Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Islom 
 
Islom  –  (al-islom  –  «Allohga  bo‘ysunmoq»  «itoat  qilmoq»)  –  jahon  dinlaridan  biri. 
Zamonaviy  islom  –  e'tiqod  qiluvchilari  soni  jihatidan  ikkinchi  (xristianlikdan  keyin)  jahon 
dini. Taxminiy hisoblarga ko‘ra, yer kurrasida musulmonlarning umumiy soni 1 mlrd. kishiga 
boradi  (ulardan  90  foizga  yaqini  sunniylar),  bundan  uchdan  ikki  qismidan  ortig‘i  Osiyoda 
(qit'a  aholisining  20%  dan  ziyodi),  qariyb  30  foizi  Afrikada  (qit'a  aholisining  49  foizi) 

---

yashaydi.  Jahondagi  musulmon  jamoalari  bo‘lgan  120  tadan  ortiq  mamlakatdan  35  tasida 
musulmonlar aholining ko‘pchiligini tashkil etadi. Osiyo va Afrikadagi 28 ta davlatda islom 
davlat  dini  (yoki  rasmiy  din)  deb  e'tirof  etilgan
406
.  Ayrim  mamlakatlarda  «islom»  so‘zi 
ularning  nomiga  kiritilgan:  Eron  Islom  Respublikasi,  Pokiston  Islom  Respublikasi, 
Mavritaniya Islom Respublikasi va boshqalar. 
Islom  ijtimoiy-mafkuraviy  hodisa  sifatida  Arabiston  jamiyati  taraqqiyotining  tarixiy 
in'ikosi, butun Yaqin Sharq qadimgi zamondan o‘rta asrga o‘tishi davrida unga xos bo‘lgan 
umumiy  jarayonlarning  natijalaridan  biri  bo‘ldi.  Sof  diniy  nuqtai  nazardan  uning  paydo 
bo‘lishi  o‘zidan  oldingi  dinlar  –  xristianlik,  yahudiylik  va  zardushtiylikning  ta'siri  va  rivoj 
topishi  bilan  ham,  Arabiston  aholisi  diniy  ongining  tadrijiy  yuksala  borishi  hamda  sinkretik 
(qorishiq) yakka xudolikning arablarga xos shakllari bilan ham bog‘liq bo‘ldi. 
«Al-islom»  atamasi  Qur'onda  «al-imon»  (ishonch,  e'tiqod)  va  «ad-din»  (diniy 
majburiyatlar  majmui,  din)  so‘zlariga  yaqin  ma'noda  sakkiz  marta  uchraydi.  Ana  shu 
tushunchalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni islom ulamolari turlicha izohlaydilar. Sunniylar 
orasida tarqalgan nuqtai nazarlardan biriga ko‘ra, «ad-din» tushunchasi beshta arkonning yoki 
asosiy diniy qoidalarning majmui sifatida «al-islom»ni, Allohning va Muhammad payg‘ambar 
aytgan hamma narsaning chinligiga ishonch sifatida «al-imon»ni va ma'naviy fazilat sifatida 
«al-ehson»ni o‘zida mujassam etadi. 
Islom  diniy  ta'limotining  beshta  arkoni  (ustuni)  to‘g‘risidagi  tasavvur  musulmon 
jamoasining  vujudga  kela  boshlagan  ilk  davridayoq  tarkib  topgan.  Bu  beshta  arkon  (arkon 
shariat al-islom, arkon al-islom, al-arkon al-xamsa) quyidagilardir: 
1)  ash-shahoda  (kalimai  shahodat)  –  islomning  ikkita  asosiy  aqidasini,  ya'ni  Allohning 
yagonaligiga  iqror  bo‘lish  (at-tauxid)ni  va  Muhammadning  payg‘ambarlik  vakolati  e'tirof 
etilishi  (an-nubuvva)ni  o‘zida  mujassam  etgan  dinga  e'tiqod  qilish;  2)  as-salat  (namoz 
o‘qish);  3)  as-saum  (ro‘za  tutish);  4)  az-zakot  (faqiru  bechoralarga  berish,  Alloh  yo‘lidagi 
ishlarga  sarflash  uchun  berilishi  shart  bo‘lgan  xayr-ehson);  5)  al-xadjj  (muqaddas  joylarga, 
xususan Makka shahriga ziyoratga borish). Islom diniy ta'limotining beshta arkonidan to‘rttasi 
ma'naviy-axloqiy va marosimga oid ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi hamda shu asnoda islom 
asoschisining  marosimlarga  va  diniy  hayot  qoidalariga  ko‘proq  e'tibor  qaratganligini  aks 
ettiradi.  Bu  holat  keyinchalik  aqidalarga  qaraganda  huquqning  ustunlik  bilan  rivojlanishini 
ta'minladi. Shu bilan birga, ilk islomda aqidalar va odat-taomillar, din va huquq o‘rtasida aniq 
farq bo‘lmagan. 
«To‘g‘ri  e'tiqodlilik»  va  «adashganlik»  muammosi  musulmon  ilohiyotchiligining  bosh 
muammolaridan  biriga  aylangan.  Turli  maktablarga  mansub  sunniy  ilohiyotchilar  faqat 
sunniylar (ahli as-sunna va-l-jama’a) 73 ta islom jamoasi orasida «to‘g‘ri yo‘ldan» borayotgan 
yagona jamoa sifatida «najot topishi», jannatga tushajagi haqidagi, Muhammad payg‘ambarga 
nisbat  berilgan  hadisga asoslanib  «to‘g‘ri e'tiqodlilik» tarafdorlari ekanliklarini  qat'iyat  bilan 
himoya  qilganlar.  G‘arb  va  mamlakatimiz  islomshunosligida  an'anaviy,  sunniylik 
yo‘nalishidagi islomga ergashuvchilarni «e'tiqodi mustahkamlar» (ortodokslar) deb, ularning 
muxoliflarini  –  «bid'atchilar»  (yeretiklar),  «mazhabchilar»  (sektantlar)  deb  ataydilar.  Lekin 
xristianlikdagi  «ortodoksiya»,  «eres»,  «sektantlik»  tushunchalari  islomning  din  sifatidagi 
mohiyati va o‘ziga xosligini ifodalay olmaydi. Islomda xristianlikdagi Dunyo xristianlarining 
yig‘ini  singari  aqidalarni  qonunlashtirib  qo‘yadigan  institut  (tuzilma)  yo‘q;  islomning 
teokratik  oliy  maqsadi  davlat  bilan  bir  qatorda  diniy  institutning  (cherkovning)  mavjud 
bo‘lishi g‘oyasiga zid edi. Islomda barcha mintaqalarda umumiy e'tirof etilgan diniy maktab  
bo‘lmagan. Diniy masalalarning turlicha sharhlanishi ehtimoli ana shundandir. Qarama-qarshi 
nuqtai nazarlarning tarafdorlari ayni birday yengillik bilan Qur'ondan va sunnadan o‘z fikrlari 
foydasiga va o‘z muholiflariga qarshi dalillar topganlar. 
                                                 
1
1
 Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991. 109-б. 

---

Islomga tarixiy voqyelik sifatida qarashda unga g‘oyalar va fikrlar kurashida shakllangan 
va  hozirda  ham  amal  qilib  turgan  mafkuraviy  tizim  sifatida  yondashish  noxolislik  va  bir 
tomonlamalikni  bartaraf  etishda  yordam  berishi  mumkin.  Islomdagi  ana  shu  g‘oyalar  va 
fikrlar  xilma-xilligi,  uning  yangi  g‘oyalarni  o‘zlashtirib  olishga  va  moslanuvchanlikka 
moyilligini, uning o‘zgarib borayotgan dunyo sharoitidagi yashovchanligini ta'minladi. 
XIX  asr  boshlaridan  to  XX  asrning  ikkinchi  yarmigacha  bo‘lgan  bir  yarim  asr  islom 
tadrijiy  rivojlanishida  muhim  burilish  bosqichi  bo‘ldi.  Sharq  mamlakatlarida  ro‘y  bergan 
ijtimoiy-iqtisodiy  tuzilmalardagi  o‘zgarishlar,  yangi  sinfning  –  milliy  burjuaziyaning 
shakllanishi, milliy-ozodlik harakatining avj olishi – bularning hammasi qo‘shilib, islomning 
jamiyatdagi  tutgan  o‘rniga  qarashlarda  ham,  ijtimoiy  hayotning  yangi  voqyeliklarini 
islomning o‘zi tomonidan asoslashda ham o‘zgarishlarga olib kelmasligi mumkin emasdi. 
Islom  diniy-falsafiy  va  huquqiy  me'yorlarining  XIX  asr  o‘rtalarida  boshlangan  hamda 
hozirda  ham  davom  etayotgan  yangi  tarixiy  sharoitga  moslashuv  jarayonini  ko‘pgina 
tadqiqotchilar,  garchi  u  xristian  reformatsiyasidan  jiddiy  farq  qilsa  ham,  «musulmon 
reformatsiyasi» (isloh) atamasi bilan belgilamoqdalar. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish taqozosi 
musulmon  islohiyotchilari  va  huquqshunoslari  oldiga  islomning  bir  qator  an'anaviy 
qoidalarini yangicha mushohada qilish zaruriyatini qo‘ydi. Biroq ushbu jarayon juda og‘riqli 
va  davomli  bo‘ldi.  Bu,  masalan,  musulmon  mamlakatlarida  bank  tizimini  vujudga  keltirish 
joizligi (yoki gunoh hisoblanishi) xususidagi bahsda aks etdi. Bahs, bir tomondan, qarz foizini 
undirish  man  etilishi  (riba’)  haqidagi  qoida  atrofida,  ikkinchi  tomondan  esa  –  sarmoyaning 
ishlatmay tashlab qo‘yilishini shariat man etishi vajidan avj oldi. 
Turmush  tarzining  qat'iy  belgilab  qo‘yilganligi  islomning  zamonaviy  globallashuv 
voqyeliklariga  moslashuviga  to‘sqinlik  qilmoqda  va  «g‘arblashtirishga»  qarshi  harakat 
kuchayishiga olib kelmoqda. Garchi o‘zining butun tarixi davomida islom siyosatdan chetda 
turmagan  bo‘lsa-da  islomga  siyosiy  ruh  berilishi  musulmon  mamlakatlarida  milliy-ozodlik 
kurashi  kuchaygan  va  milliy  o‘zlikni  anglash  o‘sgan  sayin  tobora  ko‘proq  namoyon  bo‘la 
boshladi. XXI asr boshlarida xalqaro xavfsizlikka va jahondagi barqarorlikka eng ko‘p tahdid 
soluvchi  turli  radikal  (ekstremistik)  va  terrorchilik  kuchlari  tomonidan  «islom 
fundamentalizmi» shiorlaridan foydalanish hozirgi sharoitda islomga siyosiy ruh berilishining 
eng keskin ko‘rinishlariga aylanmoqda. 
 

---

XI Bo‘lim. QADRIYaTLAR FALSAFASI (AKSIOLOGIYa)