birbutunligi saqlanishi mobaynida o‘z qismlariga ta'sir o‘tkazadi, shu sababli ob'ektning ichki
o‘z-o‘zidan integratsiyalanuvi tendensiyasi paydo bo‘ladi.
O‘z-o‘zidan differensiatsiyalanuv va o‘z-o‘zidan integratsiyalanuv ziddiyati ob'ekt
tarkibida bir-biriga qarama-qarshi turuvchi tomonlarning shakllanishiga olib keladi. Bu
tomonlar ob'ekt tarkibidagi bir turdagi qismlarining o‘zini-o‘zi tashkil qilish oqibatida paydo
bo‘ladi. Qismlarning muayyan guruhining bir turda bo‘lib qolishi va o‘zini-o‘zi tashkil qilib
integratsiyalashish jarayoniga kirishi ularning birbutunlik tarkibidagi bir-biriga o‘xshash va
yaqin xolatidan kelib chiqadi. Qarama-qarshi tomonlarning bir-birini inkor etish jarayoni bu
tomonlarning har birining ichki birbutunligini kuchaytiradi. Qarama-qarshi tomonlarning
ushbu o‘zaro ta'siri jarayonida ular quyidagi pog‘onalardan o‘tib rivojlanadi: aynanlik, birlik,
farqlanish, qarama-qarshilik,
ziddiyat, to‘qnashuv, antagonizm. So‘ngra rivojlanish
jarayonida
qarama-qarshi tomonlarning biri tomonidan ikkinchisini dialektik inkor etish pog‘onasi
boshlanadi. O‘z tarkibiy qismlarining jipsligiga ega bo‘lgan sifat jixatdan yangi bo‘lgan
birbutunlikga o‘tish jarayoni, sakrash sodir bo‘ladi. Bu yangi birbutunlik tarkibida yangi o‘z-
o‘zini differensiatsiyalash va o‘z-o‘zini integratsiyalash jarayoni boshlanadi. O‘z-o‘zini
differensiatsiyalash jarayoni orqali amalga oshayatgan rivojlanish natijasida faqat biri-biri
bilan yonma-yon mavjud bo‘lgan, biri-biri bilan bog‘lanmagan
narsalar majmuasi emas,
balki
yahlit bir tizimga birlashgan, sintezlashgan, integratsiyalashgan xilma-xillik shakllanadi, ya'ni
rivojlanish jarayonida ayni vaqtda dialektik sintez ham sodir bo‘ladi.
Sinergetika taraqqiyot konsepsiyasini chuqurroq ifoda etishga imkon beradi. I.Prigojin
ta'kidla-shicha: «ham klassik, ham kvant mexanikada agar qaysidir bir vaqtda sistemaning
holati yetarli aniqlikda ma'lum bo‘lgan bo‘lsa, unda kelajakni juda bo‘lmaganda prinsipda
oldindan aytish mumkin edi. Buning ustiga bunday turdagi nazariy sxema ko‘rsatdiki,
qaysidir bir ma'noda «hozir» o‘zida o‘tmish va kelajakni saqlaydi. Ko‘rib turganimizdek,
haqiqatda unday emas. Kelajak o‘tmishning tarkibiy qismiga kirmaydi. Hatto fizikada (huddi
sotsiologiyadagidek) atigi xilma-xil mumkin bo‘lgan «ssenariylar»nigina oldindan aytish
mumkin»
290
.
Sinergetika taraqqiyotning qator fundamental o‘ziga xosliklarini ochib berishga imkon
beradi. U quyidagilarni ko‘rsatadi: 1) taraqqiyot jarayonida fluktuatsiyalarning o‘rni keskin
o‘tish, sifat jihatdan sakrash nuqtasiga yaqin bosqichda hal qiluvchi hisoblanadi, ular bu
sakrash arafasida kuchayadi va u haqida darak beradi; 2) bu sakrash jarayonida amaldagi
sharoit va vaziyatlarga bog‘liq bo‘lgan taraqqiyotning ko‘rinishi shakllanadi, bifurkatsiya
nuqtasida taraqqiyotning bundan keyingi yo‘nalishining aniq bir variantining ko‘pdan ko‘p
mumkin bo‘lgan variantlardan «tanlovi» sodir bo‘ladi; 3) taraqqiyotning bunday bifurkatsion
tabiati oqibatida taraqqiyotning qaytmaslik xususiyati paydo bo‘ladi; 4) taraqqiyot jarayoni
umumiy holatda muvozanatsiz sistemalar rivojlanishi va muvozanatsiz bosqichli o‘tishlar
bilan bog‘liq va shuning uchun o‘zida tebranishlar, fazoviy strukturalar va tartibsizliklar
shakllanishini qamrab oladi; 5) taraqqiyot jarayoni kogerentlik, turbulentlik, dinamik
tartibsizlik, dissipativ va avtoto‘lqinli strukturalar dinamikasi, kengmasshtabli spontan
fluktuatsiyalar kabi bungacha taraqqiyot konsepsiyasi qamrab ololmagan ko‘pgina boshqa
fenomenlarni o‘z ichiga oladi
291
; 6) taraqqiyot jarayonida determinatsiyaning o‘ziga xosligi
mavjud va bifurkatsiya nuqtalari orasida deterministik qonunlar, bifurkatsiya nuqtalarida esa
ehtimoliy qonunlar ustunlik qiladi; 7) har qanday sistemalarning tuzilish barqarorligining
chegaralari mavjud bo‘ladi, tegishli muvozanatdan chiqaruvchi ta'sirlar orqali ularga yetib
borish mumkin, keyin yangilanish elementlari va yangi sistemalar shakllanadi va bu jarayon
290
Пригожин И. От сушествующего к возникающему: Время и сложность в физических науках. М. 1985.
16-17-б.
291
Пригожин И., Стенгерс И. Время, хаос, квант. М.,1994; Haken H. Information and self-organization: a
makroscopic approach to complex systems. Berlin, 2000
tuganmasdir; 8) taraqqiyot jarayonining makro- va mikrodarajalari o‘rtasida chambarchas
bog‘liqlik
mavjud
292
.
Shunday qilib, sinergetikaning hozirgi davrdagi rivojidan chiqarish mumkin bo‘lgan
asosiy falsafiy saboq shuki, u
noorganik tabiatda o‘z-o‘zidan tashkil topish mavjudligini isbot
qilib berdi.
Materiyaga tashqi ta'sir natijasida o‘zgaruvchi inert ob'ekt deb emas, balki
o‘z-
o‘zini tashkil qila oladigan hamda bamisoli o‘z «iroda»sini va ko‘ptomonlamaligini namoyon
eta olgan ob'ekt deb qaraladigan bo‘ldi. Bu ma'lumotlar statik va jonli materiya
tushunchalarini ajratib turgan oraliqni ancha kamaytirdi. Agar biz bir tomondan, o‘z-o‘zidan
tashkil topuvchi tuzilmalarning xossalari va vujudga kelishi sharoitlari bilan, ikkinchi
tomondan, biologik evolyusiyaning eng muhim jihatlarini bir-biriga taqqoslab ko‘radigan
bo‘lsak, biz ikki holda ham o‘zgarishlar ayni bir xil qonunlarga bo‘ysunadi va o‘xshash
tendensiyani namoyon qiladi, degan xulosaga kelamiz.
292
Пригожин И. От существующего к возникающему: Время и сложность в физических науках. М. 1985.
119-б.
