Axborot texnologiyalariga oid bilimlar

Kompyuter tizimlari va tarmoqlarining
axborot xavfsizligini ta’minlash 
№ 
Ta’sir 
etish 
ob’ektlari 
Axborot
maxfiyligini
buzilishi 
Axborot
butunligini
buzilishi 
Tizimni ishga
layoqatligini
buzilishi 
Apparat
Ruxsat etilmagan Ruxsat etilmagan 
Rejimlarni 

---

26 
1 
vositalari 
ulanish; 
resurslarni 
ishlatish; 
tashuvchilarni
o‘g‘rilash 
ulanish; 
resurslarni 
ishlatish;
rejimlarni
o‘zgartirish 
ruxsat etilmagan 
o‘zgartirish; 
ishdan
chiqarish; 
buzish. 
2 
Dastur 
ta’minoti 
Ruxsat etilmagan 
nusxalash; 
ushlab olish 
Ruxsat etilmagan 
murojaat etish; 
«Troyan oti» va 
«CHuvalchanglar»
viruslarni, tadbiq
qilish 
Ruxsat
etilmagan
xalaqitga
uchrash; 
o‘chirish;
almashtirish 
3 
Ma’lumotlar 
Ruxsat etilmagan 
nusxalash; 
o‘g‘rilash; 
ushlab olish. 
Ruxsat etilmagan 
xalaqitga uchrash; 
o‘zgartirish. 
Ruxsat
etilmagan
xalaqitga
uchrash; 
o‘chirish; 
almashtirish 
4 
Xodimlar 
Sirni ochib
qo‘yish; axborotni
ximoya qilish 
tizimi to‘g‘risida
ma’lumotlarni
uzatish;
sovuqqonlik. 
SHantaj qilish; 
xodimni sotib
olish 
Ish joyidan
ketish; fizik
bartaraf etish. 

Amalga oshirish usullari bo‘yicha kompyuter tizimlarining 

xavfsizligini 
ta’minlashning 
barcha 
choralari 
quyidagilarga 
bo‘linadilar: 
-
huquqiy (qonunchilik); 
-
axloq- etikali; 
-
fizikaviy; 
-
apparat - dasturli; 
-
texnologik. 
Ximoya qilinayotgan axborotgacha etib borish uchun ximoya 
qilishning bir necha chegaralarini ketma-ket bosib o‘tish kerak. 
Xuquqiy.
Axborotni ximoya qilishning bu jixati axborotni 
uzatishda va qayta ishlashdan yuridik meyorlarga rioya qilishni 
zarurligi bilan bog‘langandir. Axborotni ximoya qilishni xuquqiy 
meyorlariga mamlakatda xarakatda bo‘lgan qonunlar, buyruqlar va 
boshqa meyoriy dalolatnomalar tegishlidir.
Axloq - etika.
Ximoya qilish talablariga rioya qilishning etika 
momenti juda katta axamiyatga egadir. Kompyuter tizimlariga 

---

27 
murojaat qiladigan odamlar sog‘lom axloq - etika muhitida ishlashlari 
juda muhimdir. Meyorlar qonunchilik tomonidan tasdiqlangan, lekin 
majburiy hisoblanmaydi, lekin ularga rioya qilmaslik odatda insonni 
shaxslar guruxlarini yoki tashkilotlarni obro‘sini pasayishiga olib 
keladi.
Ma’muriy.
Barcha toifali ma’muriyatlar xuquqiy meyorlarini va 
ijtimoiy jihatlarni hisobga olgan holda axborotni himoya qilishni 
ma’muriy choralarini aniklaydilar. Ular quyidagilarni nazorat qiladilar: 
- KT va T larining ishlash jarayonini; 
- tizimning barcha resurslarini ishlatilishini; 
- xodimlarning faoliyatini;
- foydalanuvchilarning tizim bilan o‘zaro ta’sirlashish tartibini 
(bunda xavfsizlik xavflarini amalga oshirish imkoniyatini yuqori
darajada qiyinlashtirish yoki inkor qilish ko‘zda tutiladi). 
Ma’muriy choralar quyidagilarni o‘z ichiga oladilar: 
- KT va T larida axborotni qayta ishlash qoidalarini qayta ishlab
chiqishni; 
- jihozlarni, kompyuter tizimlari va tarmoqlarini, vositalarni 
loyixalashda va montaj qilishdagi harakatlar to‘plami (yong‘inlarni,er
qimirlashlarni, binolarni qo‘riqlashni va hakozo ta’sirlarini inobotga 
olish); 
- mutaxassis va xodimlarni tanlash va tayyorlashdagi harakatlar 
to‘plami (yangi xodimlarni tekshirish, ularni maxfiy axborot bilan 
ishlash tartibi bilan tanishtirish, uni qayta ishlash qoidalarini 
buzganligi uchun javobgarlik choralari bilan tanishtirish, xodimlarni 
o‘z mansablaridan foydalanishdan foyda bo‘lmagan sharoitlarni 
yaratish va x.k.);
- ishonchli o‘tish rejimini tashkil etish; 
- xujjatlarni va maxfiy axborotlarni tashuvchilarni hisobga
olishni, saqlashni, ishlatishni va yo‘qotishni tashkil etish; 
- murojaat qilish cheklanishlarni, rekvizitlarini taqsimlash
(parollarni, kalitlarni, vakolatlarni va xok.); 
- tizimdan foydalanuvchi va xodimlarning ishlashini ustidan yopiq 
(bildirmasdan) nazorat qilishni tashkil kilish. 
Fizik chora,
ashaddiy buzg‘unchilarni tizimning tashkil 
etuvchilariga va ximoya kilinayotgan axborotga kirib olishning 
mumkin bo‘lgan yo‘llarida fizik to‘siqlarni yaratish uchun maxsus 
mo‘ljallangan turli ko‘rinishdagi mexanik elektrik va elektron 
qo‘llanmalar va inshootlar tegishlidir. 

---

28