Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

ясалиши имконияти. 
Бу ҳодиса сўз ясалишига оид 
кўпчилик ишларда умуман тилга олинмайди. Ваҳоланки, сўз 
ясалишидаги маҳсулли-маҳсулсизлик, каммаҳсул-сермаҳсул- 
лик ва бошқа айрим муҳим ҳодисаларнинг сабаби, моҳияти 
худци мана шу сўз ясаш имконияти билан боғлиқ, шу ҳодиса 
билан белгиланади. Ўзбек тилшунослигига оид ишларда „сўз 
ясовчи аффиксларнинг қўлланиш доираси сўз ўзгартувчи 
аффиксларникига нисбатан торроқ“ эканлиги қайд этилган1. 
Ана шунинг ўзиёқ сўз ясовчиларнинг сўз ясаш имконияти 
чекланганлиги ҳақидаги гапдир ва бунга қўшилмаслик 
мумкин эмас. Лекин сўз ясаш имконияти ҳодисасини фақат 
сўз ясовчининг ўзига боғлаб қўйиш, сўз ясашдаги чеклан- 
ганлик-чекланмаганлик ҳодисасини сўз ясовчилар мисолида 
таҳлил этиш (қайд этиш) тўғри эмас ва бундай йўл тутиш 
ҳақиқий ҳолатни тўла акс эттириш имконини бермайди.
Ҳ. Неъматов, Р. Расуловнинг юқорида қайд этилган 
ишида (37-38- бетлар) сўз ясаш қолипининг имконияти чек-
1 Ўзбек тили грамматикаси, 1- т., Морфология, Т., „Фан“ нашриёти, 
1975, 30- б.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сизлиги ҳақида гапирилади. Лекин, биринчидан, сўз ясалиш 
қолипи имкониятининг чексиз ёки чекланганлиги ҳақидаги 
гап умумий гапдан нарига ўтмайди, яъни сўз ясалишидаги 
бирор ҳодисанинг моҳиятини, сўз ясалишидаги чекланиш, 
чекланмаслик ҳамда унинг сабаблари ва бошқа нарсаларни 
кўрсата олмайди. Иккинчидан, сўз ясаш модели (қолипи)нинг 
имконияти чекланганлиги инкор этиб бўлмайдиган факт. Бу 
ҳолнинг ўзбек тилшупослигида қайд этилганлиги юқорида 
айтидди ва бунинг маълум сабаблари бор.
Ҳозирги ўзбек тили материалларининг кўрсатишича, сўз. 
ясаш имкониятининг чекланганлиги қуйидаги омиллар билан 
боғлиқ: 1) сўз ясалиш асосининг хусусияти билан; 2) сўз 
ясовчининг хусусияти билан; 3) объектив ҳолат билан.
Сўз ясалиши тшти, маҳсулли-маҳсулсизлик каби ҳодиса- 
ларнинг таҳлилида кўрдикки, сўз ясовчилар қўлланиши (сўз 
ясаши), ҳатто, сўз туркумлари доираси билан ҳам чекланган. 
Шунинг ўзиёқ сўз ясаш имконияти нуқтаи назаридан катта 
чекланиш ҳисобланади ва бу ҳол сўз ясалиш асоси, унинг 
„танланиши“ билан боғлиқ.
Яна шу нарса ҳам маълумки, бир ёки ундан ортиқ сўз 
туркумига оид сўзлардан сўз ясовчилар ҳам уларнинг маълум 
лексик-семантик гуруҳи (гуруҳлари)га оид сўзларидангина 
сўз ҳосил қилади. Масалан, энг маҳсулдор сўз ясовчи ҳисоб- 
ланувчи 
-чи
аффикси ҳам фақат от туркумига оид сўзлардан, 
уларнинг ҳам маълум лексик-семантик гуруҳига оидларидан 
янги сўз ясайди, холос. Шунинг ўзиёқ сўз ясалиши имкония- 
тидаги, сўз ясалиш асоси билан боғлиқ, яна бир катга чек- 
ланишни кўрсатади.
Бу айтилган чекланиш ҳоллари сўз ясалиш асоси билан 
бирга сўз ясовчига ҳам оид, яъни ҳар қандай сўздан янги сўз 
ҳосил қилавермаслиги сўз ясовчининг ҳам имконий чекла- 
нишидир. Бундан ташқари, сўз ясовчи ўз хусусияти билан 
боглиқ ва шу сўз ясовчининг ўзига хос сўз ясаш имкония- 
тининг чекланиши ҳам бор. Буни сўз ясалиш парадигмасига 
мансуб бирдан ортиқ маънодош сўз ясовчилар мисолида 
яққол кўриш мумкин.
Аввало айтиш керакки, бир типдаги сўзларни ясаш учун 
бирдан ортиқ сўз ясовчи бўлишининг ўзиёқ уларнинг қўлла- 
нишида (сўз ясашида) чекланиш бўлишига олиб келади. 
Чунки уларнинг ҳар бири ўзига хос белгига эга бўлиб,
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бирининг ўрнида иккинчисини қўллаш мумкин бўлмайди 
ёки мумкин бўлавермайди. Масалан, шахс оти ясовчи энг 
маҳсулдор 
-чи
қўшимчаси 
ошпаз
типидаги сўз ясамайди. Ўз 
навбатида, 
-паз
қўшимчасининг сўз ясаш имконияти ниҳоят- 
да чегараланган. Чунки унинг маъносида „пиш ириш “ 
тушунчаси ҳам бор ва бу аффикс қўшиладиган сўз пиширала- 
диган (пишириб тайёрланадиган) нарсани биддириши шарт. 
Қолаверса, у пишириб тайёрланадиган нарсани билдирадиган 
сўзларнинг ҳам ҳаммасидан шахс оти ясайвермайди. Масалан, 
ўзбек тилида 
маставапаз
деган сўз йўқ. (Бунинг сабаблари 
ўз ўрнида айтилади.)
Хуллас, сўз ясалиш асоси ва сўз ясовчига хос хусуси- 
ят(лар)нинг ўзиёқ муайян сўз билан сўз ясовчини бирик- 
тириб сўз ясаш имкониятини чеклаб қўяди.
Булардан ташқари, бирор сўзда ва сўз ясовчида уларни 
бириктириб сўз ҳосил қилиш имконияти мавжуд бўлгани 
ҳолда, маълум бир объектив ҳолат бунга йўл қўймайди. Мас., 
-хона
қўшимчаси „сўз ясалиш асосидан англашилган иш, 
ҳаракат, нарса амалга ошириладиган жой“ маъноли отлар 
ясайди: 
дорихона, қабулхона, тўйхона
каби. Шу хусусиятига 
кўра