Ayupova M. Yu

v) «u» tovushni talaffuz qilishda lablar oldinga cho‘chchaytirilgan bo‘lib, bu 
tovush hosil bo‘lishi uchun qulaylik yaratadi. Tilning orqaga tortilishi, til uchining 

---

pastki tillardan uzoqda turishi, til ildizining yumshoq tanglay tomonida 
ko‘tarilgan holda turishi ham tovushni talaffuz qilish qulayligini yaratadi;
g) «u» tovushi «a», «o» unli tovushlaridan shu bilan farq qiladi-ki, bu tovushni talaffuz qilishda 
havo oqimi tor, kuchli, sovuq bo‘ladi, bu esa ovoz kuchini oshiradi; 
d) «u» tovush o‘zidan oldingi tovush – «m» undosh tovushni talaffuz qilish uchun ham qulaylik 
yaratadi.
«Mu» ochiq bo‘g‘ini talaffuz qilingach, avval «um», so‘ngra «mum», «mumm», «mummm» 
yopiq bo‘g‘inlarini talaffuz qilishga o‘tiladi.
So‘ngra mo-om-mom-momm-mommm bo‘g‘inlari talaffuz qilinadi, so‘ng ma-am-mam-
amamm-mammm-amammm bo‘g‘inlari talaffuz qilinadi. Keyin mi-im-mim-mimm-mimmm … - 
imim-imimm-imimmm bo‘g‘inlariga o‘tiladi. 
II. Hosil qilingan ovozni mustahkamlash. 
Bu davrning asosiy vazifalari: 
1) hosil qilingan ovozni unli va undosh tovushlar bilan birga bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, gaplarda 
avtomatizatsiya qilish; 
2) ovoz balandligini, ovoz kuchini, ovoz tembrini, ovoz modulyatsiyasini, nutqning melodik-
intonatsion tomonini rivojlantirish; 
3) qo‘shiq aytish ovozini hosil qilish. 
Bu boskichda avval jarangsiz undosh tovushlar (f, s, sh, x, p, t, k) ustida, so‘ng jarangli undosh 
tovushlar (v, z, j, b, d, g) ustida ishlanadi. Bu tovushlar bo‘g‘in va so‘zlarda mustahkamlanadi. Bu 
mashqlar ovoz balandligi, ovoz kuchini va ovoz tembrini rivojlantirish va mustahkamlash ishi bilan 
birga olib boriladi. 
Logopedik ishning bu bosqichda hosil qilingan jarangni mustahkamlash, bir tekis va tinch, kuchli va 
baland, toza va jarangli ovozni hosil qilishga muvaffaq bo‘lish kerak. 
Bu, demak, bo‘g‘izi deformatsiyaga uchragan, un paychalarida chandiqlar bo‘lgan bolani hosil 
qilingan ovozdan foydalanishga, ovozning tabiiy jarangini aniqlab, uni rivojlantirish, ya’ni ovozning 
balandligini, ovoz kuchini va ovoz tembrini rivojlantirishdir. 
1.
Ovoz kuchini rivojlantirish. 
Ovoz kuchi un paychalari ostidagi havo bosimining darajasiga va un paychalarining zichligiga 
bog‘liq. 
Ovoz kuchini o‘zgartira bilish – nutqning ifodalilik vositalaridan biridir. Bolani baland ovozda, 
lekin baqirmasdan, aniq, ovozning kuchini sekin-asta o‘zgartirgan holda gapirishga, baland ovozdan 
o‘rta va sekin ovozga o‘tish, va aksincha, o‘tishga o‘rganish lozim. 
2. Ovoz balandligini rivojlantirish. 
Ovoz balandligini o‘zgartirish nutqning ifodalilik vositalaridan biridir. 
Ovoz balandligi ton melodikasini, ya’ni ovozni baland va past qilishni yaratadi. Ton melodikasi so‘zga 
his-tuyg‘u va fikr ifodasini beradi: muhokama qilish, xafa bo‘lish, g‘azab, befarqlik, muhabbat, 
hayratlanish va boshqalar. 
Ovozning bu modulyatsiyalari nutq intonatsiyasini yaratadi, nutqni ifodali va emotsional qiladi. 
Ovoz balandligini rivojlantirish uchun ovoz diapazoni (hajmini) kengaytiruvchi, ovoz 
egiluvchanligini, modulyatsiyasini rivojlantiruvchi, ya’ni ovoz tembrini rivojlantiruvchi mashqlar 
bajariladi. 
3. Ovoz tembirini rivojlantirish. 
Ovoz tembri og‘iz – burun – hiqildoq rezonatorining faoliyatiga, tuzili-shiga va funksiyasiga 
bog‘liq.
Fonatsiya jarayonida hiqildoq va bo‘g‘iz o‘rtasida, yumshoq tanglay va bo‘g‘iz 
o‘rtasida yaqin funksional aloqa mavjud bo‘ladi. Yumshoq tanglay holatining bir ozgina 
o‘zgarishi ham reflektor ravishda un paychalari holatining o‘zgarishiga olib keladi. 
Yumshoq tanglay retseptorlari boshlang‘ich maydon bo‘lib, ovoz appa-ratining 
qo‘zg‘ashi va fonatsiya jarayonida shu retseptorlardan boshlanadi.

---

Og‘iz – burun – hiqildoq rezonatorining barcha qismlari o‘zaro muvofiq holda ishlaganida 
ovoz jarangli, tekis, aniq, mustahkam, egiluvchan va chidamli bo‘ladi. 
Ovoz tembri ustida ish olib borish vaqtida logoped oldida quyidagi vazifalar turadi:
1)
ovoz jarangini hosil kilish; 
2)
bo‘yin va bo‘g‘iz muskullarini bo‘shashtirish yo‘li bilan tomoqning va ovozning qismini 
yo‘qotish; 
3)
ovoz chiqarish uchun to‘siq bo‘layotgan jag‘larning qisilgan holatini yo‘qotish; 
4)
ovozning tekisligi, turg‘unligi va egiluvchanligini hosil qilish (har qanday ovoz kuchida, ovoz 
balandligida va uzunligida bir xilda ovoz chiqarish); 
5)
ovozning chidamliligini hosil qilish, ya’ni ovoz yuklamasi qancha davom etishidan qat’i nazar 
jarangli sifatini saqlash. 
III bosqich – ovoz hosil qilish jarayonini avtomatizatsiya qilish. 
Bolalarda ovozni hosil qilish va rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan logopedik 
mashg‘ulotlarning II va III bosqichlarini bir-biridan qat’iy 
ajratish qiyin, chunki ovoz hosil qilish avtomatizatsiyasi II bosqichdayoq boshlanadi. 
III bosqichning asosiy vazifasi – ovozni bolaning kundalik nutqiga amaliy jihatda kiritish, 
bolani baland, jarangli ovozdan erkin, zo‘riqishsiz, toliqishsiz, tovushlarni aniq talaffuz qilgan holda 
foydalanishga o‘rgatishdir.
Bolalar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni bolalarning yosh va individual xususiyatlarini 
hisobga olgan holda tuzish zarurdir. Mashg‘ulotlar emotsional, yorqin, obrazli, ko‘rgazmali, yengil va 
turli-tuman bo‘lishi kerak. 
Bu bosqichda quyidagi mashqlar o‘tkazilishi mumkin: 
1)
o‘nliklarni baland va past ovozda, tezlashtirib boriladigan tempda, kuch bilan va kuchsiz 
sanash; 
2)
maqollar, topishmoqlar, tez aytishlarni ovozning balandligini, kuchini, modulyatsiyasini 
o‘zgartirib, turli intonatsiyalardan foydalangan holda nutq
tempini tezlashtirib borib talaffuz qilish; 
3)
she’r, matnlarni yod olish; 
4)
masallarni o‘qish va yod olish; 
5)
xalq ertaklarni o‘qish va gapirib berish, rollarga bo‘lib o‘qish va gapirish; 
6)
lokavet tanlangan she’r va matnlarni ovoz chiqarib o‘qish va gapirib berish; 
7)
berilgan mavzu bo‘yicha erkin hikoya va rasmlarga qarab hikoya tuzish.