Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

5.1.1. Kavkaz xalqlarining etnopsixologik xususiyatlari

Ozarbayjon xalqi yaratgan ming yillik madaniyat o‘zining estetik didi va milliy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Qadimgi Ozarbayjonda xalq shakllanganidan boshlab uning san’ati, musiqasi, tasviriy san’ati, badiiy va ilmiy tafakkuri shakllana boshladi.
i. Dunyo uning madaniyati va turmush tarzi haqida uzoq vaqtdan beri bilishini tushunish uchun mamlakatning strategik pozitsiyasiga qarash kifoya. Sharq va Gʻarb oʻrtasidagi darvoza rolini oʻynaydigan qadimgi Ozarbayjon hududida miloddan avvalgi davrlarda xalq anʼanalari va madaniyati shakllangan. Masalan, Gobuston petrogliflarining yoshi asrlar bilan o‘lchanadi. Bu esa bu xalqning musiqa an’anasi juda qadimiy ekanidan dalolat beradi. Bir necha asr oldin biz musiqa tinglardik va raqsga tushardik. Aytish mumkinki, biz madaniyatimiz bilan birga tsivilizatsiya musiqa bilan tanish bo'lmagan davrda mavjud edik. Taraqqiyotning cho‘qqisiga chiqqan Yevropa uyg‘onish davrini bilmagan bir paytda ozarbayjon xalqi buni o‘z madaniyatida ko‘p asrlar avval boshidan kechirgan. G'arb madaniyatning yuksalishi nimani anglatishini bizdan kechroq bilib oldi. Shuning uchun; ... uchun; ... natijasida
O‘z-o‘zidan ma’lumki, xalqimizning maishiy odatlari ozarbayjon madaniyatining asosiy tarkibiy qismidir.
Hozirgi kunda ham saqlanib qolgan bu ruhiy qadriyatlar aholining kundalik hayotida muhim ahamiyatga ega. Agar uni ozarbayjon madaniyatining alohida sohasi sifatida o‘rgansak, bir qancha yo‘nalishlar paydo bo‘ladi. U bir vaqtlar ko'chmanchi xalqlarning asosiy manzilgohi bo'lganligi sababli, xalq an'analarida xilma-xillik mavjud. Shuningdek, islom dinining diniy urf-odatlari mahalliy xalqning mentalitetiga bir qator o'zgarishlar kiritdi.
Ozarbayjonda to‘y marosimlari qadimiy va boy xalq urf-odatlariga asoslanadi. Aholining etnik tarkibining xilma-xilligi va mamlakatning bir qator hududlarida o'ziga xos xususiyatlar mavjudligiga qaramay, to'y marosimlari bir-biriga juda o'xshash. Nikoh, nikoh va nikoh odatlarining chuqur ildizlari bor.
O‘g‘ilning to‘yini, qizning to‘yini alohida o‘tkazish odati bor. Ya'ni, to'y ikki bosqichda o'tadi. Ayniqsa, qishloq joylarda avvallari qiz va yigitning to‘yi 3 kun – juma, shanba va yakshanba kunlari davom etardi. To'y kechasi bolaning to'yidan keyin bo'lib, kuyov kelinni tantanali ravishda uyiga olib boradi. Nikoh birinchi to'yda (qiz to'yi) amalga oshiriladi.
U yuzaga chiqdi.Yangi kelin qaynotasiga ko‘rinmay qoladi. To‘ydan 10-15 kun o‘tgach, qaynona dasturxon yozadi. U oilaning barcha a'zolarini chaqiradi. Kelindan boshqa hamma kelib o‘tiradi. Bunday bo'lganda, qaynota kelinini chaqirib, olib keladi. Keyin kelinga qimmatbaho sovg‘a berib, bu oilaning eng aziz a’zosi ekanligini aytadi. Shundan keyin kelin hech kimdan qochmaydi.
U keldi. To‘ydan 2-3 oy o‘tgach, qizning uyi yigitning uyiga “falon kuni kelinni ko‘rgani kelamiz”, deb xabar yuborishadi. Bola uyni tayyorlamoqda. 3-4 ta qo‘shnisini taklif qiladi. Qizning onasi ham uni qarindoshlaridan olib, Gudasigiga keladi. Ular yeb-ichib, quvnoqlik qilishadi. Oxirida qizning onasi kelin-kuyovga olib kelgan sovg'alarini beradi va ular qaytib kelishadi.
U o'rnidan turdi.Kelinni ko‘rgandan so‘ng, kelinning onasi qizi va kuyovini uyiga taklif qiladi. Ular buni "futbol" deb atashadi. Ayagachdiga erkak ham, ayol ham keladi. Katta yig'ilish bo'lib o'tadi. Qizning ota-onasi sotib olgan sovg'alarini kelin-kuyovga berishadi. O'sha kuni qizni uyda mehmon qilib qo'yishadi. 1-2 kundan keyin eri kelib olib ketadi. “Ayagachdi”dan keyin kelin-kuyov o‘sha uyga xohlagan payti kelib-ketishi mumkin.
Taklif. “Ayagachdi”dan keyin yigit va qiz tomondan eng yaqin qarindoshlar kelin-kuyovni mehmon qilib chaqirishadi. Bundan tashqari, u o'ziga xos "poyafzal" ga o'xshaydi. Mehmonlarni taklif qilishda ular kelin va kuyovga sovg'alar berishadi.
Armanlar oltin va zargarlik buyumlarini yaxshi ko'radilar. Erkaklar qalin zanjirlar, katta xochlar va uzuklar kiyishadi. Armanlar uchun an'anaviy rang qora. Bunday rang-barang kiyimlarni ko'chalarda tez-tez uchratish mumkin.
Armanlar, Anadoluning boshqa xalqlari kabi, dafn marosimi va dafn marosimiga alohida hurmat ko'rsatadilar. Armanlarda motam bir yil davom etadi. Bu yil davomida erkaklar soqollarini olishmaydi.
Armanlar kofe ichishni yaxshi ko‘radilar. Armanlar o'zlarining farovonligini, farzandlarining muvaffaqiyatlarini ko'rsatishni, ularning iste'dodlari va yutuqlari haqida gapirishni yaxshi ko'radilar.
To'y arafasida erkaklar an'anaviy ravishda mehmonlarni kutib olish bilan shug'ullanishadi. Ular muzokaralar ayolning ishi emas deb o'ylashadi.
Kuyovning oilasi, do'stlari va hatto qo'shnilari bu voqeani nishonlashadi. Shunda kuyovning savat ko‘targan “delegatsiyasi” tushda kelinning uyiga yetib keladi. Bu savatlarda kelinlik poyafzallari, sumkalar, zargarlik buyumlari, shokoladlar va arman konyaklari mavjud. Armanlarda to'y poyabzali katta ahamiyatga ega. Barcha ayollar kelinning tuflisining pastki qismiga o'z ismlarini yozadilar.
Kunning keyingi qismi cherkovda nishonlanadi. Taxminan bir soat davom etadi. Marosimning har bir qismi alohida ma'noga ega.
Gruziya xalqi juda optimistik. Gruziya madaniyati erkaklikka asoslangan, shuning uchun erkak vatan himoyachisi rolini o'ynaydi. Oilada ayollar ustun rol o'ynaydi. Erta bolalik davrida erkaklar erkaklik va jasoratga o'rgatiladi. Shundan so'ng ular irodani rivojlantiradilar, qurol bilan to'g'ri kurashadilar va nafaqat o'zlarini, balki muhtojlarni ham himoya qiladilar. Gruzinlar ham boshqalar kabi vatanparvarlik va milliy o‘zlikni anglash tushunchasini yaxshi ko‘radilar. Gruzin yigitlari bo'sh vaqtlarida nard, karta yoki domino o'ynashni afzal ko'radilar. Gruzinlar ko'p ichuvchilardir. An'anaviy gruzin stoli "Borjomi" bilan boshlanadi va "Suliko" bilan tugaydi. Ayni paytda ovqatlar beriladi.
Gruzinlar odatda bir xil odamlardir. Ular baland
baland ovozda gapiradilar. Gruzin qizlari boshqa Kavkaz xalqlari (cherkes) qizlari kabi baland ko'rinadi.
Do'stlik va mehmondo'stlik gruzinlarning asosiy xususiyatlari hisoblanadi. — Mehmon Xudoning mehmoni! mehmonlarga eshiklarini ochadigan har qanday gruzin uyida shunday deyishadi. Gruziyaning turli mintaqalarida turli xil dasturxon an'analari mavjud (Guriya stoli, Megrelia stoli va boshqalar). Masalan, quyuq yoqut rangi va nozik hidli nordon "Mukuzani" sharobi. Butun dunyoda mashhur bo'lgan yana bir gruzin sharobi - "Kindzmarauli" qizil mantar. Tajribali vintnerlar uni "ajoyib, pishgan va tez harakatlanuvchi, ajoyib berry aromati va jozibali ta'mi bilan" deb baholaydilar.
Supra gruzin stoli har doim shodlik va raqslar bilan birga keladi. Yig‘ilish an’anaviy polifonik gruzin xori, jasur erkaklar va go‘zal ayollar tomonidan kuylangan xalq qo‘shig‘i tog‘larda aks-sado berish bilan yakunlanadi. Yeganni yeb, ichganni mast qilib, ustidan qo'shiqlar aytiladi. Havo engil bo'lsa, "meore supra", ikkinchi stol boshlanadi. Mehmonlar oldiga yangi, oppoq dasturxon yozilib, dasturxonga yoqimli hidli mazali gazaklar tortiladi.
Mahalliy oshxona, tom ma'noda, yuksak san'at namunasidir. Oddiy ko'katlardan biror narsa yaratish uchun qancha kuch va tasavvur kerakligini faqat gruzin oshpazi biladi. Misol uchun, afsonaviy konkoli oddiy o'simlik shoxlariga o'xshaydi, lekin aslida Lechkhume'da faqat bir joyda to'plangan, tuzlangan va ikki kundan ortiq bo'lmagan holda saqlanadigan noziklikdir. Mayda tug‘ralgan pxali yonidagi dasturxonda koriander, tarragon, rayhon, shingil, piyoz, yalpiz kabi xushbo‘y o‘tlar, yong‘oq sousida yangi va pishirilgan o‘tlar aralashmasi oddiy ikebanaga o‘xshaydi.
Gruziya o'zining yodgorliklari, an'analari va oshxonasi jihatidan qadimiy mamlakatdir. Bu yerda joylashgan yodgorliklar qadimiy bo‘lsa-da, davlat muhofazasida.
Kartlis Deda (gruz. "Gruziya onasi") — Gruziya poytaxti Tbilisi shahrining ramzi hisoblangan haykal.
U Sololaki tepaligida 1958 yilda Tbilisi tashkil topganining 1500 yilligi munosabati bilan qurilgan. Gruziyalik haykaltarosh Elguja Amashukeli tomonidan yaratilgan ushbu alyuminiy haykalning balandligi 20 metrni tashkil qiladi. Haykal gruzin milliy libosini kiygan ayol figurasidir. Gruzin milliy xarakterini namoyish etgan haykalning bir qoʻlida shaharga doʻst boʻlib kelganlar uchun sharob quyish uchun koʻza, bir qoʻlida esa dushman boʻlib kelganlarni kutib olish uchun qilich bor.
Raqs - musiqa jo'rligidagi ritmik harakat. Bu musiqaning xarakteriga, tezligiga va harakatlariga qarab o'zgaradi. Raqslar kelib chiqishi bilan ham farqlanadi. Dunyodagi barcha xalqlarning o'ziga xos raqslari, ular tomonidan o'ylab topilgan va ular uchun qadrli raqslari bor. Kavkaz xalqlari uchun raqs ularning urf-odatlari va an'analarining eng muhim qismlaridan biridir. Kavkaz raqslari madaniyatning katta qismidir. Lezginka - Kavkazdagi mashhur raqs turlaridan biri. Bu raqs Kavkazning o'ziga xos timsolidir. Bu, ayniqsa, an'anaviy liboslarda ijro etilganda juda chiroyli. Lezginkada qiz qum kabi harakat qiladi. Bundan tashqari, qizning harakatlari juda oqlangan va suyuq ko'rinadi.
Gruzinlarning ham o'ziga xos raqslari bor. Ular gruzin xalq raqslari deb ataladi. Gruzin raqsi uzoq tarixga ega. Olimlar niqobli ovchilarning raqsi tasvirlangan qadimiy kumush kosa topdilar. Olimlarning fikricha, bu raqs svanlarning ov xudosi Daliga bag'ishlangan. Ov raqsi hozirda birinchi raqs namunasi sifatida qaraladi. Vaqt o'tishi bilan u ishlab chiqildi va takomillashtirildi va xor raqsi sifatida shakllandi.
Ov raqslaridan oldin ayollar raqslari shakllanishi kerak edi. Ayollar xudolarga hurmat bilan raqsga tushishdi.
Vaqt o'tishi bilan turli xil raqslar, jumladan, juftlik raqslari, raqs o'yinlari va boshqalar shakllandi. Hozirgi vaqtda ko'plab gruzin raqslari saqlanib qolgan. Gruziyada raqs jamoalari faoliyat yuritadi, ular raqsga tushishadi va tomoshabinlarga namoyish etadilar. Ular raqslarning saqlanishini qo'llab-quvvatlaydi, ammo raqslar hali ham vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin. Bu o'zgarishlar raqslarning raqs uslubi, xarakteri va tashqi ko'rinishi bilan bog'liq.
Raqs elementi to'liq raqsning ajralmas qismidir. Bu har bir inson o'ziga xos tarzda bajaradigan harakatdir. Bu raqsning xarakteri va uslubini o'zgartiradigan elementlarni ijro etishning turli uslubi.
Gruzin raqsining turli xil turlari mavjud. Ularning yaratilish va rivojlanish tarixi bor. Gruzin xalq raqslari: kartuli, mtiuluri, davluri, bagdaduri, kandagana, samaya, xevsuruli, kintouri, xanklyuri va boshqalar. Raqslarning har biri Gruziyaning turli mintaqalarining xarakteri va an'analarini ifodalaydi.
Gruziyaning eng mashhur raqsi - kartu. Bu erkaklar va ayollar tomonidan ijro etiladigan sevgi raqsi. Ayolga noziklik va uyatchanlik, o'g'il bolaga esa qat'iyatlilik va o'ziga ishonch xosdir. Bundan tashqari, kandagana juda qiziqarli va chiroyli raqs. Bu raqs Axaristonda paydo bo'lgan. U ikki usulda bajariladi: ba'zan faqat ayollar va erkaklar, ba'zan esa ayollar va erkaklar guruhi tomonidan ijro etiladi.
Xanklyuri, Xevsuruli va Mtiuluri tog'lilar uchun xosdir. Ular tana tili orqali ayollarga muhabbat, erkaklik va hurmatni bildiradilar.
Bundan tashqari, har bir raqsning o'ziga xos xususiyati bor va ular turli xil tashqi xususiyatlarga ega. Masalan, kartuli raqsi paytida raqqosalar mtiuluri raqsidagidan boshqacha raqs formasini kiyishadi, soch turmagi boshqacha. Raqs shakllari raqs ijro etiladigan mintaqaning xarakteri va an'analarini aks ettiradi.
Gruzin raqsi nafaqat an'ana, balki juda chiroyli ko'rinishdir. Tana tili orqali u tomoshabinlarga Gruziyaning turli burchaklaridagi kayfiyatni, ularning iliqligi va go'zalligini etkazadi. Shuning uchun ham gruziyalik, ham chet ellik tomoshabinlar gruzin raqsini hayrat bilan tomosha qilishadi.
Arman madaniyati tarixan qadimiy boʻlsa-da, oʻzining ishgʻol mavqei tufayli boshqa xalqlar madaniyatini oʻzlashtirib olib, oʻz madaniyati nomi bilan jamiyatga singdirgan.
Kavkazdagi har bir odam o'z o'g'lini hayotning asosiy uzatuvchisi deb hisoblaydi. Shunday ekan, bolalar, ayniqsa, o‘g‘illarni tarbiyalash juda jiddiy masala. Kavkazda juda mashhur bo'lgan "maharobeli" so'zi otaga o'g'lining tug'ilishi haqida xabar bergan xabarchi uchun saxovatli mukofotni anglatadi. Bu an'ana asrlar davomida mavjud bo'lib, bugungi kunda ham dolzarbdir.
Mehmon dushman bo‘lsa ham, keksalarga, mehmonlarga alohida hurmat-ehtirom ko‘rsatish ham keng tarqalgan.
Bola tarbiyasi haqida gap ketganda, kavkazliklar bolani tarbiyalashning noinvaziv usullaridan foydalanadilar. Kavkazda yaxshi bolani tarbiyalashning asosiy komponenti uning ta'limidir. Kavkazdagi har bir oila bolani nafaqat aqliy, balki jismonan ham rivojlantirish kerak, deb hisoblaydi. Barcha bolalar kurash, suzish, tennis va boshqa sport turlari bo‘yicha mashg‘ulotlarda qatnashadilar.
Dunyo yaratilganidan beri xalqlar o‘z an’analarini yaratib, avloddan-avlodga o‘tkazib kelmoqda. Ozarbayjon xalqi zamon va davr o‘zgarishlariga qaramay, o‘z an’analarini yaratgan, uni saqlab qolgan baxtli xalqlardan biridir. Shodlikka asoslangan an’ana keyinchalik xalqimizning milliy bayrami sifatida tarixiy voqea sifatida shakllandi. Butun dunyoda allaqachon nishonlanadigan Navro'z bayrami ozarbayjon xalqining eng qadimiy bayramlaridan biridir. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, bu bayram qadimda 12-15 kun davomida nishonlangan.
Ozarbayjonning o'ziga xos milliy bayramlari bor. Bu bayramlar o'ziga xos an'analar bilan nishonlanadi. Navro‘z o‘ziga xos an’ana bilan nishonlanadigan bayramlardan biridir. Navro‘z xalqimizning milliy bayramidir. Samballigi, ko‘lami, ommaviyligi bilan an’ana boyligi jihatidan unga teng keladigan bayram yo‘q. Navro‘z udumlari, Navro‘z yorliqlari xalqimizning son niyati, insonparvarlik xarakteri, yuksak axloqiy-ma’naviy fazilatlari timsolidir.
Ozarbayjon xalqining milliy urf-odatiga ko‘ra, Navro‘z bayramida janjallarni yarashtirish, qarindosh-urug‘lar bir-birini ziyorat qilish, bayram dasturxoni ochish kerak. Bir jihatni unutmaslik kerakki, bayram kelishi bilan kelin-kuyovlar milliy urf-odatlarga mos liboslar kiyadilar, uylar bezatiladi, kiyimlar yuviladi, hovlilar, mo‘rilar supurilib, tozalanadi. Albatta, kechqurun qorong‘i tushganda butun qishloqda gulxanlar yoqiladi. An'anaga ko'ra gulxanlar ustidan uch marta sakrab, hamma eski yil muxlisi eski yilda qolishini orzu qiladi. Navro‘z bayramida dasturxonlarga turli taomlar, mevalar, shirinliklar qo‘yiladi. Dasturxonning bezagi soloddir. Navro‘z bayramida har bir xonadonda solod unib chiqishi kerak. Unib chiqqanda, niyat qilish kerak. Agar asal ko'kka aylansa, bu sizning niyatingiz rost bo'lishini anglatadi.
Navro‘z bayramidagi milliy odatlarimizdan biri tuxum bo‘yashdir. Bezatilgan tuxum qadimiy madaniyatga ega bo'lgan xalqlarning marosimlarida dunyoning tiklanishining ramzi sifatida tavsiflangan. Bayram dasturxonimiz rang-barang tuxumlar, shakerbura va paxlava bilan bezatilgan. Bu tirik dunyoning qayta uyg'onishining belgisidir. Tuxum odatda qizil rangga ega. Qizil rang insoniyatning baxtli yashash istagining timsolidir.
Albatta, bu holatda stoldan gullar, suv, ko'zgu va tilla buyumlar yo'qolmaydi. Dasturxonga taom keltirilsa, har bir oila a’zosining nomiga shamlar yoqiladi. An'anaga ko'ra, bayram kuni hamma uyda bo'lishi kerak. Ular qayg'ularini unutishlari, quvnoq kayfiyatda bo'lishlari va bir-birlariga yoqimli so'zlarni aytishlari kerak. Navro'z bayrami ba'zan insonning yaratilishi bilan bog'liq. Ya'ni, insonning to'rt unsur: suv, olov, tuproq va shamoldan yaratilgani ta'kidlanganidek, Navro'z bayramida ham to'rtta chorshanba bor. Har chorshanba element bilan bog'langan. Birinchi chorshanba Suv, ya'ni Bahorga qarab, daryolarning muz bog'lovchi qismi erib, daryolarga quyiladi, tuproq asta-sekin namlana boshlaydi. Ikkinchi chorshanba olov chorshanbasi deb ataladi. Ushbu tushunchaga ko'ra, Bahorga qarab Quyosh asta-sekin yerni isitadi, uni isitadi, yaratilishga tayyorlaydi. Olovli chorshanba kuni gulxanlar saqlanib qoladi. uchinchidan, Chorshanba shamolli. Boshqacha aytganda, shamol sal uyg‘ongan yerni, endigina paydo bo‘lgan bahorni sog‘ingan gullarni, kurtak olayotgan daraxtlarni larzaga soladi. To'rtinchi chorshanba Yer chorshanbasi deb ataladi. Xudo yerni, ona tabiatni suv bilan namladi, quyosh bilan isitdi, yaratilish uchun tayyorladi. Shuning uchun ular birinchi bahor ekishni khishla va kotan bilan aynan yer chorshanba kuni boshlaydilar.