Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida


(1835-1907)  va  Mirzo  Salimbek  ibn  Muhammad  Rahim



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet79/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   75   76   77   78   79   80   81   82   ...   290
Bog'liq
falsafa

Bo‘stoniy  (1835-1907)  va  Mirzo  Salimbek  ibn  Muhammad  Rahim  (1850-1930)  kabi  uning 
yosh izdoshlari ham o‘zlarining «Tarixi salotini mang‘itiya dorussaltanati Buxoroi sharif» va 
«Tarixi  Salimiy»  nomli  asarlarida  Rossiya  tomonidan  O‘rta  Osiyo  xonliklarining  bosib 
olinishi,  mamlakatning  boshqarilishi,  o‘z  shaxsiy  manfaatlarini  ko‘zlab  shariat  qonunlari  va 
                                                                                                                                                         

1875-1881 йилларда ѐзилган ҳамда Бухоро ва Туркистоннинг илғор зиѐлилари орасида машқур бѝлган 
бу асарнинг бир неча муаллиф нусхалари мавжуд. Тарихчи Б.В. Луниннинг ѐзишича; «асарнинг қѝлѐзма 
нусхалари  қѝлдан-қѝлга  ѝтиб,  ѝша  давр  ижтимоий  ҳаѐтининг  ѝқувчиларни  тѝлқинлантирган  кѝплаб 
масалаларга  жавоб  берган  ва  уларнинг  дунѐқарашини  кенгайтирган»  (Историография  общественных 
наук в Узбекистане. Био-библиографические очерки. Ташкент, 1974. С.104.) 
137
  ЍзР ФА Шарқшунослик институти қѝлѐзмалари фонди. Инв. № 1387. 
138
 Епифанова Л.М. Кѝрсатилган аср. 15-б. 


islom falsafasi asoslarining qasddan buzilishi singari hodisa va dalillar tahlili asosida xalqning 
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahvoli to‘g‘risida to‘liq tasavvur beradilar. 
Ahmad  Donishdan  keyin  ular  Sharq  tarixnavisligida  qaror  topgan  hodisalarga  baho 
berishda  hukmron  sulolalar  va  hukmdorlar  bilan  bog‘liq  ravishda  ko‘tarinki  uslubda 
yondashish an'analaridan voz kechish bilan tarixda ilmiy xolislik tamoyilini rivojlantirdilar. 
Qozoq  yozma  adabiyoti  va  she'riyatining  asoschisi,  ma'rifatparvar  va  faylasuf  Abay 
(Ibrohim  Qo‘nonboev)  (1845-1904)  Sa'diy  Sheroziy,  Hofiz  Sheroziy,  Xusrav  Dehlaviy, 
Abdurahmon  Jomiy,  Alisher  Navoiy,  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  va  Nodira  kabi  Sharq 
mumtoz  so‘z  san'atkorlari  she'rlari  ruhida  tarbiyalandi  va  ta'lim  oldi.  U  Alisher  Navoiyni 
o‘zining  ustozi  hisoblar  edi.  1886-1895  yillar  uning  ijodiy  takomilida  ayniqsa  samarali 
bo‘ldi
139
.  U  o‘z  asarlarida  Sharq  falsafasining  ma'naviy  negizlarini,  muhabbat,  do‘stlik, 
insonning  insonga  hurmatini  targ‘ib  etdi.  «Mening  elim  -  qozog‘im»,  «Adashganning  oldi 
yo‘q»,  «Ilm  topmay  maqtanma»,  «Yoshlikda  ilm  deb  o‘yladim»,  «Boylar  yurar  molin 
ardoqlab»  va  boshqa  she'rlarida  yosh  avlodni  ilm  olish  uchun  barcha  imkoniyatlarini  ishga 
solishga chaqirdi. 
Abay 300 ga yaqin she'riy asarlar muallifi bo‘lib, ularning barchasida xalqni ilm-ma'rifat, 
insoniylik, halollik, sevgi-sadoqatga da'vat etish g‘oyalari asosiy o‘rin tutadi. 
Rus  adabiyoti  va  o‘sha  davrda  Semipalatinskka  surgun  qilingan  I.I.Dolgopolov, 
ye.P.Mixaelis va boshqa Rossiyaning demokratik kayfiyatdagi ilg‘or ziyolilari bilan tanishishi 
Abayga katta ta'sir ko‘rsatdi.  Abayning  nafaqat adib, balki ijtimoiy  shaxs sifatidagi siymosi 
butun  turkiy  dunyo  ilg‘or  ziyolilari  uchun  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Chunki  uning 
hamjihatlik,  do‘stlik  va  birodarlikka  qilgan  da'vatlari  istiqlol  va  mustaqillik  uchun  siyosiy 
harakatlar pishib yetilgan barcha joylarga borib yetdi. 
Ma'rifatparvar  va  demokrat  Cho‘qon  Valixonov  (1835-1865)ning  asl  ismi  Muhammad 
Hanaviya  bo‘lib,  serqirra  tarixchi  olim,  etnograf,  folklorshunos,  geograf  va,  ayni  paytda, 
musavvir ham edi. Qozog‘istonning Kustonoy viloyatida tug‘ilgan, harbiy bo‘lish maqsadida 
Omskdagi Kadet korpusini tugatgan bu inson Sankt-Peterburg universitetining tarix-filologiya 
fakultetida  ma'ruzalar  tinglaydi  va  xalq  og‘zaki  ijodi  namunalarini  to‘plab,  butun  Markaziy 
Osiyoni  o‘rganadi.  U  tarix,  geografiya,  etnografiya,  siyosiy  iqtisod,  arxeologiya, 
folklorshunoslik  sohalarida  ilmiy  asarlar  yaratadi.  Uning  «Jung‘ariya  tarixi»,  «Qo‘lja  safari 
kundaligi»,  «Qashg‘ar  safari  kundaligidan»,  «Qirg‘izlar»,  «Xon  Abiloy»,  «Xitoy 
imperiyasining  g‘arbiy  o‘lkasi  va  G‘ulja  shahri»,  «Ko‘kitoy  xonning  oshi»,  «Dala 
musulmonligi»,  «Qozoqlar  haqida  yozmalar»,  «Sud  reformasi  haqida»,  «Qozoq  shajarasi» 
kabi  asarlari  Markaziy Osiyo,  Sharqiy  Turkiston,  G‘arbiy Xitoy,  qozoq,  qirg‘iz,  uyg‘ur  kabi 
xalqlarning etnografiyasi, turmushi, madaniyatini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. 
Markaziy Osiyo xalqlar hayoti, turmushi bilan bevosita tanishish, shuningdek, yevropa va 
butun  dunyoda  kechayotgan  jarayonlar  to‘g‘risida  mulohaza  yuritish  uning  demokratik 
qarashlarining  o‘sishiga  yordam  berdi.  Ma'rifatparvarlik  g‘oyalarini  targ‘ib  qilar  ekan,  u 
ko‘chmanchi  xalqlarni  o‘troq  bo‘lib  yashash,  rus  madaniyati  va  Rossiya  fanining  yutuqlari 
bilan  tanishishga  da'vat  etdi.  Cho‘qon  Valixonov  D.I.Mendeleev,  P.P.Semyonov-
Tyanshanskiy,  G.N.Potanin  kabi  rus  olimlari  bilan  shaxsan  tanish  edi.  U  siyosiy-falsafiy 
tafakkurda  realizm  an'analarining  tarafdori  edi  va  bu  boradagi  qarashlari  o‘z  tadqiqotlari  va 
150 ga yaqin tasviriy san'atga oid asarlarida davom ettirdi. 
O‘z  ta'biricha,  «taraqqiyotning  qandaydir  g‘ayritabiiy  inqirozi»
140
  namunasi  bo‘lgan 
Markaziy  Osiyoning  qayg‘uli  ahvolini  chuqur  idrok  etgan  Cho‘qon  Valixonov  buning 
sabablarini  nafaqat  qoloqlikda,  ayni  paytda,  mahalliy  xalqlarning  siyosiy  faolligi 
kuchayishidan  cho‘chib,  ularni  ma'rifatli  qilishdan  manfaatdor  bo‘lmagan  Rossiya 
imperiyaparast ma'muriyatining o‘lkani mustamlaka sifatida boshqarishida ham ko‘radi. 
                                                 
139
 Қаранг: Маънавият юлдузлари.-Тошкент, 2001. 347-349-бетлар.  
140
 Валихонов Ч. Избранные сочинения. Москва, 1982. С.83. 


Sud jarayonlarini isloh qilishga tayyorgarlik ko‘rish davrida Cho‘qon  Valixonov Rossiya 
ma'muriyati  oldiga  Turkistonning  mahalliy  xalqlari  manfaatlarini  hisobga  olgan  holda,  bir 
qator  o‘zgarishlarni  amalga  oshirish taklifini  qo‘ydi.  U  yozadi:  «Hozirgi  davrda  xalq  uchun 
eng  muhim  va  yaqini  bevosita  xalqning  zarur  ehtiyojlariga  taalluqli  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
islohotlarni  o‘tkazish  hisoblanadi...  Shu  nuqtai  nazardan  faqat  kishilar  turmushini 
yaxshilashga  yordam  beradigan  islohotlargina foydali  bo‘lib,  bu  maqsadga  erishishga    biror 
sabab bilan xalaqit beradiganlari zararlidir»
141

Cho‘qon  Valixonov  mavjud  tuzumni  tubdan  o‘zgartirish  vazifasini  o‘z  oldiga  qo‘ygan 
emas,  uning  fikricha,  xalqning  ahvoli  uni  kim  boshqarishi,  rahbarning  qanchalik 
ma'rifatliligiga  bog‘liq.  Lekin  u  hukmron  tabaqalar  siyosiy  hokimiyatining  cheklanishini 
xalqning erkin rivojlanishining zarur sharti deb hisoblardi. Ma'rifat hamda yashash va mehnat 
qilish  uchun  yaxshi  sharoit  va  dono  hukmdorlar  -  mana  Valixonovning  demokratik 
intilishlarining asosi. 
Ch.Valixonov  tabiatni  tadqiq  etish  usulini  ijtimoiy  taraqqiyot  qonunlarini  o‘rganishga 
joriy etishni taklif qildi. «Sibir boshqarmasi qirg‘izlari sud reformasi haqida yozmalar»ida u 
turli islohotlarni hayotga joriy etish qishloq xo‘jaligida ekinlarni yetishtirishda qo‘llanadigan 
usullarga asoslanishi, ya'ni, avvalo ekinning o‘zini o‘rganish, uning qanday tuproqda o‘sishi, 
qancha  yorug‘lik,  issiqlik  va  boshqalarni  talab  qilishini  bilish  kerak,  -  deb  yozadi.  «Bu 
nazariyaning  mohiyati  ekinga  u  muhtoj  bo‘lgan  narsani  berish,  uning  o‘sishiga  xalaqit 
beradigan  barcha  narsalarni  bartaraf  etishga  asoslanadi»
142
.  Jamiyatga  munosabatda  ham 
xuddi  shunday  yo‘l  tutish,  ya'ni  ekinning  hayoti  kabi  jamiyat  hayotini  ham  fanniy  bilimlar 
yordamida  boshqarish  lozim.  Ch.Valixonov  tomonidan  ilgari  surilgan  bu  qoidalar  ilg‘or 
ijtimoiy fikrlar rivojiga nihoyatda qimmatli hissa bo‘lib qo‘shildi
143

Mashhur  o‘zbek    ma'rifatparvari,  diniy  arbob,  sharqshunos  Sattorxon    Abdulg‘afforov 
(Abdusattorxon  Abdulg‘affor  o‘g‘li)  (1846-1901)  o‘z  dunyoqarashida  islom,  sharq  va  g‘arb 
qadriyatlarini  ajoyib  bir  tarzda  uyg‘unlashtirgan  nodir  siymo  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  U 
hayoti  davomida  Chimkent  va  Qo‘qonda  mufti  va  qozi,  «Turkiston  viloyatining  gazeti»da 
tarjimon,  Toshkentdagi  o‘qituvchilar  seminariyasida  sharq  tillari  muallimi  kabi  vazifalarda 
xizmat  qiladi.  Uning,  ayniqsa  sharqshunoslik  rivojiga  qo‘shgan  hissasi,  ilmiy  izlanishlari, 
jumladan,  Qo‘qon  xonligi  tarixi  bo‘yicha  ocherki,  islom  fiqhshunosligiga  oid  «Al-hidoya» 
nomli mashhur to‘plamning rus tiliga tarjima qilinishidagi ishtiroki olimlar tomonidan yuksak 
baholangan. 
Sovet tarixnavisligida Sattorxon Abdulg‘afforovning faoliyati uning rusparastligi sifatida 
baholangan, Turkistonning Rossiyaga «qo‘shilishi»ning ijobiy tomonlari to‘g‘risidagi fikrlari 
mafkuraviy  qoliplarda  talqin  qilingan.  Bunday  nuqtai  nazar  moskvalik  sharqshunoslar 
o‘rtasida  hozir  ham  mavjud
144
.  Holbuki,  bunday  biryoqlama  baho  uning  har  jihatdan  turli-
tuman bo‘lgan ikki qarama-qarshi tomonni kelishtirishga asoslangan falsafasining mohiyatini 
tushunmaslik  bilan  izohlanadi.  Sattarxon  faqat  Rus  ma'muriyati  tomonidan  islom 
imperiyadagi  rasmiy  dinlardan  biri  sifatida  qabul  qilingan  sharoitdagina  bunday  kelishish  
mumkin,  deb  hisoblaydi.  1883  yilning  27  dekabrida  hukumat  tomonidan  turkistonliklarga, 
xususan,  ta'lim  sohasi  va  diniy  e'tiqod  masalasida  yon  berishni  so‘rab  Turkiston  o‘lkasi 
bo‘yicha  o‘quv  ishlari  bosh  noziriga  yo‘llagan,  mazmunidan  Turkiston  general-gubernatori 
M.G.Chernyaev  ham  xabardor  bo‘lgan  maktubida  u  «xalq  maktablari»  (ya'ni,  rus  -  tuzem  - 
D.A.)da  islom  dinini  o‘qitish  (jumadan  tashqari)ga  ruxsat  berishni  so‘raydi.  «Rus  alifbosi 
bilan  birga,  mahalliy  alifbo  ham  o‘rgatilishi»,  ayni  paytda,  milliy  kiyimlarni  yevropacha 
                                                 
141
 Қаранг: Бекмахонов Е. Очерки истории Казахстана XIX в  Алма-Ата, 1966. С.141. 
142
 Валихонов Ч. Статьи. Переписка. Алма-Ата, 1947 С. 42. 
143
 Сегизбаев О. Мировоззрение Чокана Валихонова. Алма-Ата, 1959. С.46. 
144
 Қаранг: Арапов Д.Ю. Необходимо ... заняться образованием края (Саттархон Абдулгафаров о задачах 
русской политики в Средней Азии // Вестник Евразии. Москва, 2004, №1, С.169-184. 


liboslar  bilan  almashtirilishini  talab  qilmaslik  kerak  hamda  Turkiston  mahalliy  xalqining 
milliy an'analariga hurmat bilan munosabatda bo‘lish shart, deb yozadi u. 
«Islom dinini o‘qitish sira ham asosiy ishimizga ziyon yetkazmaydi ... , - deb yozadi u, - 
islom  go‘yo  musulmon  tamadduniga  to‘siq  bo‘ladi  degan  qarashlarga  javoban  shuni 
aytmoqchimanki, dindoshlarimiz bo‘lgan arablarda Muhammad payg‘ambar davridan boshlab 
tamaddun  gullab-yashnagan  edi.  Muhammaddan  keyin  ham  uning  xalifalari  zamonida 
taraqqiyot yo‘lida barcha imkoniyatlar ishga solindi. Agarda islom taraqqiyotga to‘siq bo‘lsa, 
Muhammad  hyech  qachon  olimlarga  homiylik  qilmas,  xalifalar  tamaddunni  rivojlantirishga 
intilmas, Qur'onning birgina so‘zi bilan unga qarshi chiqar edilar». 
Aynan  Qur'onni  va  din  tarixini  chuqur  bilishi  uning  islom  qonunchiligi  me'yorlari  bilan 
hisoblashishni istamaydigan konservativ ulamolarning harakatlarini salbiy baholashiga imkon 
berdi.  Lekin  dindorlar  tomonidan  vaqflar  taqsimotida  sodir    bo‘layotgan  adolatsizliklar  va 
vaqf  mulklarining  talon-toroj  qilinishi  haqida  mulohaza  yuritar  ekan,  Sattorxon  faqat  chor 
amaldorlari  tartib  o‘rnatishi  mumkin,  buning  uchun  esa,  qozilar,  ellikboshilar  va  boshqa 
amaldorlarning  saylab  qo‘yilishini  bekor  qilib,  uning  o‘rniga  hukumat  tomonidan  ularni 
tayinlash tizimini joriy etish kerak deb, metropoliyaning davlat tizimini ideallashtiradi. 
Shunday qilib, Sattorxonning qarashlari romantik xususiyatga ega edi: tushunadigan, o‘zi 
bosib  olgan  xalq  haqida  qayg‘uradigan  muruvvatli  mustamlaka  hukumat,  va  o‘z  navbatida, 
tinchlikni hamda har jihatdan rivojlangan Rossiyaning yutuqlarini o‘zlashtirishning foydasini 
anglaydigan xalq. 
Bularning  barchasiga  qaramay,  Sattorxon  Abdulg‘afforov  kabi  ma'rifatli  kishilarning 
bunday qarashlari hukumat doiralarining turli qarorlar qabul qilishlarida real ta'sir ko‘rsatish 
maqsadiga yo‘naltirilgan edi. 
Ayni  paytda,  o‘ziga  zamondosh  bo‘lgan  ko‘plab  ma'rifatparvarlar  kabi,  u  taqdirning 
oldindan  belgilab  qo‘yilishi  tarafdori  bo‘lmay,  yaratuvchi  insonni  birinchi  navbatda  bilim 
orqali o‘zini-o‘zi kamolotga yetkazishi uchun katta imkoniyatlar bergan, deb hisoblaydi. 

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   75   76   77   78   79   80   81   82   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish