Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Muhammad  Rahimxon  II  -  Feruz  (1844-1910)  -  Xiva  xonligi  hukmdori  edi.  Uning 
ma'rifatparvarlik faoliyati va she'riyat, davlat boshlig‘i sifatida fan, madaniyat va adabiyotga 
homiyligi  ijtimoiy fikr taraqqiyotiga kuchli ta'sir ko‘rsatdi va katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 
XIX  asrda  Muqimiy,  Furqat,  Zavqiy,  Bayoniy,  Hamzalarning  zamonaviy  she'rlari  keng 
tarqalib,  og‘izdan-og‘izga  o‘tib,  aytib  yurilgan.  Bu  insonlar  ham  ma'rifatning  qizg‘in 
tarafdorlari  bo‘lib,  faqat  bu  boradagi  qarashlarini  she'riy  shaklda  ifodalaganlar.  She'ru 
g‘azallar  aholi  o‘rtasida  tez  tarqalishi  jihatidan  katta  ahamiyat  kasb  etar,  xususan  yoshlar 
ma'rifat targ‘ibotining eng ta'sirchan shakli edi. 
Muhammad  Aminxo‘ja  Muqimiy  (1850-1903)  va  Zokirjon  Furqat  (1859-1909)  kabi 
shoirlar  turkistonliklarning  og‘ir  iqtisodiy    ahvolidan  qayg‘uradilar  va  o‘z  ijodlari  orqali 
mustamlakachilikka  qarshi  kayfiyatning  kuchayishiga  yordam  berdilar.  Lirik  va  satirik 
bo‘lgan  Muqimiy  insof,  adolat  va  odamiylik  hukmronlik  qiladigan  erkin  jamiyat  to‘g‘risida 
orzu  qiladi,  ayni  paytda,  o‘zining  idealidan  uzoq  bo‘lgan  tuzum,  mutaassib  din 
namoyandalarini  hajv  tig‘i  bilan  fosh  etadi.  «Turkiston  viloyatining  gazeti»da  1903  yili 
bosilgan she'rlaridan birida jamiyatni ko‘zda tutib: 
Ey tabib, aylanma dardim bedavolardan biri,  
Rangi zardim ko‘ru-ko‘rma kahrabolardan biri, 
deb yozadi. 
Shoirning «Veksel», «Urug‘», «Dar mazammati zamona», «Lyaxtin», «To‘y» va boshqa 
siyosiy  va  ijtimoiy  masalalar  (masalan,  saylov)ga  bag‘ishlangan  hajviyalari  jamiyatda  u 
obrazli tarzda «Dunyo qurilg‘on dor ekan!» deb ta'riflagan mavjud tuzumga nisbatan tanqidiy 
munosabatni kuchaytiradi»
145
. 
                                                 
145
 Қаранг: Маънавият юлдузлари. Тошкент, 2001. 355-360-б.  

---

Zokirjon  Furqatning  ma'rifatparvarlik  qarashlari  uning  «Ilm  xosiyati»,  «Aql  majlisi 
xususida»,  «Vistavka  xususida»  va  boshqa  mashhur  she'rlarida  o‘z  ifodasini  topgan.  U 
madaniyatning  otashin  targ‘ibotchisi  edi.  yevropa  madaniyatiga  katta  ahamiyat  berib,  ilg‘or 
xalqlar safidan joy olish uchun yoshlarni bilim egallashga chaqiradi: 
Jahon bastu kushodi - ilm birla! 
Nadur dilni murodi - ilm birla! 
Ko‘ngullarni sururi - ilmdandir! 
Ko‘rar ko‘zlarni nuri- ilmdandir! 
Kerak har ilmdan bo‘lmak xabardor!  
Bo‘lur har qaysi o‘z vaqtida darkor! 
Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  va  Qoraqalpoq  shoiri  Berdimurod  Berdaq  (1827-1900)  lar 
ijodida nafaqat xalqni ma'rifatli qilish masalalari, shu bilan birga, hurriyat va adolatga intilish, 
Vatanga muhabbat, ma'naviy-axloqiy mavzular ham o‘z aksini topdi. 
Xullas,  XIX-XX  asr  boshlaridagi  ilg‘or  shoirlar,  yozuvchilar,  tarixchilar  va  jamoat 
arboblarining  ijodi  komil  inson,  erkin  jamiyat  haqidagi  g‘oyalarni  rivojlantirdi  va 
mustamlakachilikka qarshi kurash g‘oyasi yo‘lidagi ilg‘or milliy tafakkurning shakllanishida 
falsafiy asos bo‘lib xizmat qildi. 
Jadidchilik  -    XIX  asr  oxiri  -  XX  asr  boshidagi  ko‘plab  Sharq  mamlakatlaridagi  milliy-
taraqqiyparvar  ziyolilarning  islohotchilik  harakati.  Bu  harakat  O‘rta  Osiyo  xalqlarining 
madaniy, milliy-siyosiy jihatdan rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. "Jadidlar" 
degan  nomning  o‘zi  "usuli  jadid"  ("Yangi  usullar")  tushunchasi  asosida  kelib  chiqqan.  Bu 
atama  ostida  o‘qitishning  yangi  usullari    tushunilar,  yangi  usuldagi  maktablar  shu  asosda 
qurilgan  edi.  Jadidchilik  harakatining  vazifalari  kengayishiga  muvofiq  ravishda  keyinchalik 
mazkur  atamaning  mazmuni  ham  kengaydi.  Ma'rifatparvarlik  bilan  bir  qatorda,  jadidlar 
ijtimoiy  va  siyosiy  huquqiy  holatlarning    eski  tizimini  taraqqiyotning  ilg‘or  usullari  bilan 
almashtirmoqchi  bo‘ldilar.  Jadidlar  harakati  XIX  asr  oxiri  -  XX  asr  boshlaridagi  siyosiy 
kuchlar murakkab bir tarzda chigallashib ketgan Turkiston jamiyatining eng ilg‘or yo‘nalishi 
qarashlarini  o‘zida  aks  ettirdi.  U  dunyo  ahamiyatiga  molik  insonparvarlik  va  milliy 
qadriyatlarga  asoslanib,  jamiyat  taraqqiyotining  yetilgan  ehtiyojlari  va  o‘lkaning  tub  aholisi 
manfaatlariga  javob  berdi.  M.Behbudiy,  A.Fitrat,  U.Asadullaxo‘jaev,  Munavvar  Qori, 
A.Avloniy, S.Ayniy, F.Xo‘jaev, T.Norbo‘taev va boshqa mashhur nomlar ushbu harakat bilan 
bog‘liq. 
Jadidchilik ma'rifatparvarlikdan siyosiy harakatgacha bo‘lgan murakkab taraqqiyot yo‘lini 
bosib  o‘tdi.  Keng  xalq  ommasining  iqtisodiy  og‘ir  ahvoli,  iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan 
mamlakatlardan  orqada  qolishi,  tafakkur  turg‘unligi  jadidlarni  Turkistonni  bu  tushkun 
holatdan olib chiqishning amaliy vositalarini izlab topishga undadi. 
Jadidlarga  avvaliga  yog‘ilgan  va  yetilgan  masalalarni  ma'rifatparvarlik  yo‘li  bilan  hal 
qilish mumkinday bo‘lib tuyuldi. Shuning uchun harakatning birinchi bosqichida musulmon 
maktablaridagi o‘qitish ishlarini isloh qilish jadidlarning diqqat markazida turdi. Ular bunday 
islohotlarni  o‘tkazish  zarurligini  nazariy    jihatdan  asoslabgina  qolmay,  ayni  paytda,  yangi 
usuldagi  maktablar,  kutubxonalar, o‘quv  zallari barpo etish, darsliklar nashr qilish bilan o‘z 
g‘oyalarini amalga oshirish uchun katta sa'y-harakat ko‘rsatdilar. 
1905  yili  Rossiyada,  1908  yili  Turkiyada  va  1905-1911  yillarda  Eronda  bo‘lib  o‘tgan 
inqiloblar jadidchilikka katta ta'sir ko‘rsatdi. Birinchi jahon urushi jadidlar tafakkurida keskin 
o‘zgarishlarni  yuzaga  keltirdi.  Ular  parlamentga  asoslangan  monarxiya  to‘g‘risida  yozishdi, 
fuqarolarning  boshqarish,  davlat  organlarini  shakllantirish,  qonunchilikda  ishtirok  etish 
tartiblarini  ishlab  chiqdilar.  Fevral  inqilobi  davriga  kelib,  jadidlarning  radikal  qismi 
(«taraqqiyparvarlar») qator siyosiy talablarni ilgari surdilar. Ular orasida o‘lka boshqaruvini 
mahalliy aholining haq-huquqlarini kengaytirish tomonga isloh qilish, Davlat Dumasida unga 
o‘rin  ajratish,  demokratik  erkinliklar  va  birinchi  navbatda,  milliy  matbuot  erkinligi, 

---

samoderjavie (mustabid hokimiyat)ni konstitutsiyaviy tuzum bilan almashtirish bor edi. Lekin 
fevral  inqilobidan  keyin  jadidlar  Muvaqqat  hukumat  Turkistondagi  mustamlakachilik 
siyosatini  eskicha  qoldirish  tarafdori  ekanligini  tushunib  yetdilar.  Shundan  keyin  jadidchilik 
harakati  mustaqillik  va  Turkistonga  Rossiya  Demokratik  Federativ  Respublikasi  tarkibida 
milliy-hududiy muxtoriyat berishni talab qilish uchun kurash yo‘liga kirdi.  
Bu  davrga  oid  dasturiy  hujjatlarda    asosiy  e'tibor  milliy-hududiy  muxtoriyat  (hukumat, 
boshqaruv,  sud,  qonun  chiqaruvchi  organlar  va  boshqalar)  prinsiplarini  amalga  oshirish 
mexanizmlarini  ishlab  chiqishga  qaratildi.  Siyosiy  model  (andoza)  sifatida  demokratik 
respublika tanlandi. 
Lekin Turkistondagi Oktyabr voqyealari va hokimiyatning bolsheviklar tomonidan egallab 
olinishi  ularga  o‘z  maqsadlarini  oxirigacha  amalga  oshirish  imkonini  bermadi.  Shunga 
qaramay,  bolsheviklar  hokimiyatining  millatlarning  o‘z  taqdirini  o‘zi  belgilash  haqidagi 
deklaratsiyasidan  foydalanib,  mustaqil  avtonom  respublika-markazi  Qo‘qon  bo‘lgan