Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

4-§. Markaziy Osiyoda diniy-falsafiy tasavvurlar 
  
Eramizdan  oldingi  II  asrda  Baqtriyada  paydo  bo‘lgan  qabilalar  bu  yerda  taraqqiy  topgan 
madaniyat,  iqtisod  va  davlatchilik  an'analari  bilan  yuzma-yuz  bo‘lishdi.  Bu  narsa 
kelgindilarning  o‘zlarini  ijtimoiy-madaniy  rivojlanishini  tezlashishiga  va  o‘sha  zamondagi 
jahon  miqyosidagi  davlatlardan  biri  -Kushon  imperiyasining  vujudga  kelishiga  sabab  bo‘ldi. 
Xitoycha  matnlarda  Kushon  imperiyasining  hukmdorlari,  Rim  va  Xan  podsholigining 
hukmdorlari bilan bir qatorda, butun dunyoni
37
 o‘zaro bo‘lib oluvchi «Osmon o‘g‘illari» deb 
atalgan.  Bu  davrda  kushonliklar  va  parfyanliklar  yerlari  orqali  Xitoydan  O‘rta  yer  dengizi 
tomonga  tarixda  birinchi  marta  qit'alarni  bosib  o‘tadigan  savdo  va  elchilik  aloqalari  yo‘li 
bo‘lgan  –Buyuk  ipak  yo‘li  barpo  etildi.  Shu  davrning  o‘zida,  ya'ni  Vasko  de  Gama 
sayohatidan  ming  yildan  ortiqroq  ilgari  rimlilar  bosib  olgan  Misr  bilan  Kushon  davlatining 
dengiz  darvozasi  bo‘lgan  G‘arbiy  Hindiston  bandargohlari  o‘rtasida  Hind  okeani  bo‘ylab 
muntazam aloqa yo‘li o‘rnatilgan edi. 
Kushon davrining o‘ziga xos xususiyati shunda ediki, unda turli irqlarga taalluqli madaniy 
an'analar  va  diniy  oqimlar  bir-birlari  bilan  yonma-yon  yashashar  edi.  Bunga  ko‘p  jihatdan 
kushon  shohlari  tomonidan  yurg‘izilgan  diniy  bag‘rikenglik  siyosati  yordam  bergan  edi. 
Kushon  hukmdorlari  tomonidan  zarb  etilgan  tangalarda  biz  hind,  eron  va  ellinistik  xudolar 
                                                 
36
 Қаранг: А.Токарев. Религии в истории народов мира. –М., 1964. (Дунѐ халқлари тарихида динлар). 243-
250-б.  
37
 Қаранг: Б.Т. Гафуров. Кушанская эпоха и мировая цивилизация // В кн.: Центральная Азия и 
Кушанскую эпоху. –М., 1974. т.1. 65-б. (Марказий Осиѐ Кушонлар даврида). 

---

dastasi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ilohlarning  ismlari  va  siymolari  aksini  uchratamiz.  Mitra  va 
hosildorlik xudosi Orloxsho bilan bir qatorda urush xudosi Veretragna, hind xudolari Shiva va 
Budda  turganligining  guvohi  bo‘lamiz.  Kushon  imperiyasida  dunyo  sivilizatsiyasi  tarixida 
kamdan-kam  uchraydigan  hodisalardan  biri  sifatida  buddaviylik,  jaynizm,  zardushtiylik, 
maxalliy  va  qabilaviy  diniy  e'tiqodlarning  bir-birlari  bilan  tinch  yashaganliklarini  qayd  etish 
lozim.  Aynan  ana  shu  Kushonlar  davrida  Markaziy  Osiyo  va  Uzoq  Sharq  mamlakatlariga 
yoyilgan Mohayana shaklidagi buddaviylikning alohida rivojlanganligini kuzatish mumkin. 
Buddaviylikning  yoyilishi  mahalliy  diniy  e'tiqodlar  va  an'analarning  yo‘q  qilinishi  yoki 
yutib  yuborilishi  degan  ma'noni  anglatmas  edi.  Bu  mahalliy  an'analar  ta'sirida  olib  kelingan 
udumlarning  o‘zaro  ta'siri  va  o‘zgarishiga  olib  kelgan  murakkab  jarayon  edi.  Buddaviylik 
madaniyati  Markaziy  Osiyodan  Xitoy,  Yaponiya  va  Quriyaga  tarqaldi.  Xitoycha  manbalar 
matnida Baqtriya, So‘g‘d va Parfiyadan chiqqan, ilohiyotga doir jiddiy risolalar yozib, ularni 
Xitoy  tiliga  tarjima  qilgan  buddaviy  rohiblarning  ismlari  tilga  olingan.  Ba'zi  olimlarning 
fikriga  ko‘ra,  Markaziy  Osiyolik  rohiblarsiz  II-IV  asrlardagi  Xitoy,  buddaviylik  haqida 
deyarli hyech narsa bilmagan bo‘lar edi
38
.  
Markaziy  Osiyoda  Vaybxashika  buddaviylik  maktabi  tarqalgan  edi.  Vaybxashika 
maktabiga  mansub  bo‘lganlar  o‘zlarining  bilish  nazariyalarida  ob'ektiv  dunyodan  kelib 
chiqdilarki, uni bilish his-tuyg‘u  a'zolari orqali amalga oshiriladi. Ashyolarning javhari besh 
doimiy  unsurdir.  Barcha  ob'ektlar  pirovardida  atomlarga  kelib  taqaladi.  Ba'zida  vaybxashika 
muxlislarini voqyeylikning bevosita vakillari deb ataydilar. Vaybxashika tarafdorlari fikricha, 
Budda  oddiy  odam  bo‘lgan  va  to‘la-to‘kis  nirvona  holatiga  erishgach,  o‘z  mavjudligiga 
barham  bergan.  Biroq  unda  ilohiy  unsur-haqiqatni  ichki  tushunish  mavjud  bo‘lgan. 
Buddaviylik bilan bir qatorda Markaziy Osiyoga hindlarning dunyoviy fan va madaniyatining 
unsurlari ham tarqaldi. 
Eramizning II-III asrlarida quldorlik tuzumi o‘zining inqiroz va buzilish bosqichiga kirdi. 
Inqirozning g‘oyaviy ifodasi sifatida yangi oqim bo‘lgan monixiylik (Bobildi 216 yoki 217-
inchi yilda tug‘ilgan asoschisi Moniy nomidan olingan) paydo bo‘ldi. Moniy bir necha diniy-
axloqiy risolalar yozgan. U «monixiylik xati» deb nom olgan alifboni kashf etdi. Moniyning 
ta'limoti  zardushtiylik  kohinlari  tomonidan  dushmanlik  bilan  kutib  olindi.  U  ta'kiblar  ostida 
Erondan qochdi. O‘z ta'limotini targ‘ib qilgan Moniy shon-shuhrat qozondi. Moniyning o‘sib 
borayotgan  obro‘sidan  xavfsiragan  zardushtiylik  kohinlari  uni  falsafiy  bahsga  chaqirdilar. 
Ammo u zindonga solindi va 276 yilda qatl etildi. 
Monixiylik  zardushtiylik  ta'limotining  xayr  bilan  sharr  (yaxshilik  va  yomonlik) 
to‘g‘risidagi  aqidasiga,  ya'ni  sa'naviyat  (dualizm)ga  tayanar  edi.  Xristianlik  va  gnostitsizm 
(lazzat talablik) unga sezilarli ta'sir o‘tkazgan edi.  Moniylik ta'limoti o‘z ifodasini soddacha 
ruhda  dehqonlar  ozodligini  targ‘ib  qilishda  topgan  ediki,  bu  yangi  sharoitlarda  Avestoning 
qadimgi  qobiqlarida  bayon  etilgan  Zaratushtiraning  ta'limotini  qaytarish  edi.  Bu  esa  ezilgan 
va  tahqirlangan  dehqonlar  manfaatini  himoya  qilishga  qaratilgan  edi.  Bu  bilan  monixiylik 
zardushtiylikka  qarama-qarishi  turdi,  negaki,  u  asta-sekin  o‘z  mohiyatini  o‘zgartirib,  ilk 
feodal  jamiyat  mafkurasiga  aylangan  edi.  Monixiylikning  ozod  dehqonlar  ruhiyatiga  mos 
keladigan  xususiyati  uni  eramizning  III  asrida  va  undan  keyingi  davrlarda  Eron,  Markaziy 
Osiyo, Baynalnahrin, Mesopotamiya, Suriya, Misr va Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari 
dehqon ommasi orasida keng tarqalishiga yordam berdi. 
Ammo  monixiylik  qandaydir  faol  harakatlarni  rad  etib,  kurashning  bo‘sh  usullarini 
qo‘llashni  targ‘ib  etdi.  Natijada  umidsizlik,  sufiylik  va  tarki  dunyochilikni  targ‘ib  qiluvchi 
mayda  tariqatlarga  bo‘linib  ketdi.  Monixiylikning  bunday  xususiyatlari  xristian  mazhablari 
                                                 
38
 Қаранг: А.М.Беленицкий. Вопросы идеологии и культов Согда по материаталам пянджикентских 
храмов//В кн.: Живопись Древнего Пянджикента. –М., 1954. В.А. Litvinsky. Autline of Buddhism in Central 
Asia, Moscow, 1968. 

---

bo‘lgan  pavlikian  va  bogomil  kabilarning  ta'limotiga  ta'sir  o‘tkazdi.  Monixiylikning  kuchli 
ta'sirini mazdakiylik ta'limotida ham mushohada qilish mumkin. 
Markaziy  Osiyo  va  Eronda  feodalizmning  rivojlanib  borishi  va  dehqonlar  hayotining 
og‘irlashishi  tabaqalar  o‘rtasidagi  qarama-qarshilikni  kuchaytirib  yubordi.  Urushlar,  tabiiy 
ofatlar,  kahatchilik  bu  jarayonni  chukurlashtirdi.  Dehqonlarning  feodal  hukmdorlardan 
noroziligi oshib bordi. Bunday qarama - qarshiliklarning ifodasi sifatida yangi diniy- falsafiy 
oqim bo‘lgan mazdakiylik paydo bo‘ldi. V-VI asrlar davomida mazdakiylik feodallarga qarshi 
qaratilgan harakatlarning mafkurasi bo‘lib xizmat qildi. 
Uni  asoschisi  Mazdak  (529-nchi  yilda  qatl  etilgan)  Eron  shohi  Qubod    I  (hukmronlik 
yillari 488-528) saroyi ahllariga yaqin bo‘lgan zardushtiylik kohini edi. U shohni mamlakatda 
islohotlar  o‘tkazish  zarurligiga  ishontirishga  urindi.  Keyinchalik  Mazdak  dehqonlar 
harakatining rahnomasiga aylandi. Harakat bostirilgach, Mazdak qatl etildi. 
Mazdakiylikning  falsafiy  ta'limoti  zardushtiylikning  ikki  ibtido,  ya'ni  xayr  va  sharr, 
yorug‘lik va oqillik bilan qorong‘ulik o‘rtasidagi kurash haqidagi tasavvurlarga borib taqaladi. 
Tabiat uch unsur: suv, olov va tuproqdan tashkil topgan bo‘lib, ularning ko‘shilishidan ijobiy 
va  salbiy  hodisalar  kelib  chiqadi.  Xayr  bilan  sharr  o‘rtasidagi  kurash  xayrning  g‘alabasi  va 
sharrning (yomonlik) kuch ishlatish orqali yo‘q qilish bilan xotima topadi. Mazdakchilarning 
ijtimoiy dasturi keskin talablar qo‘ydi: barcha odamlarning teng huquqligi, iste'molda tenglik, 
barcha mulklarning va avvalo yerning umum ixtiyorida bo‘lishi. Bu narsa oddiy xalq o‘rtasida 
Mazdakning dong chiqarishiga olib keldi. 
Mazdakiylik  harakatining  boshida  shoh  Qubod  I  bir  tomonlama  kuchayib  borayotgan 
feodallar  va  zardushtiylik  kohinlariga  qarshi  kurashda  o‘z  hokimiyatini  mustahkamlash 
manfaatlaridan  kelib  chiqib,  undan  foydalanishga  urindi.  Biroq  harakatning  keng  quloch 
ochishi,  undagi  keskin  talablarning  kuchayishi,  zadagonlar  va  mulklarning  yo‘q  qilinishi 
xukmron  doiralarni  qo‘rqitib  yubordi.  Shoh  va  hukmron  aslzodalar  qo‘zg‘olonni  kuch  bilan 
bostirib, uning ishtirokchilarini shafqatsizlarcha jazoladilar. 
Mazdakiylik harakati bostirilgandan keyin ham uning g‘oyalari uzoq vaqt Eron, Markaziy 
Osiyo  va  Ozarbayjon  mehnatkashlarining  kurashi  uchun  bayroq  sifatida  xizmat  qildi. 
Markaziy Osiyoda bu g‘oyalar XII asrgacha rasm bo‘lgan edi.