Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

ta'limoti    islohotchilikka  urinish  bo‘lib,  o‘z  ifodasini  qishloq  xo‘jaligi  sohasidagi  islohotlar 
g‘oyasida  topdi.  Quldorlik  munosabatlarining  rivojlaniщ  jarayonida  dehqon  jamoalarining 
xonavayron bo‘lishi davom etdiki, ular manfaatini Zaratushtra himoya qilgan edi. Zaratushtra 

---

xalqning zo‘ravonlik va talon-tarrojdan azob chekayotganligini ham dardlik bilan qayd etib, 
qonun  va  tartibga  rioya  etishga  chaqiradi.  Aynan  qishloq  xo‘jaligi  sohasidagi  islohotlar 
g‘oyasi uchun Zaratushtraga jamiyat tepasida turganlar qarshi chiqdilar. U qonundan tashqari 
deb e'lon qilindi, jamiyatdan haydaldi, uning mol-mulki musodara qilindi
32
. 
Zaratushtradan  keyin,  Avestoning  keyin  yozilgan  qismlarida  ilk  demokratik  g‘oyalar 
yo‘qolib,  uning  o‘rniga ko‘proq  murosasozlikka  asoslangan fikrlar  paydo  bo‘ladi,  boylik  va 
hokimiyat  sharaflanadiki,  zardushtiylikni  shakllanayotgan  hukmron  sinf  bo‘lgan  quldorlar 
manfaati  uchun  tadrijiy  ravishda  o‘zgara  borganligidan  guvohlik  beradi.  Zardushtiylikda 
o‘sha  davrdagi  jamiyatning  huquqiy  va  axloqiy  tizimi  o‘z  aksini  topgan.  Zardushtiylikning 
qonunlar majmuasida halollik, mehnatsevarlik, adolatlilik, fikr, so‘z va amalda xolislik yuqori 
axloqiy  me'yor  asosi  sifatida  oldinga  suriladi.  Zardushtiylikning  asosiy  e'tiqodi  uchlik 
qoidasida o‘z aksini topgan: xayrli fikr (gumata), xayrli so‘z (gukta) va xayrli ish (gvarishta). 
Bir  qator  olimlarning  fikricha,  bu  uchlik  qoidani  qadimgi  davrning  mashhur  faylasufi 
Demokrit zardushtiylikdan iqtibos qilgan. Zardushtiylik axloqining talabi insonning ruhiy va 
tanasining pokligidir. Zardushtiylik tinch va osoyishta, ittifoqlikda yashashni maslahat beradi, 
yaqinlarga  nisbatan  xayrixoh  bo‘lishni,  bir-biriga  yordam  berishni,  yomonlik  bilan 
kurashishni,  shafqatsizlik,  shuhratparastlik,  zo‘ravonlik,  o‘zboshimchalik,  hasad,  tuhmatni 
mahkum  etadi,  g‘azab  va  shahvotga  berilmaslikni  targ‘ib  etadi,  berilgan  va'daga  vafo 
qilmaslikni,  o‘g‘rilikni  ta'qiqlaydi,  tuzilgan  shartnomaga  rioya  etishni,  savdoda  rostgo‘y 
bo‘lishni,  qarzni  o‘z  vaqtida  to‘lashni  ta'kidlaydi.  Muhim  axloqiy  me'yorlarga  quyidagilar  
kirar  edi:  homiladorlik  va  ko‘z  yorish  davrida  ayol  to‘g‘risida  g‘amxo‘rrlik  qilish,  begona 
ayol  bilan  bo‘lishdan  o‘zni  tiyish,  yerni  ishlash,  daraxtlar  o‘tkazish,  suv  va  oziq-ovqat 
manbalarini  toza  saqlash,  chorva  boqish,  bolalarni  o‘z  vaqtida  uylash  va  turmushga  berish, 
muhtojlarga  o‘zidagi  ortiqcha  narsalar  bilan  yordam  ko‘rsatish,  foydali  hayvonlar  haqida 
g‘amxo‘rlik qilish. 
Zaratushtra  ta'limoti  Markaziy  Osiyo  va  Erondan  boshlab  Qora  dengiz  va  Misrgacha 
yoyilgan  edi.  Ushbu  ta'limotga  ko‘ra,  oliy  xudo-  Xoliq  va  unga  qarshi  turgan  va  unga 
bo‘ysunmaydigan  yovuz  kuchlar  mavjuddirlar. Xaliq  dunyoni  muayyan  maqsadda  yaratgan, 
ammo  hozirgi  holatda  bu  dunyoning  intihosi  bo‘lib,  bu  haqda  dunyoning  najotkori  kelib, 
undan xabar beradi. Jannat va do‘zax mavjud bo‘lib, har bir ruh kishi vafotidan so‘ng sudga 
tortiladi.  Zamonlar  oxirida  o‘lganlar  tirilib,  Qiyomat  qoyim  bo‘ladiki,  o‘shanda  barcha 
gunohkorlar  yakson  qilinadilar.  So‘ngra  yer  yuzida  Xudoning  saltanati  barqaror  bo‘ladi  va 
taqvodor  kishilar  bu  saltanatga  kiradilar  (ushbu  saltanat  forscha  so‘z  bo‘lgan  «paradayza»  - 
jannat  deb  ataladi)  va  xudo  huzurida  ruhiy  va  jismoniy  jihatdan  abadiy  qolib,  doimiy  baxt-
saodat va huzur-halovatda bo‘ladilar. 
Bu  tasavvurlar  turli  yahudiy  mazhablari  tomonidan  o‘zlashtirildilar.  Juda  ko‘plab 
nuqtalarda yahudiylik va zardushtiylik bir-birlariga o‘xshaydilar. O‘xshashlik bo‘ysundirilgan 
xalqning  (yahudiylarning)  o‘z  buyuk  homiylariga  (forslarga)  bo‘lgan  hurmati  tufayli  yanada 
kuchayib, zardushtiylik yahudiylikka ta'sir o‘tkazishga imkon berdi. 
Bu  haqda  parfyanlar  davrida  yaratilgan  manbalar  guvohlik  beradiki,    unda  xristianlik, 
gnostik  mazhablar  va  Shimoliy  buddaviylik  ham  o‘zlarida  Zaratushtra  o‘z  ta'limoti  bilan 
Axmoniylar imperiyasining barcha  viloyatlarida qoldirgan chuqur ta'sirini olib yurar edilar.