Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-§. Jamiyat: turli talqinlar 
 
Jamiyat nimadan iborat degan masala ko‘p asrlardan beri faylasuflarni qiynab kelmoqda. 
Dastlab javob aniq ko‘rinib turgandek tuyuladi: jamiyat – bu odamlarning majmuasi. Biroq bu 
javob,  olimlarni  anchadan  buyon  qoniqtirmay  qo‘ygan.  Axir,  uyni  oladigan  bo‘lsak,  bu 
shunchaki  g‘ishtlarning  yig‘indisi  emas-ku.  Bunda  nima  hammadan  muhimroq?  Tarqoq 
elementlarni birbutun qilib birlashtiruvchi bog‘lanishlar va o‘zaro ta'sirlar muhimdir. 
G.A.Sorokinning  fikricha,  «jamiyat  mavjud  bo‘lishi  uchun  hyech  bo‘lmasa  ikki  kishi 
bo‘lishi va ular bir-birlari bilan o‘zaro ta'sir bog‘lanishida bog‘langan bo‘lishi kerak. Bu eng 
oddiy jamiyatning ko‘rinishidir...»
360
. 
Shuni  aniq  aytish  mumkinki,  ijtimoiy  aloqalarning  mohiyatini  aniqlash  va  tushuntirib 
berish  –  jamiyat  falsafasining  asosiy  vazifasidir.  Aflotunning  fikricha,  jamiyat  odamlarning 
ehtiyojidan  paydo  bo‘ladi.  Arastu  uni  «tabiatning  hosilasi»,  o‘rta  asr  falsafasi  –  Alloh 
yaratgan degan fikrni olg‘a suradi. Forobiy jamiyatning paydo bo‘lishini teleologiya oldindan 
belgilangan  maqsadga  muvofiq  nuqtai  nazardan  tushuntiradi  –  jamiyat  odamlarning 
komillikka erishishi uchun zarur, deb hisoblaydi. 
Yangi  davrda  «hammaning  hammaga  qarshi»  urushining  oldini  olish  maqsadida  ijtimoiy 
shartnoma  nazariyasi  (T.Gobbs,  J.Lokk,B.Spinoza,  J.-J.Russo  va  b.)  rivojlandi.  Ularning 
fikricha,  odamlar  bitim  tuzib,  o‘zini-o‘zi  saqlab  qolish  uchun  qonunlarga  bo‘ysuna 
boshladilar.  Yangi  davr  mutafakkirlari  kishilarning  jamoa  bo‘lib  birlashishlarining  asosi 
haqida  so‘z  yuritib,  shunday  variantlarni  ilgari  surdilarki,  ular  jamoa  tasavvurlarining 
umumiyligi  (E.Dyurkgeym),  ijtimoiy  ta'sirlar  (Veber),  me'yor  va  qadriyatlar  umumiyligi 
(T.Parsons,  R.Merton),  ijtimoiy  institutlar  va  tashkilotlar  (T.Bottomor;  S.Lipset)  va 
                                                 
2
2
 Цитата. Социология. М., 1995. 144-бетдан олинган. 

---

boshqalardan  iborat.  Quyida  biz  jamiyatga  oid  turlicha  talqinlar:  diniy,  idealistik, 
materialistik, talqinlarni  ko‘rib chiqamiz 
Har  qanday  diniy  ta'limot  jamiyat,  uning  paydo  bo‘lishi,  rivojlanishi,  faoliyat  ko‘rsatishi 
to‘g‘risidagi o‘z talqinini berishga harakat qiladi. 
Buddaviylik  ijtimoiy  hayotning  har  qanday  ko‘rinishlaridan  voz  kechishni,  uzlatga 
chekinib, nirvanaga cho‘mishga (maxsus holatga kirishga) da'vat qiladi. Lekin bunday xulosa 
faqat  budda  matnlari  tahlil  etilganda  chiqadi.  Buddizm  bilan  yaqindan  tanishish  shuni 
ko‘rsatadiki,  buddizm  tarafdorlari  uchun  nirvanaga  intilish  «boylik,  yuqori  martaba  va 
ijtimoiy kelishuv istagi bilan »
361
 muvaffaqiyatli tarzda uyg‘unlashib ketadi. 
Konfutsiylik  tarafdorlarining  fikricha,  yerdagi  dunyo  osmon  obrazi  va  unga  o‘xshatib 
yaratilgan  bo‘lib,  unga  hyech  qanday  qo‘shimcha  va  o‘zgarishlar  kiritilishi  kerak  emas. 
Ijtimoiy hayotning asosiy prinsiplari (Konfutsiy fikri bo‘yicha): a) davlat boshlig‘iga sodiqlik; 
b)  yuqoridagilarga  hurmat;  v)  burchga  sodiqlik  va  boshqalar.  Konfutsiylik,  bir  tomondan 
inson va jamiyatni turli to‘qnashuvlardan himoya qilishga, ikkinchi tomondan, insonni aniq, 
konkret  ijtimoiy  ideallarga  erishishga  yullovchi  an'analar,  urf-odatlarni  saqlab  qolishni 
tashviqot qiladi. Konfutsiylikning ijtimoiy rivojlanishdagi asosiy qoida (postulat)laridan biri – 
zo‘ravonlik  qilmaslik  bo‘lib,  bunda  qadimgi  Xitoy  madaniyatining  va  buddaviylikning 
mafkuraviy ta'siri ko‘rinib turadi.  
Hinduviylik  ijtimoiy  tasavvurlarida  o‘rnatilgan  tartibning  ierarxiyaga  asoslanganligi  va 
mustahkamligi  g‘oyasi  ustun  turadi:  jamiyatning  hammasi  kastalarga  bo‘linganligi,  ular 
o‘rtasidagi  chegaralar  qattiq  saqlanishi  darkor.  Amalda  bu  narsa  kastalar  o‘rtasidagi 
ziddiyatlar  va  dushmanliklarga,  «past»  kastalarning  kamsitilishiga,  qadimiy  ijtimoiy 
voqyeliklarning  saqlanib  qolishiga  olib  keladi.  Hinduviylik  ijtimoiy  va  shaxsiy  hayot 
sohasidagi  ta'qiqlar  va  cheklashlarning  buzilishiga  qarshi  turadi.  Uning  uchun  taraqqiyot 
g‘oyasi  yotdir.  Hindistonning  ko‘pgina  ko‘zga  ko‘ringan  mutafakkirlari  (ayniqsa  M.  Gandi,  
R.Tagor)  eng  avvalo  hinduviylikni  uning  inson  va  jamiyat  to‘g‘risidagi  tasavvurlarini  isloh 
qilish maqsadida ko‘p kuch sarfladilar. 
Iudaizmdagi  ijtimoiy  muammoning  o‘ziga  xosligi  yahudiylarga  ko‘p  asrlar  davomida 
boshqa  sotsium  jamoalaridan  alohida  ajratilgan  holatda  yashashga  to‘g‘ri  kelganligi  bilan 
belgilanadi. Shuning uchun ham iudaizmning ijtimoiy muammosi oila va jamoa doirasi bilan 
chegaralangandir.  Biroq,  vaqt  o‘tishi  bilan  ko‘plab  ijtimoiy  qadriyatlar  o‘zgarib  ketadi. 
Masalan,  kambag‘allarga  yordam  berish  (filantropik)  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  jamoaning 
gullab-yashnashi uchun xizmat qilish esa keng ijtimoiy faoliyat sifatida qo‘llab-quvvatlanadi. 
Iudeylar atrofdagi olamni, butun jamiyatni dushman deb qabul qilishdan voz kechishdi. «Yo 
bor  urf-odatlar  kuchiga  qarshi  turish  va  o‘zi  uchun  yangi,  yanada  kengroq  dunyoni  kashf 
qilish,  yoki  an'anaviy,  traditsion  haqiqat  va  odatlarga  xavf  soluvchi  omil  deb  qaraladigan 
zamonaviy  yangi  g‘oyalarga  qarshi  turish  kerak»
362
,-  degan  muammo  yuzaga  kelganda 
ko‘pchilik yahudiylar kelishish yo‘lini afzal ko‘ra boshladilar.