Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet93/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   89   90   91   92   93   94   95   96   ...   290
Bog'liq
falsafa

ASOSIY BOSQIChLARI 
 
1-§. O‘rta asrlar g‘arb falsafasi 
 
 yevropa  tarixida  o‘rta  asrlar  davri  deyarli  to‘la  ming  yilni  (Rim  imperiyasining 
parchalanish  lahzasidan  Uyg‘onish  davrigacha)  o‘z  ichiga  oladi.  O‘rta  asrlar  yevropasi 
feodalizmning  qaror  topishi  bilan  belgilanadiki,  u  xristian  dunyoqarashidan  foydalandi. 
Ma'jusiylik  dini  va  falsafasi,  hamda  bid'atchilarning  adashishlariga  qarshi  kurashiga 
apologetlar  (yunoncha  apologiya-himoya)  deb  atalgan  qadimgi  antik  davrning  keyingi 
xristian  yozuvchilari  bel    bog‘ladilar.  Apologetlarning  eng  ko‘zga  ko‘ringan  vakili  Kvint 
Tertullian  (160-220)  edi.  Falsafa  va  xristianlikni  bir  biriga  to‘g‘ri  kelmasligiga  dalillar 
keltirib, u shundan kelib chiqdiki, xristianlik falsafiy asosga ehtiyoji yuq. Isodan keyin hyech 
qanday  bilimga  qiziqishning  keragi  yo‘q,  Injildan  keyin  esa  hyech  qanday  tadqiqotning 
zaruriyati  yo‘q.  E'tiqodni  oliy  haqiqat  sifatida  tushunish  falsafani  ilohiyotga  bo‘ysundirish 
uchun asos bo‘ldi. 
Apologetika  orqasidan  xristian  mafkurachilarining  asarlari  bo‘lgan  patristika  paydo 
bo‘ldiki,  uning  mualliflari  bid'atchilarga  qarshi  kurashga  katta  hissa  qo‘shganliklari  uchun 
avliyolik darajasiga ko‘tarildilar va cherkov otalari deb ataldilar. «Cherkov otalari» ning eng 
yirigi  Avreliy  A  vgustin (354-430)  edi.  Avgustin  falsafasining  markazida  Xudo  turadi.  Xudo 
oliy  mohiyat  bo‘lib,  eng  oliy  ezgulikdir.  Inson  esa  o‘zida  tabiatning  moddiy  jismlarini  –
                                                 
172
 Ѝша ерда, 116-б. 


o‘simliklar va hayvonlarni birlashtiradi va aqliy ruh, hamda ozod irodaga egadir. Ruh xudoga 
yaqin  bo‘lib,  moddiy  emas,  zavol  topmaydi  va  o‘z  qarorlarida  ozoddir.  Ma'naviy  hayotning 
asosi  irodadir,  ammo  aql  emas.  Hayotning  maqsadi  va  mazmuni  baxt-saodatdadirki,  unga 
Xudoni  bilish  bilan  erishib  bo‘ladi.  Insoniy  va  ilohiy  tarix  voqyealari  birlik  va  qarama-
qarshiliklar  orqali  ro‘y  beradi,  ular  o‘z  ifodasini  ikki  saltanat  (shaharlar)  -  Xudoning  va 
yerning  to‘qnashuvida  topadilar.  Xudo  saltanatiga  insoniyatning  oz  qismi,  ya'ni  o‘zining 
axloqiy-diniy  xulqi  bilan  Xudoning  rahmatiga  va  najotiga  erishganlar  kirdilar,  yerdagi 
saltanatga  esa,  baraks,  o‘zini  yaxshi  ko‘radigan,  ochko‘z,  xudbin  kishilar  kiradilarki,  ular 
Xudoni  unitadilar.  Xudo  saltanatiga  mansublikning  bosh  garovi  sifatida  Xudo  va  cherkov 
oldida itoat va bo‘ysunish xizmat qiladi. 
O‘rta  asrlardagi  falsafiy  tizimlarining  ko‘pchiligi  idealistik  yo‘nalishga  ega  ediki,  uni 
xristianlikning  asosiy  diniy  aqidalari  taqozo  qilar  edi.  Bunday  diniy  aqidalar  orasida  yagona 
Xoliq  -  Xudoning  shaxsiy  shakli  haqidagi  atomizmning  qat'iy  ravishda  rad  etuvchi  aqida, 
hamda Xudo tomonidan dunyoni «hyech narsadan» (kreatsionizm) yaratilganligi to‘g‘risidagi 
aqida  eng  muhim  ahamiyat  kasb  etgan  edi.  Bu  aqida  nafaqat  Xoliq  -Xudoning  g‘oyaviy 
dunyosi  bilan  yerdagi  hayotning  moddiy  dunyosi,  hamda  dunyoning  mutlaq  oti  shaxs 
irodasiga  tobeligi  o‘rtasida  o‘tib  bo‘lmas  chegara  barpo  qilar,  balki  dunyoni  zamonda 
(dunyoning ibtidosi va intihosi) chegaralab qo‘yar edi. 
Petr Domianining o‘tkir ifodasicha, falsafa - «ilohiyatning xizmatkori» deb e'lon qilingan 
edi. Bu shuni bildirar ediki, falsafa o‘zining butun qudratli dastgohi bilan xristianlikning diniy 
aqidalarini  tasdiqlash  uchun  xizmat  qilishi  lozim  edi.  Ana  shunday  falsafa  «sxolastika» 
(lotincha-maktab  yoki  olim)  nomini  oldi.  Taxmin  qilinar  ediki,  haqiqat  apriori  (avvaldanoq) 
injil  matnlarida  berilgan  va  uning  asoslash  uchun  barcha  mantiqiy  natijalarni  to‘laligicha 
keltirib, qiyosiy tizimdan foydalanish zarur. Bu vazifani hal qilish uchun sxolastika qadimgi 
merosga, ayniqsa Arastuning mantiqiy ta'limotiga tayandi. 
 Sxolastikani  tizimga  solishda  dominikanlar  Ordenining  vakili  Akvinalik  Foma  (1225-
1274)  muhim  hissa  qo‘shdi.  U  o‘ziga  maqsad  qilib  xristianlik  aqidalarini  aqlga  muvofiq 
ravishda ishlab chiqishga bel bog‘ladi. Arastu shunday asosni yaratgan ediki, unga tayangan 
Foma  xristianlik  tushunchasi  bo‘lgan  g‘oyaviylik  va  moddiylik  nisbatini  avvaldan  berilgan 
shakl  qoidasi  (tartib  qoidasi)  bilan  beqaror  va  to‘la  barqaror  bo‘lmagan  modda  qoidasi 
(borliqning  eng  zaif  ko‘rinishi)  o‘rtasidagi  nisbatni  qoidaga  aylantirdi.  Yakka  ko‘rinishdagi 
hodisalar dunyosi, Akvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va moddaning 
qo‘shilishidan  tug‘iladi.  Insonning  ruhi  esa,  shakl  tashkil  qiluvchi  qoida  bo‘lib,  o‘zining 
yakka tarzda namoyon bo‘lishini faqat badan bilan qo‘shilgan holatdagina qo‘lga kiritadi. 
 Ushbu  xulosaviy  qoida  xristianlik  sxolastikasining  eng  keskin  masalalaridan  birini 
murosasizlik jihatdan yakunladi. Shakllanayotgan xristianlik, sxolastika kabi, idealistik tizim 
bo‘lib, o‘zining moddaga bo‘lgan munosabatini talqin qilishda chuqur tashvishda edi, negaki 
Xudoning uchinchi ko‘rinishi bo‘lgan Iso Masih, inson siymosida namoyon bo‘lgan edi, ya'ni 
o‘zida  ham  ilohiy  (g‘oyaviy),  va  ham  insoniy  (moddiy-jismiy)  tabiatni    birlashtirgan  edi. 
Ilohiylik va insoniylikning qo‘shilishi yolg‘on borliq sifatida moddani to‘la inkor etishga, uni 
«hyech nima» (uni «hyech nimadan» yaratilganligini aqida talab qilar edi) deb e'lon qilishga 
imkon bermas edi. Shuning uchun Akvinalik Foma tomonidan moddani «borliqning eng zaif 
ko‘rinishi»  sifatida  talqin  qilinishi  cherkov  tomonidan  vujudga  kelgan  uslubiy  va  mantiqiy 
boshi  berk  ko‘chadan  chiqish  sifatida  qabul  qilindi.  Natijada  modda  sxolastikada  tobelik 
holatida bo‘lsa ham, qisman mavjud bo‘lish huquqini qo‘lga kiritdi. 
 G‘oyaviylik  va  moddiylik  haqidagi  eng  keskin  bahs  realistlar  (lot.  realis–haqiqiy, 
ashyoviy) va nominalistlar (lot. nomen–ism, nom) o‘rtasidagi mashhur munozarada  namoyon 
bo‘ldi. Gap universaliy (lot. - umumiy) umumiy yoki tur deb atalgan tushunchalarining tabiati 
haqida  borar  edi.  Realistlar  (Ioann  Skott  Eriguna,  Kenterberiylik  Anselm,  Akvinalik  Foma) 
Arastuning umumiylik yagonalik bilan bog‘liq ravishda mavjud bo‘lib, uning shaklidir degan 


qoidasiga asoslanadilar. Akvinalik Fomada universaliylar uch xil ko‘rinishda  mavjud edilar: 
«ashyolargacha»  ilohiy  aqlda;  «ashyolarning  o‘zida»  ularning  mohiyati  sifatida;  va 
«ashyolardan  so‘ng»  abstrakt  fikrlash  natijasi  sifatida  inson  aqlida.  Bunday  Hukm  yuritish 
falsafa  tarixida  «umumiy»  faqat  ashyolardan  tashqarida  mavjud  bo‘ladi  degan  «o‘ta  keskin 
realizm»  dan  farqli  o‘laroq,  «mo‘tadil  realizm»  nomini  oldi.  O‘ta  keskin  realizm  o‘zining 
ildizlari  bilan  Aflotun  ta'limotiga  borib  taqalar  edi  va  o‘zining  idealistik  sxolastikaga  yaqin 
bo‘lib  ko‘rinishga  qaramasdan  cherkov  tomonidan  aynan  shuning  uchun  qabul  qilina  olmas 
ediki, modda xristianlik tomonidan Iso Masihning ikki tabiatidan biri sifatida oqlangan edi. 
Nominalistlar esa (Rosselin, Per Abelyar) «umumiy» ning ob'ektiv mavjudligini rad etib, 
universaliylar  faqat  tafakkurdagina  mavjud  deb  hisoblar  edilar.  Ular  umumiyning  borligini 
faqat muayyan yakka ashyolardagina emas, balki uni «ashyolargacha» ham mavjudligini rad 
etar  edilar  va  bu  esa  moddaning  oldin  kelishligi  haqidagi  shiorni  qabul  qilish  bilan  barobar 
edi.  Rosselin  fikricha,  universaliylar  faqat  ashyolarning  ismlaridir.  Faqat  yakka  olingan 
narsalar  mavjuddir.  Rosselin  va  boshqalarning  nominalistik  qarashlari  cherkov  tomonidan 
mahkum etildi. 
 

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   89   90   91   92   93   94   95   96   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish