Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida


FALSAFA MeTODOLOGIYa SIFATIDA



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet130/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   290
Bog'liq
falsafa

III Bo‘lim. FALSAFA MeTODOLOGIYa SIFATIDA 
 
1-bob. DIALeKTIKA – MeTODOLOGIYa VA TARAQQIYoT NAZARIYaSI  
 
1-§. Dialektika falsafiy metod sifatida 
 
Dialektika so‘zi yunon tilida «suhbatlashuv san'ati», «bahslashuv san'ati» degan ma'noni 
bildiradi. Turli nuqtai-nazarlarni izohlash, o‘z fikri to‘g‘riligini isbotlash mahorati  Suqrot va 
Aflotunda  yaqqol  namoyon  bo‘lgan.  Ularning  ta'kidlashicha,  haqiqatning  qandaydir  yangi 
narsa,  ya'ni  bahsning  boshlanishida  bo‘lmagan,  lekin  muhokama  jarayonida  paydo  bo‘lgan 
narsa  sifatida  tug‘ilishiga  muloqot  yordam  beradi.  Shu  tariqa  tafakkurning  ijodiy  asosi 
shakllanadi.  
Lekin, nima uchun insonning ijodiy tafakkuri dialektikdir? Borliqning ziddiyatliligi borliq 
haqidagi  fikrlarning  ziddiyatliligida  o‘z  aksini  topadi.  Borliqning  o‘zi  doimo  o‘zgarish  va 
rivojlanishda bo‘lganligi uchun odamlar ko‘pincha shu haqda bahslashadilar. Uzoq vaqtgacha, 
dunyo  o‘zgarmasdir,  deb  kelingan  edi.  Keyinchalik  uning  o‘zgaruvchanligi  haqidagi  g‘oya 
paydo bo‘ldi. Geraklitning bir daryoga ikki marta tushib bo‘lmaydi, degan so‘zlarini eslaylik. 
Xo‘sh,  faylasuflardan  qaysi  birlari  haq?  Dunyo  o‘zgarmasdir,  deganlarimi  yoki,  u 
o‘zgaruvchandir, deganlarimi? Sog‘lom fikr dunyoda o‘zgaruvchanlik ham, barqarorlik ham 
mavjudligidan dalolat beradi. Lekin ularning ziddiyatli birligini tushunchalar tilida aks ettirish  
oson emas ekan. Harakatning mohiyatini tushunishga uringan qadimgi yunon faylasufi Zenon 
(490-430  er.  avv.)  ana  shunday  muammoga  duch  kelgan.  O‘z  mantiqiy  muhokamalarining 
yakunida  u  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qarama-qarshi  xulosaga  –  harakat  mumkin  emas,  degan 
xulosaga keladi. Bu mantiqiy paradokslar aporiyalar deb atala boshladi.  
Masalan,  «Dixotomiya»  deb  atalgan  mashhur  aporiyani  qarab  chiqamiz.  Zenon  birorta 
predmet harakatini boshlang‘ich nuqtasidan so‘nggi nuqtasigacha qarab chiqadi. U quyidagi 
tarzda  fikr  yuritadi:  harakatlanuvchi  predmet  dastlab  o‘z  yo‘lining  yarmidan  o‘tadi,  so‘ngra 
qolgan  yarmining  yarmidan  o‘tadi  va  shu  tariqa  yo‘lda  cheksiz  davom  etaveradi.  Shuning 
uchun hamisha yo‘lning predmet o‘ta olmaydigan biron bir qismi qolaveradi. Zenon shunga 
asoslanib,  harakatdagi  predmet  qanday  tezlik  bilan  harakatlanmasin  hyech  qachon  so‘nggi 
nuqtaga  yeta  olmaydi,  chunki,  yo‘lning  o‘tilgan  qismlari  uzunligining har  qanday yig‘indisi 
hyech  qachon  yo‘lning  butun  uzunligiga  teng  bo‘lolmaydi,  deb  o‘ylagan.  Shuning  uchun  u 
harakat umuman mumkin emas, degan xulosaga keladi.  
Albatta,  Zenon  harakat  mumkin  emasligining  mantiqiy  isboti  bilan  uning  mumkinligini 
hissiy idrok etish o‘rtasidagi tafovutni ko‘rgan. Shuni aytish kerakki, bugungi kunda ham bu 
ziddiyatni  fan  to‘laligicha  bartaraf  eta  olgan  emas.  Mazkur  muammoning  hozirgi  zamon 
tadqiqotlarida  (B.Rassel,  A.Gryunbaum)  bu  dixotomiya  differensial  operatsiyalar  va  integral 
operatsiyalar qarama-qarshiligi  asoslari to‘g‘risidagi muammo sifatida ta'riflanadi.  
Dialektika  elementlari  Qadimgi  Hindiston  va  Xitoy  falsafasida  ham  mavjud  bo‘lgan. 
Masalan, daosizm falsafasiga  ko‘ra,  dunyoda  hyech   narsa  doimiy   emas: bir xil narsalar 
ketadi,  boshqalari  keladi,  birlari  ravnaq  topadi,  boshqalari  zavol  topadi.  Hodisalar  muayyan 
yetuklik darajasiga yetkach, o‘z ziddiga aylanadi: noto‘la to‘laga, egri to‘g‘riga, bo‘sh narsa 
to‘la narsaga aylanadi, eski yangi bilan almashadi.  
Falsafa  tarixida  Qadimgi  yunon  dialektikasini  alohida  aytib  o‘tmoq  joiz.  Geraklitning 
fikricha, hamma narsa mavjud va ayni vaqtda mavjud emas: hamma narsa o‘tkinchi, doimo 
paydo  bo‘lish  va  yo‘q  bo‘lish  jarayonida  bo‘ladi.  Masalan,  uning  fragmentlaridan  birida 
bunday  deyiladi:  «Bizdagi  ayni  bir  narsa  –  jonli  va  jonsiz,  uyg‘oq  va  uxloq,  yosh  va  qari. 
Axir,  bu  o‘zgargan  o‘shadir  va  aksincha,  o‘sha  o‘zgargan  budir»
287
.    Dialektik  qarashlar 
                                                 
287
 Қаранг: Материалисты Древней Греции. М., 1955, 49-б. 


Arastuda  uning  modda  bilan  shakl    o‘rtasidagi  nisbatni  ularning  bir-biriga  o‘tish  imkoniyati 
va  sharoiti  sifatida  qilgan  tahlilida  mavjuddir.  Har  bir  narsa  boshqa  narsaga:  marmar 
haykalga, daraxt stolga aylanishi mumkin va hakozo. 
Dialektik  g‘oyalar  o‘rta  asrlar  falsafasi  doirasida  ham  rivojlanib  bordi,  ayniqsa,  falsafa 
teologiya  xizmatkoriga  aylantirilgan  G‘arbiy  yevropaga  qaraganda  Yaqin  va  O‘rta  Sharqda 
ko‘proq  rivojlandi.  Yangi  zamonda  umuman  XVII-XVIII  asrlar  falsafasida  tafakkur  usulini 
metafizik  usul  deb  tavsiflash  mumkin  bo‘lsada,  Dekart,  Spinoza,  Leybnits  va  boshqalarda 
dialektik g‘oyalarni uchratish mumkin.  
Dialektika  nemis  klassik  falsafasi  doirasida  va  eng  avvalo  Xegel  falsafasida  kuchli 
rivojlandi.  Agar  antik  dialektika  aqliy  farazlarga  (masalan,  dunyoning  o‘zgaruvchanligi, 
ziddiyatliligi  to‘g‘risidagi  g‘oyalarga)  asoslangan  bo‘lsa,  Xegel  dialektikasi  asosan  o‘z 
zamonasining  ilmiy  yutuqlariga  tayandi  va  nazariy  g‘oyalarning  mukammal  tizimi  sifatida 
gavdalandi.  Xegel  eng  avval  dialektikaning  asosiy  tushunchalarini  –  uning  kategorial 
apparatini  ta'riflab  berdi,  bu  apparat  bugungi  kunda  ham  muvaffaqiyatli  amal  qilib  turibdi. 
Xegel  dialektikasining  asosiy  tushunchalari  va  qonunlari  tizimi  aloqalar,  o‘tishlar, 
o‘zgarishlarning turli-tumanligini va umuman rivojlanishni jarayon sifatida aks ettira olar edi. 
Xegel birinchi bo‘lib taraqqiyotning asosiy qonunlarini: sifat va miqdor o‘zgarishlarining bir-
biriga  o‘tishi  qonunini,  qarama-qarshiliklarning  birligi  va  kurashi  qonunini,  inkorni-inkor 
qonunini  ta'riflab  berdi.  Xegel  dialektikaning  asosiy  prinsiplarini:  hodisalarning  universal 
aloqasi  prinsipini,  qarama-qarshiliklar  birligi  prinsipini,  dialektik  inkor  orqali  rivojlanish 
prinsipini  dialektik  tafakkur  normasi  sifatida  ta'riflab  berdi.  K.Marks  va  F.Engels  dialektika 
bilan materializmni  birga qo‘shib,  dialektik  materializm nazariyasini yaratdilar  va uni  bilish 
jarayonlariga, tabiat va ijtimoiy hayot hodisalariga tatbiq etdilar. 
Hozirgi  zamon  falsafasida  dialektika  falsafiy  bilimning  muhim  elementi  sifatida 
mavjuddir.  Falsafada  dialektika  g‘oyalarini  ishlab  chiqishda  ekzistensional  dialektika  va 
messianlik  dialektikasi  kabi  bir  qator  yo‘nalish-larni  ko‘rsatish  mumkin.  Eksistensial 
dialektika  inson  «Men»ining  rivojlanish  qonuniyatini  tushunishga  urinadi.  Messianlik 
dialektikasi  o‘z  ta'limotiga  praktika  tushunchasini  asos  qilib  oladi  va  butun  dunyoga 
sotsiologiya  kategoriyalari  nuqtai-nazaridan  qaraydi.  XX  asr  dialektik  falsafasining  ma'lum 
yo‘nalishlaridan  biri  mashhur  Frankfurt  maktabining  namoyondalaridan  biri  T.Adornoning 
negativ dialektikasidir. Bu maktabning asosiy g‘oyasiga ko‘ra, rivojlanish buzishdir, hammani 
va  hamma  narsani  inkor  etishdir.  T.Adornoning  «negativ  dialektikasi»ga  ko‘ra,  qarama-
qarshiliklar  kurashi,  miqdorning  sifatga  o‘tishi,  turli  tizimlarning  o‘sishi  va 
murakkablashuviga emas, balki aksincha, uning parchalanishiga, o‘lishiga yo‘nalgan. Adorno 
ijtimoiy  tizimlarning  rivojlanishiga  diqqatni  jalb  qiladi  va  rivojlanishning  asosi  regressiv 
ijtimoiy o‘zgarishlardir (refleksiyaning o‘lishi, uning stereotip reaksiyalar, fikrlash shablonlari 
bilan  almashinishi  va  hakozolardir),  deb  biladi.  Jamiyatda  bu  ommaviy  madaniyatning 
rivojlanishi  va  yoyilishi,  insoniy  munosabatlarning  standartlashuvi,  o‘ziga  xosliklarning 
yo‘qotilishi  orqali  ifodalanadi.  «Negativ  dialektika»da  inkor  har  qanday  tushunchalar 
tizimidan  voz  kechish,  qandaydir  pozitiv  model  bo‘lmagan  utopiyaning  konkret 
imkoniyatlarini deb har qanday dialektiklikni inkor etish sifatida ko‘rinadi.  
Dialektika sohasida fransuz faylasufi G.Bashlyarning neoratsionalizmi vujudga keladi. U 
bilish  jarayonida  ratsionalizm  bilan  empirizmning  doimiy  (dialektik)  o‘zaro  ta'sirini  ko‘rdi. 
Bashlyar  noklassik  fan  tushunchasini  kiritdi.  Unga  xos  narsa,  qandaydir  uzil-kesil 
haqiqatlardan  voz  kechish,  ochiqlik  (eksperimental  raddiyaga  tayyorlik),  yangi  empirik 
ma'lumotlarni  tushunarli  umumlashtirishga  sintezlashtiruvchi  layoqat,  bilimning  turli 
shakllari,  tuzilmalari  va  sohalari  o‘rtasidagi  yangi  aloqalarni  topishdir.  Biologik  tadqiqotlar 
sohasida  –  bu  Aleksanderning  emerjent  dialektikasi  hamda  R.J.Kollingvud  asarlarida  o‘z 
ifodasini topgan tarixiy bilish dialektikasidir.  

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish