclər və ya istehsalçıların əldə etdikləri 
gəlirlərə əsasən hesablanır. Bu hesablamalarda pullu və pulsuz 
xidmətlərin hesablanmasında müəyyən fərqlər vardır. Belə ki, 
pullu xidmətlərin dəyəri maddi xərclər, əmək haqqı və gəlirlə 
müəyyən olunur. Pulsuz xidmətlərin gəlirləri isə cari maddi 
xərclər və əmək haqqı fondunun cəmi kimi hesablanır. 
Sonda onu da qeyd edək ki, xidmət sahələrinin sürətli 
inkişafı cəmiyyətin inkişafında müsbət haldır. Bu prosesin 
mütərəqqi olmasını XIX əsrin ortalarında K. Marks qeyd 
etmişdir. Onun yazdığı kimi, milli sərvətlərin bərabərliyi 
şəraitində məhsuldar əhali (maddi istehsal sahələrində 
işləyənlər) qeyri-məhsuldar əhaliyə (qeyri-istehsalda çalışanlar) 
nisbətən az olan ölkə, daha zəngindir. Buna səbəb, həmin 
ölkədə ictimai əmək məhsuldarlığının daha yüksək olmasıdır.

---

343 
ХXI ФЯСИЛ. ИГТИСАДИ АРТЫМ