Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Motoori Narinaga (1730-1801) ta'limoti «Milliy fan maktabi» ning cho‘qqisi hisoblanadi. 
U  konfutsiychilik  va  buddaviylikni  izchil  ravishda  tanqid  qildi.  Narinaga  tabiiy  axloq 
tarafdori  bo‘lib,  shuni  ta'kidladiki, «har  bir  odam  shunday  yashash  yo‘lini  yaratadiki,  o‘zini 
hyech narsadan kamsitmay yashaydi yoki o‘zida mutadillikka erishishga odatlanadi». Uning 
fikricha,  dunyoda  yuz  berayotgan  barcha  hodisalar  –yaxshi  va  yomonga  bo‘linadigan 
                                                 
169
 Ѝша ерда, 203-б. 

---

xudolarning faoliyatidir. Barcha yomon narsalarning sababi baxtsizlik keltiruvchi xudolardir. 
Bunday    nuqtai  nazari  bilan  u  «insonga  uning  xizmatiga  yarasha  mukofot  berish  yoki 
jazolash» haqidagi buddaviycha - konfutsiancha tasavvurlarga qarshi chiqdi. 
Narinaga  birinchilardan  bo‘lib,  Yaponiyaning  alohida  o‘rnini  asoslab  berishga  harakat 
qildi.  «4  dengiz  va  dunyoning  4  tomonini  kuzatib  turuvchi  Amaterasu  xudosi»  aynan 
Yaponiyada    tug‘ilishni  iroda  etgan.  Shuning  uchun  bu  mamlakat  qolgan  ko‘plab 
davlatlarning boshlig‘i bo‘lib, imperator avlodi esa ushbu dunyoni yoritib turadi»
170
. Narinaga 
qo‘shimcha  dalillar  ham  keltiradi,  masalan,  Yaponiyadagi  gurunch  eng yaxshidir,  Yaponiya 
oziq-ovqatga  juda  boy  bo‘lib,  boshqa  mamlakatlardan  mol  keltirishga  ham  ehtiyoji  yo‘q  va 
hokazo.  Xitoyni  emas,  aynan  Yaponiyani  Narinaga  «o‘rtadagi»,  ya'ni  ma'rifatli  davlat  deb 
atab, boshqa mamlakatlarni esa yovvoyi hisoblaydi. 
«Milliy fan» maktabi mamlakat bo‘ylab keng yoyilib «tiklangan sintoistchilik» deb nom 
olgan sintoistchilikning maxsus shakliga zamin tayyorladi. 
«Tiklangan  sintoistchilik»  maktabi  –  Fukko  sinto.  Ilk  sintoistchilik  mukammal  qoidaga 
ega  emas  edi.  Keyinchalik  sintoistchilik  o‘z  mavjudligini  sinto-buddaviylik,  sinto-
konfutsiychilik  yoki  sinto-buddaviylik  -  konfutsianchilik  qotishmasi  shaklida  davom  ettirdi. 
«Tiklangan  sinoistchilik»da  sintoistchilikni  bir  butun  dunyoqarash  darajasiga  ko‘tarishga 
harakat  qilindi.  Sintoistchilik  faqat  samuraychilikning  mafkurasi  bo‘lmay  qoldi.  «Tiklangan 
sintoistchilik»  aholining  keng  qatlamlari  ichiga  kirib  borib,  fuqarocha  boshqaruvning 
sulolaviy  g‘oyasi  bo‘lgan  syogunatga  qarshi  qaratilgan  imperatorni  ulug‘lash  harakati  bilan 
qo‘shilib  ketdi.  Bu  esa  yangi  markazlashgan  davlatni  shakllantirish  g‘oyasi  bo‘lgan  «qayta 
tiklash» harakatining boshlanishidan darak berar edi. 
«evropacha (g‘arbcha) fan maktabi» - Yogaku. yevropa sarmoyasi bilan birga Yaponiyaga 
yevropa madaniyati, xristianlik, g‘arb fani va texnikasi kirib kela boshladi. G‘arb fanlarining 
tarafdorlari  Yogaku  –  «g‘arb  fanlari  maktabi»  degan  nomni  oldilarki,  unda  ikki  yo‘nalishni 
ajratib ko‘rsatish mumkin. Ba'zi birovlar shunday fikrda edilarki, faqat tashqi siyosat va milliy 
mudofaa  nuqtai  nazaridan  zarur  bo‘lgan  bilimlarni  (jug‘rofiya,  harbiy  texnika)  qabul  qilish 
lozim deb bilib, g‘arb fanini «haqiqatni» bilish uchun qo‘llashga, ya'ni dunyoqarash sohasida 
undan  foydalanishga  qarshi  chiqdilar.  Boshqa  birovlar  esa,  g‘arb  fani  ruhida  «haqiqatni 
bilish» mumkin deb hisobladilar. 
Sakuma  Syodzan  (1181-1864)  quyidagicha  yozgan  edi:  «agar  biz  faqat  yapon  va  xitoy 
donishmandligi bilangina cheklanib qolsak, bizning hozirgi dunyomiz to‘la bo‘lmagan bo‘lur 
edi…  Yangi  zamonda  G‘arbda  kashf  qilingan  ko‘psonli  fanlar  shunday  amaliy  haqiqatni 
tashkil  toptiradiki,  ular  bilan  o‘zimizning  dono  ta'limotimizni  to‘ldirsak  arziydi».  Shu  bilan 
birga u ta'kidlaydiki, «yakka xitoy ta'limotlarigagina tayanilsa, muqarrar ravishda mazmunsiz 
fikrlashga tushib qolish mumkin, faqat g‘arb fanining o‘zi bilan esa, axloq va burchni idrok 
etish mumkin emas». Uning dunyoqarashi quyidagi she'rda ifodalangan edi: 
«Sharq axloqi, g‘arb mahorati, 
Ikki yo‘l, bir-biri bilan tutashib,  
har biri ikkinchisini to‘ldirib, doira tashkil etadi»
171
. 
Uning zamondoshi Xasimo Sanay shunga o‘xshash shiorni ifodaladi – texnika va fanni biz 
ulardan olamiz, axloq va sodiqlik esa o‘zimizda bor. G‘arb bilimlari va qadriyatlarining kirib 
kelishiga aksil amal sifatida Yaponiyada, bir tomondan, «milliy fan maktabi» ko‘rinishidagi 
millatchilik ta'limoti va «Ajnabiylarni quvib chiqarish harakati» mafkurasi, ikkinchidan esa – 
falsafada moddiyunchilik tamoyillari va ma'rifatparvarlik oqimi paydo bo‘ldi. 
Ajnabiylarni quvib chiqarish mafkurasi. «Ajnabiylarni quvib chiqarish harakati» yevropa 
fani va madaniyatining yoyilishiga qarshi aksil amal edi. Uning nazariy asosini Mito maktabi 
vakillari bo‘lgan Fuzito Yukoku (1774-1826) va Ogasi Todzusi (1816-1862) ishlab chiqdilar. 
                                                 
170
 Ѝша ерда, 229-б. 
171
 Қаранг: Н.Хироси. история философской мысли Японии. 125-б. 

---

Ular  chjusianlik  ta'limotidagi  «ismlarni  bo‘lish»  haqidagi  aqidadan  kelib  chiqdilarki,  unga 
binoan  barcha  mamlakatlar  ma'rifatli  va  yovvoyiga  bo‘linar  edilar.  «Sharq  bu  ilohiy  nur 
makoni  bo‘lib,  u  yerdan  quyosh  paydo  bo‘lgandir.  Bizning  muqaddas  yerimiz  esa  Osmon 
ostidagi  sarzamin  boshidadir»
172
,  -  deb  yozgan  edi  Ogasi  Todzusi.  Uning  fikricha,  Dunyo 
tuzilishining haqiqati bo‘lgan rini «g‘arb fani» vositasi orqali bilib bo‘lmaydi. 
Moddiyuncha maktablar. Ando Seyoki (1703-1762) moddiyuncha tamoyilda fikr qiluvchi 
faylasuf bo‘lib konfutsiychilarni shuning uchun tanqid qildiki, ular barcha insonlarga taalluqli 
bo‘lgan butun dunyoni o‘zlariniki qilib oldilar; buddaviylik aqidasidagilarni esa, tabiat ruhini 
Budda ruhi va «xalq ruhi»dan ajratganliklari, hamda erkaklar va ayollarning tabiiy birligiga 
qarama  -  qarshi  bo‘lgan  uylanmaslikka  ahd  qilganliklari  uchun  tanqid  qildi.  Seyoki  yangi 
konfutsiychilikning  «hududsiz  ideal  ibtido»  haqidagi  g‘oyalarini  ham  rad  etdi.  Tabiatning 
haqiqiy  qonuni  sifatida  «uzluksiz  shakllanish»ni,  ya'ni  besh  moddiy  unsurlardan  tarkib 
topgan, o‘z-o‘zicha harakat qiluvchi Koinotni tan oldi. Seyoki dehqonlar mafkurasining vakili 
bo‘lib, insonlarning tug‘ma nobarobarligi g‘oyasini rad etdi.  Ijtimoiy muammolar yechimini 
u «insonni tabiiy holatiga qaytishi»da ko‘rdiki, bu tushuncha ostida kishini kishi tomonidan 
ishlatmaydigan dehqonchilik nazarda tutilar edi.  
Yamagato  Banto  (1761-1801)  «evropacha  fanlar»  ta'siri  ostida  an'anaviy  tabiat 
falsafasidan qutildi.  Dunyo tuzilishini va tabiatni tushunishda yagona to‘g‘ri qarash sifatida u 
«g‘arb  fanlari»ni,  ya'ni  tajriba  va  tadqiqotlarga  tayanadigan  tabiatshunoslikni  tan  oldi. 
Geliotsentrik  sistemaga  asoslangan  ilmiy  tabiatshunoslik  kosmologiyasi  nuqtai  nazaridan  u 
sharqdagi  tabiatga  afsonaviy  qarashlar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  xurofot,  hamda  konfutsiychilik 
va  buddaviylikni tanqid ostiga  oldi. Bu tanqidni u «ruhlarni inkor etish»gacha, ya'ni  xudoga 
ishonmaslikkacha  olib  bordi.  Yamagato  Banto  moddiyuncha  qarashga  yevropa 
tabiatshunosligi asosida yetib kelgan birinchi Yaponiya mutafakkiri edi. Shu bilan birga ilmiy 
tabiatshunoslikka  asoslangan  uning  moddiyuncha  dunyoqarashi  konfutsyichilik  axloqi  bilan 
uyg‘unlashgan edi. 
 
4-bob. O‘RTA ASRLAR VA YaNGI DAVRDA G‘ARB FALSAFASI RIVOJINING