Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

təşkili və keçirilməsi yolları 
39 
əqli və ya fiziki hərəkətləri yerinə yetirmək bacarığı formasın-
da özünü göstərsin. 
Bacarıq - insanın müvafiq biliklər əsasında müəyyən fəa-
liyyətin həyata keçirilməsində müəyyən hərəkətləri yerinə 
yetirmək bacarığı. Bacarıqlar növlərə bölünür: 
• Mövzu-praktiki-fəzada obyektləri hərəkət etdirmək, 
onun formasını dəyişmək üçün hərəkətlər etmək bacarığı və s. 
Subyekt-praktik hərəkətlərin tənzimlənməsində əsas rolu 
cisimlərin məkan, fiziki və digər xassələrini əks etdirən və ob-
yektin və tapşırıqların xassələrinə uyğun olaraq iş hərəkətlərinə 
nəzarəti təmin edən qavrayış obrazları yerinə yetirir. 
• Subyektiv-psixi - cisimlərin zehni təsvirləri ilə əməliy-
yatlar aparmaq bacarığı. Bu hərəkətlər inkişaf etmiş fikirlər sis-
temini və zehni hərəkətlər qabiliyyətini (məsələn, təhlil, təs-
nifat, ümumiləşdirmə, müqayisə və s.) tələb edir. 
• İşarə-praktiki - işarələr və işarə sistemləri ilə əməliy-
yatlar aparmaq bacarığı. Bu hərəkətlərə misal olaraq yazmaq, 
xəritəni keçmək, cihazlardan məlumat almaq və s. 
Bacarıqlar - müəyyən fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsi za-
manı həyata keçirilən, çoxsaylı təkrarlar nəticəsində avtomatik-
ləşən və şüurlu nəzarət olmadan yerinə yetirilən hərəkətlər. 
Beləliklə, məqsədlərin iyerarxiyasını (“məqsədlər ağacı” 
adlanan) tərtib edərək, müəllim onları üç budaqda formalaş-
dırır: 
ədris-konkret tədris materialından biliklərin güclü mə-
nimsənilməsinə, praktiki bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına 
nail olmaq; 
ək - tələbələrin intellektual qabiliyyətlə-
rini, nitqini, yaddaşını, diqqətini, təxəyyülünü, təfəkkürünü, 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
40 
müşahidəsini, fəaliyyətini, yaradıcılığını, müstəqilliyini inkişaf 
etdirmək, onlara idrak fəaliyyətinin rasional yollarını aşılamaq 
və s.; 
ərbiyəvi - elmi dünyagörüşünün, şəxsiyyətin əxlaqi, 
estetik və digər keyfiyyətlərinin formalaşmasına, kollektivin 
tərbiyəsinə yardım etmək (29, s. 96-97). 
Ümumiyyətlə, müasir təlim texnologiyasında fənnin ma-
terialının tərtibatı aşağıdakı ardıcıllıqları əhatə edir: 
1. Sınaq üçün mövcud bacarıqlar baxımından formalaşan 
təlim məqsədləri (məqsədlər ağacı) iyerarxiyası; 
2. Diqqətlə seçilmiş və düzgün qurulmuş, mənimsə-
niləcək təhsil məlumatı; 
3. Dinləyicilərin idrak fəaliyyətinin proqramı; 
4. Koqnitiv fəaliyyətin idarə edilməsi proqramı (31, s. 
101). 
4. Mühazirə planının tərtib edilməsi. İşin bu mərhələsi 
əvvəlki iki mərhələyə əsaslanır. Bir tərəfdən mühazirə planında 
əksini tapmış məsələlər kurrikulumda əks olunmuş fənnin məz-
munundan kənara çıxmamalıdır. Digər tərəfdən, onların seçimi 
ünvançı amili və müəllimin qarşıya qoyduğu məqsədlərlə 
müəyyən edilir. Bu mərhələdə düşünmək, mövzunun məsələlə-
rini aydın formalaşdırmaq, onları ciddi şəkildə müəyyən edil-
miş, məntiqi ardıcıllıqla yerləşdirmək lazımdır. 
Plan mühazirəçi və dinləyici üçün istinad nöqtəsidir, çün-
ki problemin, mövzunun sərhədlərini dəqiq müəyyən edir. Plan 
sadə və ətraflı ola bilər. Sadə plan bir neçə hissədən ibarətdir. 
Genişləndirilmiş bölmələrdə bölmələrə bölünür. Bölmələr, xü-
susilə mürəkkəb, maddələrə və yarımbəndlərə bölünə bilər. 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
41 
Bütün bunlar mühazirə planının və ya sxeminin qaralama 
variantı şəklində təqdim edilə bilər. Bu, sözün tam mənasında 
plan deyil. Əvvəlki sxem, bütün hazırlıq işlərinin başlanğıcını 
təşkil edən mövzunun inkişafı üçün metodik vasitədir. İlkin 
plan əsas fikirlərin konturunu ehtiva edir, təxminən hansı hissə-
lərin mühazirələrə bölündüyünü, onun bölmələrinin asılılığının 
və əlaqəsinin nə olduğunu göstərir. Təcrübə göstərir ki, geniş 
spektrli məsələlərin təsviri verilməməlidir. 
Ən mücərrəd formada belə planlar üç və ya dörd sual 
qrupundan ibarətdir: 
1. Ümumi anlayışlar, nəzəri müddəalar, qanunauyğun-
luqlar; 
2. Mövzunun tarixi, məsələləri, problemləri; 
3. Sosial təcrübə, onun təhlili, həyata keçirilməsi; 
4. Tapşırıqlar, perspektivlər, təkliflər, nəticələr (33, s. 112). 
İlkin planın tərtib edilməsi mövzunun inkişafının zəruri 
mərhələsidir: bu, yaradıcı təşəbbüsün bir addımıdır ki, kitablara 
və digər mənbələrə müraciət etməzdən əvvəl müəllimin öz iş 
xəttini müəyyənləşdirir. İlkin plan metodik vasitədir, material 
seçərkən kompasdır. 
Plan tərtib edərkən məntiq qanunlarına məhəl qoymamaq 
olmaz. Onların fikrincə, mühazirənin mövzusu bölücü anlayış-
dır, bölmələr isə bölmənin tərkib hissəsidir. Bölmənin aparıl-
dığı işarəyə bölmənin əsası deyilir. Bölmələrə bölündükdə 
məntiqi səhvlərin qarşısını almaq üçün bu qaydalara əməl et-
məlisiniz: 
1. Bölmə uyğun olmalıdır, yəni bölmə üzvlərinin həcmi 
bölünənlərin həcminə bərabər olmalıdır. Bu qayda iki mümkün 
səhv barədə xəbərdarlıq edir: natamam və ya geniş bölgü, mə-

---