Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

Talabalarning ma’naviy sifatlari
Axloqiilik va
Rilim H nnlikLfl
Ivinonlilik,
Madaniyatlilik.
odoblilikka  doir
liiiiiliu u iiiiiv n a
doir sifatlar
e'tiqodlilikka
ma’rifatlilikki-
sifatlar
doir sifatlar
doir sifatlar
Ezgulik,  hamdardlik,
Bilimlilik.  ilmga
Diyonatlilik.
Idroklilik.
xayrixohlik.
intiluvchanlik.
c'tiqoillilik.
nekbinlik.
vatanparvarlik.
.salohiyatlilik.
vijdnnlilik.
mehnatsevarlik.
shafqatlilik.
oqillik.  zukkolik.
ishoinivcluinlik.
ijodkorlik.
samimiylik,  saxiylik.
nialakalilik.
i .4 U >s 1 i 11 к.
ishchanlik.
sofdillik,
mahoratlilik.
lint'hlik.scvaiiik.
shinavandalilik.
sabr-qanoatlilik.
iste'dodlilik.
ом>у i.slualik.
g’ ururlilik.
go‘zallikni his
liijrihulilik.
insollilik.
millatparvarlik.
etish,  sadoqatlilik.
leranlik.
adolatlilik.
tolerantlik.
kamtarlik.
/iyraklik  va
odillik.
baynalrainallik.
andishalilik.
bos!u|.
iii.sonparvaiiik,
yaratuvchanlik  va
muloyiralilik,
halollik,
boshq.
xuslimuomalalilik,
maqsadlilik,
sharm-hayolilik,
intiluvchanlik,
g'amxo'rlik.
iflatlilik,
mehribonlik.
savobtalablik,
do'stlik va o'rtoqlik.
sabrlilik,
mardlik,  shijoatlilik,
haqgo'ylik.
intizomlilik.  qadrlilik.
ko’zi to'qlik,
munislik va boshq.
haqiqatparvarlik, 
xayrixohlik. 
himmatlilik, 
kechirimlilik va 
boshq.
T alabaiar  m a ’naviyatini  tarb iy alo v ch i  ijobiy  sifatlar  «ped ag o g ik a 
ta rix i» d a   eng  qadim gi  dav rlard an   b oshlab  yo sh   avlod  tarb iy asid a 
q o ‘llab  kelinm oqda.  T a’lim iy  v o sitalar  sirasig a  M a ’m u n   akadem iyasi 
o lim larin in g   b ir  qator  asarlari  va  Sharq  m u tafak k irlarin in g   pedag o g ik  
t a ’lim otlari  h am d a  «A vesto»dan  olingan  p arc h alarn i  kiritish  m um kin. 
M azk u r  p arch alard a   y ax sh ilik   va  y o m onlik,  h a q g o 'y lik   va  nohaqlik,
15

---

b ax t v a  b ax tsizlik  h aq id a bahs  yuritilgan.  In so n in g  m a ’naviy  rivojlanishi 
m asa lalarig a  Q u r ’oni  k a rim d a   ham   alo h id a  e ’tib o r  berilganki,  ularni 
o ‘rg a n ish   ta lab a  sh ax sin in g   m a ’nav iy   taraq q iy   etishi  u ch u n   m u h im  
ah am iy atg a  ega.
E sda saqlang! 
Payg‘ambarimiz  Muhammad  salallohu  alayhi  vassallam: 
«Kishi  o 'z   bolasiga  odojpdan  ko'ra  afzalroq  narsa  ato 
etolmaydi»,  deydilar.
S h unday ekan, axlo q iy  sifatlari m u kam m al b o ‘lgan in so n lar y u k sak  
m a ’n av iy atli  bo 'lad ilar.
H ay o td an   m a ’lum ki,  b eo d o b lik   bu  tu g ‘m a   x u su siy at  b o ’lmay, 
tarb iy a sizlik   m ahsulidir.  C h u n k i,  agar  bola  y o sh lig id an   b o sh lab   odobli 
in so n lar d o irasid a y ash ab   v o y a g a etsa,  u,  albatta,  odobli,  beo d o b   k ish ilar 
o rasid a  o ‘s s a -b e o d o b   b o ‘lib  tarbiyalanadi.  O dob  oddiy,  shunchaki  bir 
so ‘zday  tuyilsada,  aslida  bu  s o ‘z  zam irida  k atta  m a ’no,  k en g  k o ‘lam dagi 
insoniy  fazilatlar jam u ljam d ir.
X alq im iz ta rix ig a n azar tash lasak , u lu g ‘  k ish ila r o 'z la rin in g  chuqur 
v a   k en g   bilim i  b ilan g in a  em as,  balki  od o b -ax lo q i  b ilan   ham   elu  y u rtd a 
e ’tib o r to p g an in i  k o ‘ram iz.
P a y g ‘am b arim iz M u h am m ad  salallo h u  alayhi v assallam  m u su lm o n  
olam ida  o ‘zin in g   axloq v a   o d obi  bilan  ibrat  b o ‘lgan  buy u k   shaxs.  U n in g  
ibratli  ax loq-odobi  a w a lo   o ‘z  oilasi,  qolaversa,  atro fd ag i  insonlar  orasi, 
o ‘zi  y ash ag an   ja m iy a td a   y o rq in   n am o y o n   b o ig a n .  U n in g   u ch u n   axloq 
h ay o tn in g   asosiy  m azm u n in i  tash k il  etgan.  U   h a m ish a  halolligi,  pokligi, 
ax lo q -o d o b i  b ilan   b arch ag a  ib rat  b o ‘ lib  yashagan.  K a m b a g ‘a llar h o lid an  
x ab ar  olgan,  q arz d o rla m in g   qarzini  t o ‘lagan,  m eh m o n n i  qadrlagan, 
m u h to jlarg a  k o ‘m a k   bergan.  0 ‘zini  doim o  x o k iso r  tutgan,  m aqtanish, 
m an m an lik ,  q a h r-g ‘azab  b ilan  m u o m ala  qilish k ab i n u q so n lard an  u zo q d a 
b o ‘lgan.  X ullas,  o ‘zin in g   b arch a  o lijanobliklari  h a m d a  y u k sak   m a ’naviy 
fazilatlari  bilan in so n lar q alb id an  ab ad iy   o 'rin   olgan.
P ed ag o g ik a  tarixini  o ‘q itish d a  talab alarn in g   m a ’n av iy   sifatlarini 
tarb iy a lash g a  b o ‘lgan  eh tiy o jn i  h iso b g a  o lg a n   h o ld a   y an gidan-yangi 
m an b alarg a  m u ro jaat qilish  zaruriyati y u z ag a keldi.  Shu zaru riy at tufayli 
«P ed ag o g ik a  tarixi»  kursi  m azm u n in i  ta lab a larn in g   m a ’naviy  sifatlarini 
tarb iy a lash d a  xiz m a t  q iladigan  o ‘quv  m ateriallari  bilan  b o yitish 
m aq sad id ag i  izlan ish lar  o ‘z   aksini  topdi.  Ja h o n   x alq lari  m adaniyatining
16

---

riv o jla n ish id a  S harq  m utafakkirlari,  u la rn in g   m a ’naviy  m ero si  m uhim  
ah am iy at  kasb  etm oqda.  D u n y o   x alq larin in g   falsafiy  v a   d id ak tik   fikrlari 
riv o jid a  S harq allo m alarin in g  qarashlari  alo h id a  ah am iy atg a  ega.  C hunki 
u lar  o ‘z  faoliyatlari  d av o m id a  ilm -fan n in g   tu rli  so h ala rid a  buyuk 
kash fiy o tlar qilganlar,  o lam shum ul  iz qoldirganlar.
IX   asrd an   b o sh lan g a n   m a d a n iy -m a ’rifiy  y u k salish   b ir  n echa 
asr  dav o m   etib,  b u   d av r  tarix d a   «S harq  U y g 'o n is h   davri»  n om i  bilan 
m ashhurdir.  B u   h a q d a  q a to r  ta d q iq o tla r  y aratilib,  u lard a  qom usiy 
allo m alarn in g   p ed ag o g ik a ,  x u su san   m a ’n av iy -ax lo q iy   ta rb iy ag a  oid 
t a ’lim otlari  ilm iy ta h lil  etilgan.
B a ’zi  ta d q iq o tlard a   S harq  a llo m alarin in g   m a ’naviy  m ero si  h aq id a 
q im m atli  m a ’lu m o tlar  m avjud.  M asalan,  S .H asan o v   o ‘z  tad q iq o tlarid a 
X o razm n i  an tik   d av r  va  o ‘rta  asrlarda  riv o jlan g an   fan  va  m ad an iy at 
o ‘c h o g ‘i  sifatid a  M isr,  Iroq,  E ron,  X itoy,  H in d isto n ,  Y unoniston  v a  R im  
b ilan  b ir q ato rg a q o 'y a d i.
E ram izd an  a w a lg i V I v a  eram izn in g   I  a srid a Q o ‘y q irilg an   q a l’ada 
ra sad x o n a   m av ju d   b o ‘lgan,  « S ab r  -   q u v o n c h   k aliti» ,  «B ilim   olish: 
d astlab   achchiq,  natijasi  shirin»,  « O lijan o b lik  k aliti-b ilim »   kabi  y o zu v lar 
b itilg an   k u lo lch ilik   b uyum lari  topilgan.  X o ra z m   tili  arab  v a   fors  tillari 
k abi X III a sr ox irig ach a o 'z  ah am iy atin i saq lab  kelgan.  Sharqshunos  olim
A. A .F rey m an  ta ’k id lag an id ek , x o razm  tili X III-X IX  asrlard an  k ey in  t o ‘liq 
tu rk iy   b o ‘lgan.  B u ja ra y o n   x alq n in g   b ilim ,  m a ’rifa tg a   in tilish id a  y u k sak  
ah am iy at kasb  etgan,  o 'z  n av b atid a,  d av latn in g  g u lla b -y a sh n a sh ig a  t a ’sir 
k o ‘rsa tg a n 16.
IX -X V   asrlard a  «T uronzam in»,  «T u rk isto n » ,  « M o v arounnahr» 
n o m lari  bilan  tarix d a   m a sh h u r  b o ‘lgan  q u d ratli  d av lat  x alq lari  ja h o n  
ilm -fan i  v a   m adaniyati  taraq q iy o tin in g   o ld in g i  saflarida  tu rish   baxtiga 
sazo v o r b o ‘ldi.
P rezid e n t  Islom   A b d u g ‘an iev ich   K arim o v n in g   « 0 ‘zb ek isto n  
b uy u k   k e lajak   sari»  n o m li  kito b id ag i  s o ‘zlarg a  e ’tib o r  qaratam iz, 
« M a ’n av iy atn i  m u stah k am lash   u c h u n   m e h n a t  v a   m a b la g ‘ni  ayash 
o ‘z  k e la ja g ig a   b o lta  u rish   dem akdir.  V atan  v a   ja h o n   m adaniyatining, 
ad ab iy o t v a  sa n ’a tning y u tu q lari h ar  bir o ila g a  etib  bo rish  u ch u n  o ilaning 
m o d d iy   t a ’m in lan g an lig id a n   q a t’iy  n azar  q u la y   sh aro itlar  y a ratish   talab
16  H asan o v   S.  X o razm   m a 'n a v iy a ti  d a r g 'a
B.  45.
17

---

etiladi,».  D em ak,  b arch a  sohada,  shu  bilan  birga p ed ag o g ik a tarix id a ham  
x uddi  shunday  sh aro itlar  y aratish   talab   etiladi.  B iz  p ed a g o g ik a  tarixini, 
m a ’n a v iy -m a ’rifiy  qad riy atlarn i,  o ‘zligim izni,  m illiy  k e c h in m alarim izn i 
m u staq illik   sharofati tu fay li  an g lab   etdik.
D astlab   p e d a g o g ik a  ta rix id a n   1973  yil  K .  N .  K onstantinov, 
M .  F.  S h ab ae v alar  to m o n id a n   « p ed ag o g ik a  tarix i»   fan in in g   dasturi 
tuzildi.  D astu r  asosida  d arslik   y a ratish   ehtiyoji  paydo  b o ‘ldi  v a  o ‘quv 
q o ‘llanm asi  yaratildi.  Q o ‘llan m a d an   1976  y ilg ach a  « p ed ag o g ik a  tarixi» 
fanini  o ‘qitish   u ch u n   o ‘rta  v a  oliy  t a ’lim   m u assasalarid a  darslik   sifatida 
fo ydalanildi.  B iroq,  q o ‘llanm ani  o 'z b e k   tiliga tarjim a q ilish g an d a t a ’lim - 
tarb iy a ta rix ig a  ju d a   kam   o ‘rin  b erilg an lig i  ayon  b o ‘ldi.  1985  y ilg a kelib 
M .  F.  S habaeva  tahriri  ostida  «P ed ag o g ik a  tarix i»   darsligi  yaratildi. 
D arslik  29  bob,  491  sahifadan  tashkil  topgan  b o 'lib ,  b iro rta m avzu  Sharq 
m u tafak k irlari t a ’lim otiga b a g 'ish la n m a g a n   edi.
1990  y ild a akadem ik  S.  R ajab o v n in g   «X alq  m aorifi  va p ed ag o g ik a 
fan in in g   b u yuk  allo m alari»   kitobi  n ash r  etildi.  U n d a  faqat  g ‘arb  v a   rus 
o lim larig a  e ’tib o r  q aratilg an   b o ‘lib,  ayn an   ular Ya.  A.  K om enskiy,  K.  D. 
U shinskiy,  L.  N.  Tolstoy,  A.  V.  L unacharskiy,  N .  K.  K rupskaya,  A.  S. 
M akarenko  v a   birgina  S harq  olim larid an   H.  H.  N iy o z iy   faoliyati  tahlil 
qilingan  edi.  S obiq  sh o 'ro la r  tu zu m i  d av rid a  p ed ag o g ik a  oliy  o ‘quv 
yurtlarida,  p ed ag o g ik a  tarixi  so h asid a  fao liy at  o lib  b o rg an   olim larim iz 
d astur  v a  darslik lar  y aratish d a ju d a   o g ‘ir,  sinovli,  m u rak k ab   v azivatni 
b o sh id an   o ‘tkazdilar.  K o ‘rin ib   turibdiki,  asrlar  o sh a   h a r  xil  sitam larni 
b oshidan о ‘ tk azib  o m o n q o lg an , b iz g a c h a etib  k e lg a n m illiy  qadriy atlarim iz, 
m a ’nav iy atim iz,  m adaniyatim iz,  ilm -m a ’rifat,  sh u n in g d ek   ped ag o g ik a 
tarixi  fani  m u staq illik   sharofati  b ilan  yan g id an   rivoj  to p a   boshladi.  1993 
y ilg a  k elib   p ro fe sso r  K.  H o sh im o v   v a  b o sh q alar  to m o n id an   oliy  t a ’lim  
m u assasalari u ch u n  « M a o rif v a  p ed a g o g ik a tarix i»  dasturi yaratildi. U nda 
ja m i  46  soat  m a ’ruza,  38  soat  am aliy  m a sh g ‘u lo tlar  b o ‘lib  eng  qadim gi 
t a ’lim -tarb iy a ta rix i («A vesto»)ga 2 soat,  Sharq m u tafak k irlari ta ’lim otiga
4  soat  ajratilgan,  M a ’m u n   ak a d em iy asig a u m u m an  so a t ajratilm ag an   edi.
D astu rn in g   ichida  shunday  ju m la la r  bor:  «U shbu  reja  tax m in iy  
b o i i b ,  m avzu  n o m larin i  o ‘zg artirish g a  h am d a  tan q id iy   y o n d ash ish g a 
ruxsat  etiladi».  Shu  b o isd an   ham   p ed ag o g ik a  ta rix ig a   hali  ehtiyoj 
m av ju d lig i  aniqlandi.  K o ‘rin ib  tu rib d ik i  uzoq v a  boy tarix g a  eg a b o ‘lgan 
M arkaziy  O siyo xalqlari o 'z in in g  ta ’lim -tarb iy a  ta rix ig a oid boy m erosini
18

---

y aratib ,  takom illashtirib,  av lo d lard a  m ehr-oqibat,  saxovat,  x ushhulqlik, 
d o ‘stlik.  in so n p arv arlik  kabi m a ’naviy  sifatlarni  tarb iy alab   kelgan.
X a lq im iz y aratg a n   m a ’rifiy  fikr  sarch ash m alari  q ad im -q ad im larg a 
borib  taqaladi.  « P ed ag o g ik a  tarixi»  kursi  m ateriallari  talab alarn in g  
u m u m p ed ag o g ik   bilim   darajasini  k e ngaytiradi,  p e d a g o g ik -m a ’naviy 
m e ro sim iz g a to ‘g ‘ri  m u n o sab atd a  b o ‘lishga  im k o n   yaratadi.  B iz  k ey in g i 
y illard a y aratilg a n  darsliklarni  bunga m isol  q ila olam iz.
«P ed ag o g ik a  
tarixi»ni 
o 'q itis h d a  
a v v a lo m b o r 
talab alarg a 
o ‘z b e k   m illiy  t a ’lim   tarbiyasi  a n ’analari  tarix in i  o ‘rgatadigan  d arslik  
y a ra tish n i  pro fesso rla r  K.  H oshim ov,  S.  O chil  ta k lif q ildilar  v a   b o sh lab  
berdilar.  U lar  1995  y ild a   « O 'z b e k   p edagogikasi  a n tologiyasi»  (1-jild) 
d arslig in i  yaratdilar.  1996  yili  T.  N.  Q ori  N iyoziy  nom idagi  0 ‘zb ek isto n  
P ed ag o g ik a  fanlari  ilm iy  tadqiqot  instituti  professor  A .Z unnunov 
rah b a rlig id a  « 0 ‘rta  O siy o d a  pedagogik  fikr  taraqqiyotidan  lavhalar» 
o ‘q u v   q o ‘llanm asi,  1997  yil  profcssorlur  ().  I lasanbneva,  J.  H asanbaev,
H.  H o m id o v   to m o n id an   «P edagogiku  Uirixi»  darsligi  yaratildi.  1999 
y ilg a  k elib ,  « 0 ‘zb ek   p edagogikasi  a n to lo g iy asi» n in g   2-jildi  pro fesso rlar
S.  O chil,  K.  H o sh im o v   to m o n id an   nashr  etildi.  lia r   ikkala  antologiyada 
ham   t a ’lim -tarbiya,  m a ’n av iy at  va  m irrifu tn in g   rivojlanish  bosqichlari 
b o ‘y ic h a  U y g 'o n ish  davri,  Sharq  allom alari, jad id lar,  sobiq sh o ‘ro tuzim i 
v a   n ih o y at,  m u staq illik   davridagi  pedagogika  ta 'lim o tla ri  o ‘z  ifodasini 
topgan.
0 ‘zb ek isto n  
R espublikasi 
F anlar 
akad em iy asi 
akad em ig i 
M .X a y ru llaev   « 0 ‘rta  O siy o d a  IX -X II  asrlard a  m ad an iy   taraqqiyot», 
« O ’rta O siy o d a ilk  U y g ‘onish davri m adaniyati», « 0 ‘tm ish m u ta fa k k irla ri 
ta ’lim -tarb iy a  haqida»  kabi  tarixiy  pedag o g ik   asarlari  h am da  1999  y ild a 
M .X ay ru llaev   tahriri  ostida  y aratilg an   « M a’n av iy a t  y u ld u zla ri»   kitobi 
p ed a g o g ik a  tarix in in g   riv o jlan ish ig a  m anba  b o ‘lib  x iz m at  qildi.  B u 
kitob  IX  a srd an  X X  asr b o sh ig ach a  M arkaziy  O siy o d a yashab  ijod etgan 
k o 'p la b   ajd o d larim iz  hayoti  h aqida  m a 'lu m o t  berib,  u larn in g   qiyofasini 
nam o y o n   etishi  b ilan   « P edagogika  tarixi»  fan ig a  m uhim   h issa  q o ‘shdi.
2 0 0 0  y ilg a  k elib  A. Z unnunov, M.  X ayrullaev, B. T o‘xliev, N. H atam o v lar 
to m o n id a n   o liy   t a ’lim   m u assasalari  u ch u n   « P e d ag o g ik a  tarixi»  darsligi 
y aratildi.  « P e d a g o g ik a ta rix i»   fanini  o ‘q itish d a m u n o sib  h issasini q o ‘shib 
k elay o tg an   olim larim iz  pro fesso rlar  A.  Z unnunov,  S.  N ishonova,  K. 
H oshim ov,  S.  O chil,  J.  H asanboev,  O.  H asan b o ev a,  H.  H o m id o v lar
19

---

sh o ’ro lar  tu zu m i  davrida  « p ed ag o g ik a  tarix i»   fanini  o ‘q itishning 
m u am m oii  h o latlarin i  tahlil  etdilar,  bir  qancha  yan g ilik larn i  olib  kirdilar. 
M u staq illik k ac h a  b o ‘lgan  d av rd a  olim larim iz  «ped ag o g ik a  tarixi»ni 
o ‘qitish  u ch u n   94  so at  ajratilg an lig i,  shun d an   6  soat  M arkaziy  O siyo 
olim lari  hay o ti  va  fao liy atig a  b a g ‘ishlangan,  qolgan  so atlar  esa  R o ssiy a 
va  Y evropa  m u ta fak k irlarin in g   t a ’lim -tarb iy a  g 'o y a la ri  y o ritilg an lig in i 
e ’tiro f etadilar.
i:
S harq  m in g lab   daholarni  etishtirgani.  ja h o n   tsiv ilizatsiy asin in g  
bugungi ta ra q q iy o tig a ta m a lto s h in iq o ‘yganligi hech k im g a s ire m a s .B u la r 
h aq id a  b iz  qism an  m a ’lu m o tg a  egam iz.  S hunday  m u tafak k irlar  borki, 
u la r to ‘g ‘risid a hatto tasav v u rg a ham   ega  em asm iz.  U shbu  q o 'lla n m a  shu 
y o ‘n alish g a xizm at  qilib.  b u g u n g ach a  talab alar  nigohidan  d eyarli  p inhon 
yotgan  ajd odlarim iz,  allo m alar  hayoti  va  ijodinin  y oritishga,  ilm -fan  v a 
m adaniyat  olam iga  m unosib  hissa  bo*lib  q o 'sh ilad i.  4
Tayanch  tu sh u n ch alar: 
M a'naviy  sifat,  m illiy  madaniyat,  aql-idrok,
iste'dod,  tajriba.  faoliyat,  qadriyat,  kamolot