Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

jamiyati,  ya'ni  bevosita  davlat  boshqarmaydigan  sotsium  to‘g‘risidagi  g‘oya  aynan  Xegel 
tomonidan  ilgari  surilgan.  Ijtimoiy  rivojlanishning  mohiyati,  Xegel  fikricha,  butun  olamni, 
shu jumladan, jamiyatni ham o‘z ichiga oluvchi «mutloq g‘oya»ning o‘z-o‘zidan yoyilishidir. 
Uning  fikricha,    «mutloq  g‘oya»  mantiq  (yoki  sof  tafakkur)  doirasida,  keyinroq  esa    tabiat 
sifatida  rivojlanadi.  Lekin  bunda  tabiat  mohiyatan  emas,  balki  faqat  tashqi  hodisa  sifatida 
yuzaga  chiqadi.  «Mutloq  ruh»ning  uchinchi  yuqori  rivojlanish  bosqichi  tarix  ya'ni  inson 
faolligining  hamma  turlaridan  (ong,  faoliyat  va  b.)  iborat.  Xegel  ijtimoiy  rivojlanish 
qonunlarini  tafakkur  (mantiq)  qonunlari  bilan  aynan  bir  deb  biladi.  Bu  esa  jamiyatni 
tushuntirishdagi  mutloq idealizmning namoyon bo‘lishidir. 
XX  asrga  kelib  neoxegelchilar  (R.Kollingvud,  B.Kroche,  G.Glokner  va  b.)  Xegel 
falsafasini  yangi  zamonaviy  ijtimoiy  jarayonlarga  moslashtirib  qo‘llashga  harakat  qildilar. 
Masalan, ingliz neoxegelchi B.Bozanket Xegelning «mutloq ruh» to‘g‘risidagi g‘oyasi hamma 
ijtimoiy  institutlarning  (davlat,  din,  huquq,  axloq  va  b.)  eng  yuqori  individuallashgan 
shaklining namoyon bo‘lishidan boshqa narsa emas, deb e'tirof etadi. Jamiyatga neoxegelcha 
yondashishning  xarakterli  xususiyati  ijtimoiy  borliq  va  tafakkurni  aynan,  deb  tan  olishdan 
iboratdir. 
Jamiyat  idealistik    talqini  rivojiga  ekzistensializm,  «hayot  falsafasi»,  neokantchilik, 
neopozitivizm, neofreydizm va boshqa oqimlar ham o‘z  hissalarini qo‘shdilar. 
                                                 
366
 Очерки истории общественно-философской мысли в Узбекистане. Т., 1977. 80-81-б. 

---

XIX  asrgacha  bo‘lgan  davrda  jamiyatga  oid  qarashlarda  diniy  va  idealistik  qarashlar 
chambarchas  holda  hukmron  bo‘lishiga  qaramasdan,  Levkipp  va  Demokritdan  tortib  to  L. 
Feyerbax  va  N.G.Chernishevskiygacha  bo‘lgan,  yirik  mutafakkirlari  qarashlarida  ayrim 
materialistik g‘oyalar mavjud edi. Masalan, Demokrit ta'kidlashicha, insonning «qo‘li, aqli va 
idroki» insonning ehtiyojlari ta'siri ostida ijtimoiy qadriyatlarni yaratdi. Lukretsiy Kar jamiyat 
ham  tabiat  ham  xudolarning  irodasi  bilan  paydo  bo‘lmaydi  va  ular  orqali  boshqarilmaydi 
degan fikrni ma'qullaydi. 
Sharq  mutafakkirlarining  qarashlarida  ham  jamiyatni  materialistik  talqin  etishning  ayrim 
elementlari  bor.  Masalan,  Forobiy  jamiyat  paydo  bo‘lishining  tabiiy  sabablarini  topishga 
intiladi. U «moddiy ehtiyojlarni birinchi darajaga olib chiqadi va bu bilan jamiyatning paydo 
bo‘lishi muammosini ko‘taradi»
367
. 
Yangi  davrda  tabiiy  fanlarning  va  mexanik-materialistik  g‘oyalarning  rivojlanishi  ham 
ijtimoiy taraqqiyotni materialistik asosda tushuntirish to‘g‘risidagi bilimlarning shakllanishiga 
o‘z ta'sirini ko‘rsatdi. Bu jarayonga XVIII  asr fransuz materialistlari katta hissa qo‘shdilar. 
Bu  esa,  a)  jamiyatni  idealistik-teologik  tushunishni  inkor  qilish;  b)  determinizm 
konsepsiyasini  (ijtimoiy  hodisalarning  paydo  bo‘lishining  sababiyligini)  belgilash;  v) 
jamiyatning  insonlarning  o‘zaro  munosabatlari  va  o‘zaro  ta'sirlari  asosida  qurilishi;  g) 
rivojlanishning asosi deb amaliy tajriba va qarashlarga ahamiyat berish kerakligini ta'kidlash. 
Masalan, L.Feyerbax o‘zining naturalistik konsepsiyasini jamiyatni diniy va  idealistik talqin 
etishga qarshi qo‘yadi. Uning asosida ijtimoiy rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi 
sifatida  inson  sezgilari  ekanligi  ta'kidlanadi.  Umuman  olganda,  L.Feyerbax  materializmi 
antropologik xarakterga ega. 
Ijtimoiy rivojlanishning materialistik talqini K.Marks va F.Engelslarning «Kapital», «Oila, 
xususiy  mulk  va  davlatning  kelib  chiqishi»,  «Nemis  mafkurasi»,  «Falsafa  qashshoqligi», 
«Muqaddas  oila»  asarlarida  keng  yoritilgan.  Ular  «ijtimoiy  borliq»,  «ijtimoiy  ong»  kabi 
falsafiy  tushunchalarini  asoslab  berib,  birinchisini  ikkinchisiga  nisbatan  birlamchi  ekanligini 
ta'kidladilar.  Ijtimoiy  rivojlanishning  asosini  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  tashkil  qilishi 
tushuntirib  berildi.  Jamiyat  rivojlanishining  tarixiy  bosqichlarida  ma'lum  bir  moddiy  ishlab 
chiqarish  usuli  yotishi,  bu  esa  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  sifatida  ifodalanib,  insoniyat 
jamiyati tarixi esa formatsiyalarning ketma-ket almashinuvidan iboratdir. 
Ijtimoiy  rivojlanishni  tushuntirishga  oid  hozirgi  zamonaviy  materialistik  talqinlar  yetarli 
darajada  ko‘p  va  rang-barangdir.  Eng  avvalo,  «dialektik-gumanistik»  oqim  nuqtai  nazaridan 
jamiyatni  ko‘proq  «insoniylashtirish»,  gumanizatsiyalashtirish  kerak.  Shu  maqsadda 
falsafaning  quyidagi  turli  maktablari  va  yo‘nalishlarining  g‘oyalarini  materialistik  g‘oyalar 
bilan  birlashtirishga  harakat  qilinadi:  neoxegelchilik  (Frankfurt  maktabi  –  T.  Adorno,  T. 
Maruze,  Yu.  Xabermas  va  b.);  freydizm  (freydomarksizm  –  V.Rayx,  E.Fromm  va  b.; 
ekzistensializm  (J.-P.  Sartr,  A.  Lefevr,  M.  Merlo-Ponti  va  b.);  fenomenologiya  (E.  Pachi, 
P.Pikone  va  b.),  «Hayot  falsafasi»  (E.Blox)  va  boshqalar.  Masalan,  J.-P.Sartr  to‘g‘ridan-
to‘g‘ri  «ijtimoiy  materiya»ning  mavjudligi  to‘g‘risida  gapirsa,  «frankfurtchilar»  esa 
jamiyatning iqtisodiy tuzilmasi tahliliga o‘z e'tiborlarini qaratadilar. 
XX  asr  ijtimoiy  falsafasining  rivojiga  venger  faylasufi  Derd  Lukach  (1886-1971),  jiddiy 
ta'sir  ko‘rsatdi.  Uning  g‘oyalari  nafaqat  Vengriyada  (A.Xeller.  F.Fexer,  A.Xegedush),  balki 
boshqa  davlatlarda  –  Yugoslaviya  (G.Petrovich,  M.Markovich,  S.Stoyanovich),  Fransiyada 
(L.Goldman)  ham  ko‘pgina  mutafakkirlarning  falsafiy  qarashlari  shakllanishiga  asos  bo‘lib 
xizmat qildi. Lukach va uning izdoshlari falsafa bus-butunicha jamiyatga yo‘naltirilgan, tabiat 
esa  insonning  unga  nisbatan  aqliy-amaliy  munosabati  orkali  qaralishi  kerak,  deb  taxmin 
qiladilar. 
                                                 
367
 «Очерки истории общественно-философской мысли в Узбекистане». Т., 1977. 80-81-б. 

---

Jamiyat  rivojlanishi  to‘g‘risidagi  zamonaviy  qarashlar  rivojining  yana  bir  yo‘nalishi 
«ssientizm»  yo‘nalishidir.  Ular  materializmni  «tarixdan»,  «empirizmdan»,  «mafkuradan» 
tozalash  yo‘li  bilan  «ilmiylashtirish»,  «yaxshilash»  orqali  takomillashtirish  kerak,  deb 
uqtiradilar.  Bu  oqimning  namoyondalaridan  biri  fransuz  faylasufi  Lui  Altyusserdir.  Aynan  u 
nazariyani  empirik,  ideologik,  sub'ektiv  qatlamlardan  «tozalab»,  ilmiy  ijtimoiy  falsafani 
yaratish  vazifasini  ilgari  surdi.  Altyusserning  fikricha,  falsafadagi  asosiy  tushuncha 
«amaliyot»dir.  Amaliyotni  iqtisodiy  jihatdan  tor  ma'noda  tushunishni  bartaraf  etish  uchun 
Altyusser  amaliyotning  uch  xil  turiga  (  iqtisodiy,  siyosiy,  mafkuraviy)  oid  tushunchani 
kiritadi. Faylasufning fikricha, «ular bir-birlari bilan o‘zaro ta'sirda bo‘lgan holda shakllanish 
va  rivojlanishning  o‘z  mantig‘iga  ega,  shu  sababli  iqtisodiyot  siyosat  va  mafkuraga  ta'sir 
ko‘rsatadi  va  o‘z  navbatida  ular  ham  iqtisodiyotga  ta'sir  o‘tkazishi  mumkin».  Altyusserning 
qarashlari  Fransiyada  (E.  Balibar,  D.Lekur,  P.Reymon,  N.  Pulantsas),  Buyuk  Britaniyada 
(B.Xindess,  P.Xerst),  Italiyada  (G.Della  Volpe  va  b.),  AQSh  da  (Dj.  Eleter,  Dj.  Remer  i  b.) 
keng tarqalgan.