Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

 
1-§. Qadimgi Hindiston falsafasi 
  
Eramizdan oldingi birinchi ming yillik o‘rtalarida Hindistonda Vedalar mafkurasidan holi 
bo‘lgan  va  insonning  jamiyatdagi  o‘rni  masalasiga  yangicha  yondashadigan  ta'limot  paydo 
bo‘ldi.  Yangi  maktablarning  ko‘pchiligi  ichidan  jaynizm  va  buddaviylikgina  umumhind 
ahamiyatiga ega bo‘ldi. Jaynistlar ta'limoti sa'naviyat (dualizm)ni e'lon qildi. Inson mohiyati 
ikki  xil  moddiy  (adjiva)  va  ruhiy  (jiva)  bo‘lib,  ularni  bog‘lab  turuvchi  halqa  nozik  modda 
tariqasida tushuniladigan karma bo‘lib, ruhni qo‘pol modda bilan qo‘shilishiga imkon beradi. 
Jonsiz  moddani  karma  iplari  vositasida  ruh  bilan  qo‘shilishi  oqibatida  yakka  olingan  shaxs 
kelib chiqadi, karma esa ruhni cheksiz qayta tug‘ilish va o‘zgarishlar silsilasida kuzatib, unga 
doimiy  hamrohlik  qilib  boradi.  Ruhni  karma  ta'siridan  xalos  bo‘lishi,  ya'ni  sansaraga  faqat 
zohidlik va biror xayrli ish qilish yo‘li bilan erishish mumkin. 
Eramizdan  oldingi  VI  asrda  Hindiston  shimolida  buddaviylik  paydo  bo‘ldiki,  uning 
asoschisi Sidxarta Gautama (er.ol. 583-483 yy.) edi. Keyinchalik uni Budda deb atadilar. 
Buddaviylik  markazida  to‘rt  haqiqat  yotadi.  Ularga  binoan  insonning  mavjudligi  azob-
uqubat bilan chambarchas bog‘liq. Tug‘ilish, kasallik, qarilik, o‘lim, ko‘ngilsiz narsalar bilan 
to‘qnashuv  va  yoqimli  narsalardan  judo  bo‘lish,  orzudagi  narsaga  erishib  bo‘lmasligi  – 
bularning hammasi jafo chekishga olib keladi. Azob-uqubatning sababi quvonch va ehtiroslar 
orqali  o‘zgarishlarga,  qayta  tug‘ilishga  olib  boruvchi  ishtiyoq  (trshna)dir.  Azob-uqubat 
sababini  bartaraf  qilish  ana  shu  ishtiyoqqa  barham  berishda  yotadi.  Azob-uqubatga  chek 
qo‘yishga olib boriladigan yo‘l, ya'ni xayrli sakkiz o‘lchovli yo‘l bo‘lib, to‘g‘ri hukm yuritish, 
to‘g‘ri  qaror  qabul  qilish,  to‘g‘ri  so‘zlash,  to‘g‘ri  hayotiy  yo‘l  tutish,  to‘g‘ri  niyat  va  orzu, 
to‘g‘ri  diqqat-e'tibor  va  to‘g‘ri  razm  solmoqlikda  o‘z  ifodasini  topadi.  Hissiy  lazzat  olishga 
bag‘ishlangan  umr  ham,  tarki  dunyochilik  va  o‘z-o‘zini  qiynashga  qaratilgan  yo‘l  ham  rad 
etiladi. 
Shunday qilib bu yo‘l uch omildan tashkil topadi – ma'rifat (pradjna), xulq-atvor (shila) va 
diqqat-e'tibor  samadxi  yoki  razm  solish.  Bularning  barchasiga  nirvonada,  ya'ni  nurlangan 
holatdagi  Budda  kayfiyatida  erishish  mumkin.  Buddaviylik  markazida  shunday  tasavvur 
yotadiki,  har  bir  odam  Budda  holatiga  erishish  imkoniyatiga  ega.  An'anaviy  buddaviylik 
tajriba  yo‘li  bilan  asoslashga  imkon  bermaydigan  majhul  va  metafizik  masalalardan 

---

uzoqlashadi.  An'anaga  ko‘ra,  Budda  dunyoning  oxiri  borligi  yoki  cheksizligi,  hamda 
«Nurlangan shaxs» uchun o‘limdan keyingi hayotning imkoni borligi yoki yo‘qligi haqidagi 
masalalarni  muhokama  qilmagan.  U  bunday  masalalar  javobsiz  bo‘lganligidan  kishilarni 
to‘g‘ri yo‘ldan chalg‘itadi, deb hisoblagan. 
Shu bilan birga bir qatorda u o‘zining axloqiy falsafasi asoslarini yaratib, azob-uqubatning 
keng  va  chuqur  sabablarini  tahlil  qilish  bilan  birga,  uni  bartaraf  qilish  vositalarini  ham 
ko‘rsatib berdi. Ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
-  ashyolarning  mavjudligi  shartligini  tan  olish,  ya'ni  sababiyatning  umumiy  qonun 
ekanligini; 
-  u  yoki  bu  shaxsning  borligini  uning  oldingi  hayotining  oqibati  sifatida,  kelajakni  esa 
bugungi  mavjudlikning  oqibati,  deb  qarovchi  karma  ta'limoti,  ya'ni  sababiyatning  umumiy 
qonunining ifodasi yoki namoyon bo‘lishi; 
-  o‘zgaruvchanlik  haqidagi  ta'limot,  ya'ni  umumiy  beqarorlik,  ashyolar  tabiatining 
o‘tkinchiligi  haqidagi  nazariya-barcha  mavjud  narsalar  muayyan  sharoitlarga  ko‘ra  paydo 
bo‘ladi, ularning yo‘qolishi bilan barham topadi, barcha narsaning ibtidosi va intihosi bor. 
-  o‘zgarmas  mohiyat  bo‘lgan  mustaqil  javharning  o‘z-o‘zicha  yashashini  rad  etish,  ya'ni 
ruhning abadiyligini, insonning «Men»ini. Inson xuddi ikki g‘ildirakli arava o‘zining o‘qi va 
shotisi  uchun  majmua  bo‘lganidek,  moddiy  jism  (kaya)  va  nomoddiy  ong  (vidjnyana)  ning 
turli  tarkibiy  qismlaridan  tashkil  topgan  shartli  majmuadir.  Insonning  mavjudligi  ana  shu 
majmuaga  bog‘liq  bo‘lib,  qachonki,  u  bo‘linib  ketsa,  insonning  hayoti  barham  topadi.  Ruh 
yoki men ana shu majmuadan boshqa narsa emas, degan ma'noni anglatadi. 
Shunday  qilib  buddaviylik  falsafasining  markaziy  ta'limoti  barcha  mavjud  narsalarning 
o‘zaro aloqada (pratitya) ekanligidadir, ya'ni barcha ashyolar u yoki bu holatlar ta'siri ostida 
paydo  bo‘ladilar.  Doimiy  o‘zgarishlarga  duchor  bo‘lishi  shart  bo‘lgan  voqyeylik  muayyan 
zamon  lahzalarida  faqat  tajriba  orqaligina  bilib  olinadi  va  shuning  uchun  ham  asosiy  fikrni 
fahmlashga berilib ketmaydi. 
Buddaviylik bu faqat axloqiy-falsafiy ta'limotgina emas, balki din hamdir. U eng qadimgi 
jahon miqyosidagi dindir. Ammo yakka xudolikka asoslangan boshqa dinlardan farqli o‘laroq, 
unda  yagona  Xudoga,  ruhning  abadiyligiga  ishonish  yo‘qdir,  shuningdek,  unda  Xudo  bilan 
odamlar  o‘rtasida  vositachilik  qiluvchi  cherkov  ham  yo‘qdir.  Bular  o‘rniga  buddaviylik 
yo‘lidan  borishga  yordamlashuvchi  e'tiqod  quyganlar  jamoasi  bordir.  Buddaviylik  shuning 
uchun  ham  dindirki,  unda  najot  topishga  ishonch,  ya'ni  ko‘ngilga  yorug‘lik  kirituvchi  – 
nirvonaga  erishish  imkoniyati  mavjuddir.  Biroq  buddaviylik  oqimlarining  ko‘pchiligida 
e'tiqod,  dastlabki  shart  hisoblanadi.  Najot  insonga  o‘zining  tirishqoqligi  natijasida,  avvalo 
meditatsiya  (karaxtlik)  holatida  keladi.  Haqiqatan,  muayyan  bosqichlarda,  aholini  ko‘proq 
jalb  etish  maqsadida,  «keng  yo‘l»  deb  atalgan  osonroq  yo‘l  ham  paydo  bo‘ldi.  Gautama 
donishmandlik o‘qituvchisidan Xudoga aylantirildi. Jannat haqidagi tushuncha paydo bo‘ldi. 
Buddaviylikning  ko‘p  xudolari  jasadi  qo‘yiladigan  sog‘ana  (panteon)  o‘ziga  Budda 
Shakyamuni  (Gautama)  dan  tashqari  yana  mingta  Buddalarni  qamrab  oldiki,  ulardan  eng 
mu'tabarlari Budda-Maytreya –kelajakdagi Budda bo‘lib, hozirgisini dunyo hukmdori sifatida 
almashtiradi  va  Budda  Amitaba  –  jannatning  afsonaviy  sohibi  va  boshqalar  to‘g‘risidagi 
tushuncha  paydo  bo‘ldi.  Najot  topish  ularga  sajda  qilish  va  ular  ismini  yodga  olish  bilan 
bog‘liq ekanligi ta'kidlandi.  
Eramizning  boshidan  boshlab  buddaviylikning  ikki  asosiy  yo‘nalishi  –  Xinayana  (ikki 
g‘ildirakli kichik arava) va Mohayana (katta yoki keng ikki g‘ildirakli arava) shakllandi. Ikki 
g‘ildirakli  arava  yoki  deganda  shunday  vosita  tushuniladiki,  ushbu  an'anaga  e'tiqod 
ko‘yganlarni  maksadga,  ya'ni  nurlangan  holatga  olib  boradi.  Umuman  bu  ikkala  yo‘nalish 
ham  buddaviylik  uchun  umumiy  bo‘lgan  asosan  intilishi  lozim  bo‘lgan  orzu  va  maqsadni 
tushunishdadir. Xinayanada  umuminsoniy emas,  balki  o‘zining muammolarini bartaraf etish 
yotadi, ya'ni o‘z shaxsining ko‘ngli nurlanishiga erishib, ozod inson maqomi bo‘lgan – Arxat 

---

darajasini  qo‘lga  kiritish  nazarda  tutiladi.  Mohayanada  asosiy  maqsad  Botxisattva  orzusiga 
erishishdir.  Botxisattva  –  «nurlangan  borliq»  ma'nosini  anglatadi.  Bu  shunday  zotdirki,  oliy 
ruhiy  uyg‘onishga  ega bo‘lsa  ham,  o‘zining  ketidan  boshqalarni ergashtirish va  barcha aqliy 
mavjudotlarni umumiy tarzda najot topishlari uchun ularga yordamlashish maqsadida abadiy 
tinchlik,  ya'ni  nirvonaga  ketishga  qaror  qilmagandir.  Mohayana  an'analari  Xitoy,  Quriya  va 
Yaponiyada yoyildi. 
Eramizning  boshiga  kelib  Hindistonning  ma'naviy  hayotida  hinduviylik  hal  qiluvchi 
mavqyega  ega  bo‘ldi.  U  o‘ziga  xos  ravishda  hodisalarni  butun  holda  olib  ularning  tarkibiy 
qismlariga yagona va bir-biriga bog‘li, deb qarab tekshirgan din bo‘ldiki, unda faqat Vedalar 
davri  Hindistonining  ilohlari  va  braxman  kohinlarining  rasm-rusumlarigina  emas,  balki 
mahalliy  ilohlarning  bir  qator  marosimlari  ham  o‘zlashtirib  olingan  edi.  Barcha  ilohlar 
zumrasidan birinchi radifga Vishnu va Shiva olib chiqildi. Hinduviylikning eng mashhur asari 
axloqiy  masalalarga  bag‘ishlangan  va  shaklga  shaxs  sifatida  kirgan  xudoga  sadoqatni  e'lon 
qilgan  «Bxadavadgita»  («Ilohiy  ashula»)  dir.  Hinduviylikning  falsafiy  asosi  o‘z  ifodasini 
quyidagi olti tizimda topgan: Sankxya, Yoga, Vaysheshika, Nyaya, Mimansa, Vedanta. 
Sankxya  ta'lim  beradiki,  dunyoning  birinchi  moddiy  sababi  bo‘lgan  –prakriti  mavjuddir. 
His-tuyg‘u  orqali  qabul  qilinadigan  prakritining  dunyoviy  mavjudotlarga  aylanganligi 
quyidagi uch sifatiy unsurlar ta'siri ostida ro‘y beradi: rajas (intilish), tamas (qorong‘ulik) va 
sattva  (oydinlik).  Har  bir  ashyoda,  uning  xususiyatiga  ko‘ra,  ushbu  uch  unsurlardan  biri 
ustunlik  qiladi.  Go‘zallik,  donishmandlik  va  haqiqatga  moyilligi  bor  ashyolarda  sattva 
ustunlik  qilsa,  tamas  barcha  bo‘sh,  chegaralangan,  noaniq  narsalarda  hal  qiluvchi  unsurdir. 
Rajas  esa,  barcha  faol,  g‘ayratli,  tajovuzkor  narsalarda  ustunlikka  ega.  Prakriti  bilan  bir 
qatorda  Sankxyada dunyoning moddiy asosidan mustaqil bo‘lgan purushi (mutlaq ruh) ning 
mavjudligi tan olinadi. Uni barcha ashyolarda ishtirok etishi va u tufayli mavjud bo‘lgan tirik 
jonzotlarda  mavjudligiga  qaramasdan,  kuzatish  va  topish  mumkin  emas.  Prakriti  bilan 
purushining qo‘shilishi chog‘ida 25 tayanch negiz kelib chiqadiki, ular orasida moddiy (suv, 
tuproq va shunga o‘xshash) narsalar bilan bir qatorda ma'naviy (o‘z mohiyatini anglash, aql) 
narsalar ham mavjud bo‘ladi. 
Yoga ruhiy tushunchalarni tadqiq qilish va amaliy ruhiy ta'limga urg‘u beradi; ko‘pincha 
ilgari  mavjud  bo‘lgan  turli  tizimlarning  meditatsiya  (karaxtlik)  holati  haqidagi  qoidalardan 
kelib chiqadi.