Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

təşkili və keçirilməsi yolları 
18 
“Ayrıca fənni deyil, ixtisası öyrət” qaydasını həyata keçirməyə 
imkan verir (9, s. 96). 
Şübhəsiz ki, mühazirənin bütün bu funksiyaları yalnız 
tədqiqatın rahatlığına görə fərqləndirilə bilər; mühazirə tədrisi-
nin canlı prosesində onlar sıx bağlıdır və bir-birindən asılıdır. 
Aşağıdakı didaktik prinsiplər sadalanan funksiyaları tam 
şəkildə həyata keçirməyə, mühazirənin tam hüquqlu olmasına 
kömək edir: 
əhsilin məqsədinə çatmaq üçün öyrənmə istiqamət-
ləri. Mühazirə hazırlayarkən müəllim təkcə onun fəndəki 
yerini, fənlərarası və fənlərarası əlaqələri görməməli, həm də 
təhsilin məzmunu vasitəsilə həyata keçirilən tələbənin gələcək 
fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini tərtib etməlidir. Beləliklə, ali 
məktəb pedaqogikasının əsas qaydalarından biri reallaşır: 
“Ayrıca fənn deyil, ixtisas öyrət” (67). 
ə informativdir. Müəllim material seçərkən yad-
da saxlamalıdır ki, təhsilin məzmununun həyata keçirilməsi 
balanslaşdırılmış və çox vaxt hər şeydən əvvəl ümumi qəbul 
edilmiş nəzəriyyələrə əsaslanmalıdır. Bu baxımdan ən çətini 
vəhdət və ziddiyyətlərin mübarizəsinin dialektik qanununun 
həyata keçirilməsi, sabitliyə və sabitliyə, elmi fikrin əsaslarına 
və müasir elmin dinamikasına riayət etməkdir. 
əntiq və sistemlilik. Bu prinsip həm planlaşdırma 
mərhələsində, həm də proqramların icrası zamanı bütün təlim 
sistemini əhatə edir. Mühazirələr zamanı ötürülən biliklər 
aşağıdakı mövzular üçün bir növ bünövrə təşkil edərək müəy-
yən ardıcıllıqla ötürülməlidir. Materialın təqdim edilməsində 
məntiqin və sistemin olmaması mövzuda ardıcıllığı, əlaqələri, 
səbəb-nəticə əlaqələrini anlamağa imkan vermir, qavrayışın 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
19 
effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır, öyrənmənin sxolas-
tikaya çevrilməsinə gətirib çıxarır. 
əticələr. Hər bir mühazirə əvvəlki materialla üzvi 
əlaqə və sonrakının dəqiq çıxışını təmin edir. Dərslərin seçimi 
və təqdimatı əvvəllər əldə edilmiş biliklərə və mümkün 
təcrübəyə əsaslanmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, materialın 
son formada təqdim edilməsi didaktika nöqteyi-nəzərindən 
ideal deyil, bəzi problemlər, planlaşdırılmış qeyri-müəyyənlik, 
qeyri-müəyyənlik isə koqnitiv maraq doğurur. 
əqdim olunan materialın mövcudluğu. Mühazirəyə 
hazırlaşarkən müəllim “Mənim tələbəm kimdir? Onun hazırlıq 
səviyyəsi, ümumi biliyi necədir? Yaşı neçədir?” sualına cavab 
verməlidir. Təbii ki, bu, materialların seçilməsində fərqli 
yanaşmaya səbəb olacaq. Aydındır ki, hələ praktiki təcrübəsi 
olmayan kursantlara, İdarəetmə İnstitutunun tələbələri və ya 
qiyabi təhsil alan tələbələr üçün eyni mövzuda oxunan müha-
zirə mühazirə amili nəzərə alınmaqla əlçatanlıq prinsipi ilə 
fərqlənməlidir. ünvan sahibi. 
Bir çox mühazirəçilərin fikrincə, elmi və əlçatan öyrən-
mə həmişə birlikdə və vəhdətdə nəzərə alınan prinsiplərdir. 
Çətinlik ondadır ki, tez-tez əlçatanlığın artması elmin azalma-
sına, daha geniş mənada isə elmiliyin qəbuledilməz azalma-
sına, elmin inkişafından, iqtisadi və sosial-mədəni inkişafdan 
geri qalmasına səbəb olur. Müəllimin vəzifəsi ondan ibarətdir 
nəzərə almaq lazımdır ki, auditoriyada yenicə mövzunu öyrə-
nən insanlar, indikilər yox, gələcək həmkarlar var. 
ənmə problemləri. Təhsildə sxolastikadan uzaq-
laşma, yalnız mühazirəçinin məzmununu təkrarlamaq qaldıqda, 
materialın belə təqdimatından imtina etməyi nəzərdə tutur. 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
20 
İnkişaf etdirici öyrənmə şəraitində problemli vəziyyətlərin ya-
radılması, sualların həllində müstəqil axtarışların stimullaşdı-
rılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Mühazirədəki materialın xarakterinə, problemləri baxı-
mından diqqət yetirmək lazımdır. Bu halda elmi problemlərdən 
və sözdə metodoloji problemlərdən danışmaq olar. Birinci 
halda bu, müasir elm tərəfindən kifayət qədər aşkar edilməmiş 
hadisələrin mühazirəsində təhlilidir. Bu halda mühazirədə elmi 
fərziyyələrin təhlili, tədqiqat yolları və mümkün nəticələr 
verilir. Belə mühazirələr əsasən yuxarı kurslarda, çox vaxt 
xüsusi kurslar şəklində verilir. 
Metodik problemlərin həlli mühazirədə tələbə auditoriya-
sına elmə məlum olan, lakin idrak fəaliyyəti prosesini başa 
düşmək üçün öyrənənlər üçün zəruri olan məsələlərin müstəqil 
təhlilini aparmağa imkan verən sualların verilməsini nəzərdə 
tutur. Mühazirəçi bununla dinləyiciləri müstəqil zehni fəaliy-
yətə həvəsləndirir, onların idrak fəaliyyətini dinləyicilərə mə-
lum olmayan material əsasında istiqamətləndirir. 
əqdim olunan material təkcə indiki dövrlə 
deyil, həm də ideyanın yarandığı, hadisənin nəzərdən keçiril-
diyi, bu və ya digər faktın ortaya çıxdığı dövrlə, konkret vaxtla 
əlaqələndirilməlidir. Bu, tələbələrə ideyaların, fərziyyələrin, 
elmi kəşflərin tarixini - insanların əvvəlki nəsillərinin topladığı 
sərvəti dərk etməyə kömək edir. 
əzəriyyənin təcrübə ilə, öyrənmənin həyatla əlaqəsi. 
Hər bir nəzəri mövqe gələcək peşəkar fəaliyyətin perspektiv-
ləri, gündəlik həyata giriş ilə əlaqələndirilməlidir. Bu prinsip 
tələbənin öyrənmə motivasiyasının formalaşması üçün əsas 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
21 
olur, belə ki, nə üçün təkcə empirik təcrübəyə əsaslanmamalı, 
nəzəriyyəni bilməli olduğunu aydın şəkildə nümayiş etdirir. 
ədris və tərbiyənin vəhdəti. Didaktikanın əsas qayda-
larından biri elan edir: “Öyrətmək, tərbiyə etmək və tərbiyə 
etmək – öyrətmək” (65). Təəssüf ki, bəzən elə olur ki, müəllim 
müəyyən məlumatlara diqqət yetirərək, onun dinləyicinin 
şəxsiyyətinə necə təsir edəcəyi aspektini nəzərdən qaçırır. Buna 
görə də mühazirəçinin davranışı, mühazirə zamanı verilən 
bütün nümunələr və arqumentlər təlim prosesinin son təhsil 
məqsədlərinə proyeksiya edilməlidir. 
ə fəaliyyət. Mühazirəyə hazırlıq mərhələsində 
müəllim öyrənmə motivlərinin inkişafına kömək edəcək təsir 
rıçaqlarını tapmalıdır. Materialın ötürülməsi özlüyündə məqsəd 
deyil, mühazirəni dinləyən hər kəsin diqqətinə çatdırmaq 
lazımdır, nə üçün vacibdir, dinləyici bu mövzunu mənimsə-
məklə nəyə nail ola bilər. Bu prinsip, hər şeydən əvvəl, böyük 
tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir, çünki o, şüurlu, təşəbbüskar 
mütəxəssislər yetişdirir. 
ərin, modellərin, modellərin, 
diaqramların, qrafiklərin istifadəsi müşahidəni, diqqəti, təfək-
kürü inkişaf etdirir, müəllimə monotonluqdan qurtulmağa 
imkan verir və tələbə - materialı öyrənmək üçün ən təsirli üsul-
dur. Bəli, YUNESKO-ya görə, öyrənən eşidilir məlumatın 
təxminən 15%-ni, görmə - 25%, eşitmə və görmə ilə eyni 
vaxtda məruz qalma ilə - 65% xatırlayır. Bu, məlumatın qəbulu 
sürətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. 
əhsil fəaliyyətinin bir növ tacıdır. 
Bu prinsipə əsasən, material təkcə dərk edilməli və mənimsə-
nilməməli, həm də uzun müddət yaddaşlarda saxlanmalı, şəx-

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
22 
siyyətin dünyagörüşünü formalaşdırmalıdır. Bu, sxolastika, 
mexaniki əzbərləmə ilə tamamilə uyğun gəlmir, çünki infor-
masiya indi həndəsi irəliləyişlə tamamlanır. Yaradıcı, problem-
li öyrənmə elementləri ilə vəhdətdə olan güclü bilik, sinifdə və 
müstəqil işdə əldə edilmiş nəticələr əsasında öz fəaliyyət alqo-
ritminizi yaratmaq bacarığı məzunumuzu mütəxəssis modelinə 
mümkün qədər yaxınlaşdıra bilər.