Ayupova M. Yu. Logopediya toshkent 2007

Artikulyatsion gimnastikaning maqsadi artikulyatsion apparatning barcha qismlarining aniq, chaqqon, to‘g‘ri harakatini ta’minlash va artikulyatsion
apparatning nafas va ovoz hosil qilish organlari bilan koordinatsiyalashgan faoliyatini ta’minlashdir. Artikulyatsion muskullarni zo‘riqishdan, qisilish-dan va aksincha, bo‘shanglik, zaiflikdan xalos qilish zarur.
Artikulyatsion apparatni zo‘riqishdan xalos qilish va uning tonusini oshirish uchun gigienik massajdan foydalaniladi. Massajda barmoqlarning uchi bilan silash amalga oshiriladi:

1. 
   peshana o‘rtasidan chakkalar tomon va ko‘z atrofida burunning ikki ko‘z o‘rtasidagi yuqori qismigacha;
   
2. 
   burunning ikki ko‘z o‘rtasidagi yuqori qismidan quloq oldi chuqurchasi tomon;
   

v) burun uchidan yuqoriga va pastga;
g) burun uchi atrofida vinsimon harakatlar, yuqori va pastki lablarga o‘tish bilan.
Vibratsion massajda burun qanotlari «m» tovushini talaffuz qilish bilan bir paytda urib turiladi.
Massaj yuz muskulaturasining harakatlarini faollashtiradi, yuz mimikasini yaxshilaydi. Massaj bilan birga bola mustaqil ravishda peshana va burnini tirishtirishni, qovog‘ini solishni, qoshlarini kerishni, lunjlarini shishirishni, tabassum kilishni o‘rganadi. Bu mashqlar ovozga go‘zallik beradi, ovozning kuchini va tembrini yaxshilaydi. Fiziologiya fani ma’lumotlariga ko‘ra, mimik muskullarning harakati, yuz terisining qo‘zg‘atilishi ovoz muskullarining tonusini oshiradi.
Massaj bilan bir vaqtda artikulyatsion apparatning turli qismlari uchun alohida ajratilgan artikulyatsion gimnastika olib boriladi.
Har bir artikulyatsion harakat oyna oldida o‘tirgan holda aniq, shoshilmasdan, muayyan ritmni saqlagan holda amalga oshiriladi (sanoq ostida).

Logopedik mashg‘ulotlarning asosiy bosqichi

(ovozni tiklash)
Bo‘g‘izning organik buzilishlari bo‘lgan bolalarda ovozni tiklash bo‘yicha logopedik ishning qiyinchiliklari bir qator omillar bilan bog‘liq. Bu omillar quyidagilardan iborat: bo‘g‘izning anatomik jihatdan yaxlitligining buzilganligi, bolaning jismonan zaifligi, nutq taraqqiyotining sustligi. Shuning uchun bolalarda organik ovoz buzilishlarini bartaraf qilish metodikasi katta odamlarda nutq ovozini tiklash funksional ovoz buzilishlarini bartaraf qilish metodlaridan juda katta farq qiladi. Ovoz hosil qilishning organik buzilishlari ustida ish olib borishda nutq va ovozning normadagi va patologiyadagi anatomo-fiziologik mexanizmlarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarda ovozni hosil qilish uchun muayyan mashqlar sistemasi tavsiya qilinadi. Bunda un paychalarining artikulyatsion organlarning ko‘p yoki kam darajada zo‘riqishi impedans, ya’ni og‘iz rezonatoridagi havoning akustik qarshiligi va un paychalari ostidagi havo bosimining oshishi natijasida bola uchun talaffuz qilish qiyinchiliklarining ortib borishi hisobga olinadi. Bundan tashqari uning va undosh tovushlarning hosil bo‘lishi obertonlarning u yoki bu chastotalar oblastiga tushishda kuchayishi yoki bo‘shashishi (ya’ni, format oblasti ), shuningdek, tovushlarning hosil bo‘lishi usuliga va o‘rniga, ularda ovoz va shovqinning ishtirokiga, hiqildoq va og‘iz rezonatorlarining hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bu ma’lumotlar ovozni tiklash jarayoni haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi, ovozni tiklash jarayoni murakkablashib boruvchi 3 bo‘limdan iborat:

1. 
   Ovoz tovushini hosil qilish.
   
2. 
   Hosil qilingan ovozni mustahkamlash.
   
3. 
   Ovoz hosil qilish jarayonini avtomatizatsiya qilish.
   

1. Ovoz tovushini hosil qilish – tiklovchi ta’limning eng muhim, eng murakkab va eng uzoq davom etadigan bosqichi. Ovoz tovushini ingrash yoki mo‘rash imitatsiyasi orqali hosil qilish maqsadga muvofiqdir. Hosil qilingan ovoz tovushi («m» tovushi) ochiq va yopiq bo‘g‘inlarda «u», «o», «a», «i», unli tovushlari bilan birlashtiriladi.
Mo‘rash og‘izni yopiq holda saqlab nafas chiqarishda qisqa, sekin, oldin, past ovozda tilni tinch holatda saqlab amalga oshiriladi. Tovush zo‘riqishsiz quyi notalarda hosil bo‘lishi kerak. Tovush yumshoq atakada, ya’ni un paychalari chiqayotgan havo ovoz teshigi orqali o‘tishidan ilgari emas, balki shu o‘tish bilan bir vaqtda yoki undan keyin birlashish kerak.
Ovoz hosil qilishda «m» tovushini talaffuz qilishda ovozning erkin chiqishiga muvaffaq bo‘lish kerak. Ovoz kuchini va ovoz jarangini oshirish uchun
hosil qilingan «m» tovushga «u» unli tovushini qo‘shib nafas chiqarish paytida «mu» ochiq bo‘g‘inini talaffuz qilish kerak. «U» unli tovushini qo‘llash quyidagi hollar bilan tushuntiriladi:

1. 
   burun tovushlari o‘z sonorligi tufayli unli tovushlarga yaqin turadi;
   
2. 
   unli tovushlarini talaffuz qilishda impedans kam bo‘ladi, ya’ni havo oqishi og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siq qarshiliklarga uchramaydi, undosh tovushlarini talaffuz qilganda impedans ko‘p bo‘ladi.
   

Impedansning kamligi unli tovushning kuchini oshishiga olib keladi;

3. 
   yuqorida aytilgan barcha unli tovushlarga tegishli bo‘lgan xususiyatlardan tashqari «u» unli tovushi yana bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega:
   

1. 
   «m» tovushini ko‘p martalab talaffuz qilish natijasida un paychalarning aktivligi oshadi, shuning
   

uchun «mu» bo‘g‘inini talaffuz qilish bolaning ovoz apparati uchun qiyinchilik tug‘dirmaydi;

2. 
   «u» tovushni talaffuz qilishda bo‘g‘iz birmuncha quyi holatda bo‘ladi. Bu holda hiqildoq uzaygan holatda bo‘ladi va bu talaffuz uchun qulaylik yaratadi. Agar bo‘g‘iz yuqori holatda bo‘lganda, ovoz tembri xirrillagan bo‘lar edi. Bo‘g‘izning quyi holatda bo‘lishi un paychalarining kam energiya sarflab, yaxshiroq akustik effekt bergan holda ishlashi ta’minlaydi;