Axmedov bekzod

1.8.  Sport faoliyati paytida organizmda sodir bo’ladigan fiziologik 

o’zgarishlar 

 

a) Qon tarkibining mofofologik o’zgarishi 

 

Qon  tarkibi,  uning  fizik-kimyoviy  o’zgarishlari  mushaklarning  faoliyatiga 

bog’liq.  Jismoniy  mashqlar  natijasida  qon  reaksiyasini  muvozanatlantiruvchi 

barcha  fiziologik  mexanizmlar  ishga  solinadi.  Mushaklar  shidat  bilan 

ishlayotganda  qon  reaksiyasi  kislotali  (asidoz)  tomonga  siljiydi.  Masalan,  biron 

masofaga yugurganda qonning faol pH reaksiyasi 6.95-ni tashkil etadi. Asta-sekin 

yugurganda  pH  kamroq  o’zgaradi  va  tez  vaqt  o’tmasdan  bu  o’zgargan 

reaksiyatiklanib darrov o’z me’yoriga qaytadi [41,60]. 

Qon  reaksiyasining  bir  darajada  saqlaydigan  qobiliyati  zaxiraviy  ishqor 

ko’rsatgichi  hisobidan  amalga  oshiriladi,  jismoniy  mashq  bilan  shug’ullanadigan 

kishilarda  shug’ullanmaydiganlarga  nisbatan  10-15%  yuqori  turadi.  Jismoniy 

mashqlar vaqtida qondagi sut kislota konsentrasiyasi 75-86 ml% (me’yorda 10-20 

ml%) ga teng bo’ladi. Qonning yopishqoqligi ham jismoniy mashqlar davomligiga 

qarab  o'zgaradi,  uzoq  muddatli  mashg’ulotlardan  keyin  10%  ga  oshadi.  Bu 

o’zgarishlar  asosan  qonning  shaklli  elementlari  miqdori  (eritrositlar,  leykositlar, 

trombositlar)  o’zgarganligi  bilan  ifodalanadi.  shu  sababli  qon  reaksiyasi  kislotali 

tomonga siljiydi. 

Jismoniy  mashqlar  natijasida  organizmda  ter  ishlab  chiqaruvchi  bezlar  va 

---

 

31 

buyraklar  orqali  ko’p  miqdorda  suv  yo’qotiladi.  Shuning  uchun  qonning 

yopishqoqlik  xususiyati  oshadi  va  shu  sababli  yurak-qon  tomirlar  tizimining 

faoliyati qiyinlashadi. 

Miogen leykositozning uch fazasi mavjud: 1-chi faza - limfositar leykositoz 

deb alaladi. Qonda leykositlar miqdorining oshib ketishi (10 ming bir mm’ qonda) 

va limfositlarning 40-50 % gacha oshganligi bilan xarakterlanadi. 2-chi faza (1-chi 

neytrofil  faza)  leykositlarning  umumiy  miqdori  12-18  minggacha  yetadi, 

neytrofillarning miqdori esa-70-80-ga oshadi; shulardan yosh neytrofillar 2 %  -ni, 

tayoqchasimon  neytrofillar  esa  10-15%  ni  tashkil  qiladi,  ammo  limfositlarning 

umumiy  miqdori  15-20%  gacha  va  eozinofillar  miqdori  l-2%gacha kamayadi. Bu 

faza  davomida  ilikda  qon  ishlab  chiqaruvchi  a’zolarining  faoliyati  kuchayadi, 

ulardan leykositlar ko'p miqdorda hosil bo’laveradi. 3-chi l'azada (II chi neytrofil 

faza) qonda leykositlarning miqdori yanada oshib, 1mm

3

 qonda 20-50 minggacha 

yetadi;  yosh  neytrofillar  3-4%  gacha,  tayoqchasimon  neytrofillar  20-30%  gacha 

oshadi,  ammo  limfositlarnning  miqdori  3-10%  gacha  kamayadi,  eozinofillar  esa 

vaqtincha qonda yo’q bo’ladi. 

Shunday  qilib,  shiddatli  jismoniy  mashqlar  natijasida  mushaklarning 

funksional  faoliyati  o’zgaradi.  Shu  bilan  birga  qon  tarkibida  ham  morfologik 

o’zgarishlar kuzatiladi. Birinchi navbatda miogen leykositozning limfositar fazasi 

kuzatilib, undan keyin I va II chi neytrofil fazalari amalga osha boshlaydi. Miogen 

leykositoz  murakkab  ko’pbosqichli  jarayon  hisoblanib,  uzoq  muddatli  va 

tiklanuvchi  davrlardan  iborat.  Ba’zi  bir  ma’lumotlarga  ko’ra,  uzoq  muddatli  va 

shiddatli 

jismoniy 

mashqlardan 

keyin 

(masalan, 

marafon 

yugurishda) 

leykositlarning  umumiy  miqdori  2-3  kechayu-kunduz  davomida  o’z  me’yoriga 

qaytmaydi [79,80,84,85,97]. 

Mushak  faoliyati  natijasida  qon  plastinkalari  (trombositlar)  miqdori  ham 

oshadi. Bu  miogen trombositoz  deyiladi. Trombositlarning miqdori  ikki va hatto 

undan  ham  ko’proq  oshganligi  og’ir  va  shiddatli  mushak  faoliyatidan  dalolat 

beradi. 

Trombositlarning umumiy miqdori nafaqat jismoniy faoliyat jarayonida, balki 

---

 

32 

jismoniy  mashqlardan  bir  necha  kun  o’tgandan  keyin  ham  o’z  me’yoriga 

qaytmaydi.  Jismoniy  mashqlar  davomida  trombositlar  miqdorining  oshmasligi 

qonning  ivish  jarayoniga  ta’sir  yetkazib,  uni  tezlashtiradi.  Buni  sportchilarda 

marafon yugurish va boshqa sport turlari bilan shug’ullanganda kuzatish mumkin. 

Miogen leykositoz, miogen trombositoz hamda qon ivish vaqtining kamayishi 

himoyalanuvchi  ahamiyatga  ega.  Bu  biologik  mantiqiy  jarayonlar  hisoblanadi, 

chunki  mushak  faoliyati  natijasida  paydo  bo’lgan  funksional  o’zgarishlar 

organizmning himoyalash reaksiyalariga qaratilgan biologik reaksiyadir.