bilish darajalari va boshqa ko‘p narsalar haqida ma'lumot bersalar ham, ustun darajada diniy
mazmunga ega edilar. Aslini olganda Vedalar -
samxitlar – to‘rt xilda mavjuddirlar.
Rigvada
(xudolarga madhiya),
Samaveda (kuylar, ashulalar, hamdu sano),
Yadjurveda (qurbonlik
qilish paytida aytiladigan ifodalar va hikmatli so‘zlar) va
Atxarveda (afsunlar). Vedalar oriy
qabilalarining ibtidoiy dunyoqarashlari, diniy-afsonaviy majmua va jodugarlikni aks
ettirganlar.
Vedalar
adabiyotining ikkinchi qatlam Braxmanlar bo‘lib, ularda dunyoning kelib
chiqishi
va paydo bo‘lishi, birinchi javhar sifatidagi suv haqidagi qoidalar to‘g‘risidagi fikrilar va
boshqalar uchraydi. Braxmanlarning asosiy rituallari bo‘yicha amaliy qo‘llanmadir.
Barxmanlarda biz hali hyech qanday mukammal va to‘la-to‘kis diniy-falsafiy tizimni
ko‘rmaymiz. Braxmanlarning afsonaviy majmuasi bilan eng keyingi vaqtda paydo bo‘lgan
hinduviylik dini ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Vedalar adabiyotining uchinchi qatlami
Aranyaklar,
yoki «O‘rmonlar kitobi» bo‘lib, o‘rmonlarda yashovchi tarki dunyo qilgan kishilar uchun
mo‘ljallangan. Uy sohibi holatidan tarki dunyochilikka o‘tish «faoliyat yo‘li»dan «bilimlar
yo‘li»ga o‘tish sifatida qabul qilindi. To‘rtinchi qatlam –
Upanishadlar vedalar adabiyotini
yakunlaydi. Upanishadlarning eng muhim qismi
hayot charxi (sansara) haqidagi qoida va
qilmishiga yarasha mukofot qonuni (karma)dir. Inson hayoti cheksiz qayta tug‘ilish zanjirida
muayyan shakl sifatida qabul qilinadi. Hayot charxi abadiy bo‘lib, dunyodagi barcha narsalar
unga bo‘ysunadi. Xudolar shaxslar sifatida mavjud emaslar, shunisi ham borki, makon va
zamonda chegaralangan inson ham mavjud emas. Upanishadlar Hindistonda keyingi tafakkur
rivojiga katta ta'sir ko‘rsatdilar.
Xitoy falsafasining manbalari - Bilim darajasining mumtoz kitoblarida yoritilgan.
Ashulalar kitobi (er. oldingi XI-VI asrrlar) xalq she'riyatining to‘plamidir;
Tarix kitobi (er.ol.
1-nchi mingyillikning boshlari) – rasmiy hujjatlar to‘plami bo‘lib, tarixiy
voqyealar bayonidir;
Tartib kitobi (er.ol. IV-I asrlar) siyosiy va diniy rasm-rusumlarni, ijtimoiy va siyosiy faoliyat
me'yorlarini tasvirlaydi.
Bahor va kuz kitobi (er.ol. VII-IV asrlar) axloqiy va rasmiy - adabiy
masalalarni hal etish uchun namuna sifatida xizmat qildi.
Falsafa taraqqiyoti nuqtai nazaridan
O‘zgarishlar kitobi (er.ol. XII-VI asrlar) eng
muhimdir. Uning matnlarida afsonalardan falsafaga o‘tish boshlanganligini mushohada etish
mumkin. O‘zgarishlar kitobining eng iuhim qismlaridan biri – In va Yan unsurlari haqidagi
ta'limotdir.
Yan qandaydir faol, barcha narsalarning ichiga kirib boruvchi, ashyolarni bilish
yo‘lini yorituvchi narsa sifatida ifoda qilinadi;
In uchun kutib turuvchi faoliyatsizlik o‘rin
ajratilgan, negaki, u qorong‘ilik ibtidosidir.
In va
Yanning harakati – yagona narsada yuz
beradigan o‘zgarishlarning dialektik harakatidir.
In va
Yanning o‘zaro bir-biriga kirishidan
ularning o‘zaro ta'sirini aks ettiruvchi bir qator tushunchalar paydo bo‘ladi.
Qadimgi quriyalilar dunyoqarashining yorqin aks etgan shakllari
totemizm (hayvon yoki
o‘simlikka sig‘inish),
animizm (tafakkurning dunyodagi hamma narsalarning joni bor deb
hisoblagan ibtidoiy shakli), osmon va ajdodlar ruhiga sig‘inish edi. Qadimgi koreyslarning
dunyoqarashi barcha tabiatni jonlantirib, uni turli shakllarni, shu jumladan, afsonaviy
hayvonlar qiyofasini qabul qilishga qodir bo‘lgan son-sanoqsiz ruhlar
va ajinalar yashaydigan
maydonga aylantrilgan edi. Ulardan eng mukammal hayvon «
kirin» - afsonaviy hayvon
bo‘lib, o‘zida erkaklik va ayollik ibtidolari («
ki» -erkak, «
rin» - urg‘ochi) sintezini mujassam
etar edi. Kirin o‘zida besh birlamchi unsurlar bo‘lgan suv, olov, daraxt, metall va tuproqni
mujassamlashtirgan bo‘lib, tinchlik, shodlik, to‘g‘rilik va soflik ramzidir. «Kirin siymosida
afsonaviy siymolardan kelajakdagi koreys falsafasining tushunchalari va siymolari bo‘lgan
dunyoning erkaklik va ayollik ibtidolaridan («
Yan» va «
ыm»), besh birinchi unsurlar (suv,
olov, daraxt, metall va tuproq) ta'limotiga, koinot va insonning mukammallik birligiga
(osmoniy «li» ta'limoti) o‘tish jarayoni kuzatiladi.
Koreyslarda o‘lganlarning ruhlarining mavjudligiga ishonish alohida o‘rin tutadi.
O‘lganlar dunyosi tiriklar dunyosiga chinakam ta'sir ko‘rsata oladi, shuning uchun koreyslar
o‘lganlar arvohi haqida g‘amxo‘rlik qilishga katta ahamiyat beradilar.
Qadimgi Chosonda falsafiy dunyoqarash kurtaklari Xitoy ta'siri ostida shakllana boshladi.
Dunyo qadimgi koreyslar nigohida ikki ibtido bo‘lgan: ijobiy, yorug‘, faol ibtido «
yan» va
salbiy, qorong‘i, faoliyatsiz ibtido «
ыm»ning quyuqlashishi va yoyilishi sifatida tasavvur
qilinar edi. Ikkala ibtidoning («
yanki» - yorug‘, qorong‘i «
ki»ning «ki» va «ыmki»)
sifatlaridan bahramand bo‘lgan birinchi ibtidoiy javhar (efir) «
ki» ning birga qo‘shilishi va
boshqacha qiyofaga kirishi natijasida osmon va yer, hamda beshta koinotiy hodisa bo‘lgan
metall, daraxt, suv, olov, tuproq paydo bo‘ldilar. Ushbu birinchi unsurlarning birikmasi
barcha xilma-xil mavjud narsalarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Qadimgi yaponlarning dunyoqarashlari haqidagi ma'lumotlar VIII asrda yozib tugallangan
«
Kodziki» («Qadimgi bo‘lib o‘tgan ishlar haqida yozuvlar») kitobida saqlangan. Bu afsonalar,
tarixiy rivoyatlar va haqiqiy voqyealar to‘plamidir. Qadimgi diniy aqidalar asosida oilaviy-
urug‘chilik va qabilaviy arvohlar va himoyachi - xudolar bo‘lgan
kamilarga sig‘inish yotar
edi. «
Kami» so‘zi aynan «tepada», «yuqorida» degan ma'noni anglatar edi. Ruhlar barcha
mavjud narsalarning ko‘zga ko‘rinmas siymolari hisoblanar edilar. Qadimgi yapon afsonalari
uchun xos bo‘lgan xususiyat
tabiatga sig‘inish (naturizm) va uni
jonlantirish (animizm) edi.
Butun tabiat ruhlar bilan to‘ladirdilar. Tog‘lar, ko‘llar, daraxtlar, gullar va boshqa shunga
o‘xshashlarga sajda qilinar edi. Tabiatga sajda qilishdagi markaziy o‘rinni quyoshga topinish
egallar edi. Ilk diniy e'tiqodlar yozma qoidalarga ham, qat'iy arvohlar tabaqalanishiga ham,
haqiqiy ibodatxonasi
va kohinlarga ham, ismlarga ham ega emas edilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
