ruhiy holatning u yoki bu ohangi rangiga burkangan bo‘ladi. Xudo bilan qo‘shilish uchun
diniy shakllardagi farqlar, barcha diniy rasm-rusumlar va ko‘rsatmalarni bajarish ahamiyatga
ega emas edi. Sufiy-panteist (xudo bilan tabiatni birday deb hisoblovchi)lar Qur'onni so‘zma-
so‘z sharhlashni rad qilib, Xudoni bilishda ilmni o‘zi yaxshirok yordam beradi deb hisoblar
edilar. Bu qarash ilk islom tarafdorlari tomonidan dushmanlik bilan kutib olindi. Tasavvuf
bid'at aqida deb e'lon qilindi va uning muxlislari ta'qib ostiga olindilar.
Panteistik nuqtai nazarda turgan sufiylardan birinchisi
Al-Bistomiy edi.
Sufiy Husayn ibn
Mansur Halloj esa «Anal haq» («men-haqiqat», «Men Xudo») shiorini o‘rtaga tashlab, shuni
isbotlashga urindiki, u Xudo bilan «qo‘shilib» ketgan. Bunday da'vo ilk islom aqidalariga
butunlay qarshi bo‘lib, Payg‘ambar va Qur'onning barcha «muqaddas»ligini yo‘qqa chiqarar
edi. 922 yilda Hallojni bid'atchi sifatida Bag‘dodda pora-pora qilib, o‘tda yoqdilar.
Abu Bakr Roziy (865-925) buyuk mutafakkir va alloma (ensiklopedik) olim edi. Uning
falsafiy
qarashlari Eron, Hind va Qadimgi Yunon ta'limotlari ta'sirida shakllangan edi.
Ar-Roziyning qayd etishicha, abadiy besh ibtido mavjud: xoliq, mutlaq makon, mutlaq
zamon, ruh va modda. Dunyo ana shular yig‘indisidan tashkil topgan. U Arastu va boshqa
faylasuflarning harakat manbai ashyolardan tashqarida joylashgan va
«birinchi turtki»
mavjudligi haqidagi ta'limotlariga muvofiq nuqtai nazarda emas edi. Uning fikricha, harakat
ashyolarning o‘zining ajralmas hususiyati bo‘lib, uning manbai ularning ichida edi.
Ar-Roziy ma'lum darajada Demokritning atomlar va bo‘shliq haqidagi nazariyasini
qaytadan tikladi. U ruh bilan badanning birligi haqidagi qoidani o‘rtaga qo‘ydi. Bilish
nazariyasida faylasuf tabiatni bilish imkoniyati borligidan kelib chiqdi. Roziy tajribaga katta
ahamiyat berdi. U hatto bir kishining tajribasi, amaliyotda tekshirilmagan mantiqiy
xulosalardan ko‘ra, afzalligini qayd etdi. Diniy masalalarda Roziy payg‘ambarlar va ularning
risolati haqidagi g‘oyalarni, hamd Injil, Qur'on kabi kitoblarning «muqaddas»ligini tanqid
ostiga oldi. Roziy bizgacha yetib kelmagan ikki dinga qarshi qaratilgan «maxorik al-anbiyo»
(«Payg‘ambarlarning qilmishlari») va «Xiyol al-mutanabbiy» kabi
asarlarning muallifi edi
46
.
Do'stlaringiz bilan baham: