Aylana – geometrik shakl

Abu Ali Ibn Sino (980 – 1037) jahonga mashhur tabib, tibbiyot sohasidagi olim bo`lib tanilgan bo`lsa-da, uning falsafa, astranomiya, matematika, tabiiyot va boshqa sohalardagi kashfiyotlari ham mashhurdir. Ibn Sino qadimgi – Aristotel , Yevklid, Ptolemey, Pifagor kabi mutafakkirlarning asarlarini o`rgandi va tahlil qildi. Allomaning boy ilmiy merosidan o`rin olgan “Kitob un-Najot” kitobi to`rtta qism – mantiq, fizika, matematika va metafizikadan iborat. Kitobning matematika qismida geometriyaga oid bilimlar ham rivojlantirilgan.

Umar Xayyom (1044 – 1131) juda ko`p xalqlar tiliga tarjima qilingan sermazmun, falsafiy teran, hayotiy ruboiylari bilan mashhur shoir sifatida tanilgan bo`lsa-da, aslida u astranomiya, matematika, xususan, geometriya fani taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan taniqli olimdir. Umar Xayyom o`zining “Al-jabr va al-muqobala, asarlarining isboti haqida” asarida uchinchi darajali har qanday tenglamani geometrik metod bilan yechish mimkinligini isbotlab bergan.

Umar Xayyom parallellar nazariyasi bo`yicha chuqur izlanishlar olib borgan. Geometriyaga oid “Yevklid prinspining qiyin joylari haqida risola”

si parallellar nazariyasining rivojlanishida, noyevklid geometriyaning vujud-

ga kelishida muhim o`rin tutgan.

Mirzo Ulug`bek (1394 – 1449) O`zining barcha astronomiyaga oid kashfiyotlarini geometriyaga oid hisob-kitoblar zaminida amalga oshirgan. U “Yangi astronomiya jadvallari” kitobida keltirilgan 1019 ta yulduzning fazoviy vaziyatlarini aniqlashda son-sanoqsiz hisob-kitob va geometrik yasash ishlarini bajargan.

Ulug`bekning “Astronomiya maktabi” namoyondalaridan biri – Jamshid G`iyisiddin Ali Qushchi (1404 – 1474) arab va G`arb mamlakatlarida al-Koshi nomi bilan matematik olim sifatida mashhur bo`lgan. Uning “Aylana uzunligi haqida kitob” asarida aylanaga ichki va tashqi chizilgan muntazam ko`pburchak tomonlari sonini cheksiz ikkilantirish yo`li bilan aylana uzunligini nisbati 3,1415826535891932… ekanligini hisoblagan. Hozirgi paytda elektron hisoblash mashinasi yordamida ning butun sondan keyingi 2000 dan ortiq raqami aniqlangan. Ali Qushchi tomonidan hisoblangan butun sondan keyingi dastlabki 16 raqami hozirgi zamondagi

ning shu dastlabki qiymatlariga aniq mos keladi.

Biz matematika fanining, xususan, geometriya fanining shakllanshiga va taraqqiyotiga O`rta osiyolik mutafakkirlarning hissasi ulkan ekanligidan faxrlanamiz.

Geometriya eng qadimgi fanlardan biri bo`lib, yunonchadan geo – yer, metero – o`lchash, ya’ni yer o`lchash degan ma’noni bildiradi.

Biz geometriya fanini ikkiga – planimetriya va stereometriya bo`limiga bo`lib o`ganganamiz. Lotincha planum – tekis, tekislik, stereo – fazo demakdir.