|
AXBOROT ISTE’MOLI MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHDA –
AXBOROT TEXNOLOGIYALARIGA OID BILIMLAR
Bobning qisqacha mazmuni:
axborot iste’moli madaniyatini
shakllantirishda – axborot texnologiyalariga oid bilimlar, asosiy
tushuncha va atamalar; axborot xavfsizligini ta’minlashda
buzg‘unchilik modeli.
Tayanch iboralar:
axborotni saqlash, kompyuter tizimlari,
elektron pochta, maxfiy axborotlar, xaker.
Axborot juda qadriyatli yoki o‘ta muhim bo‘lganligi sababli
bunday axborotni saqlaydigan, qayta ishlaydigan yoki uzatadigan
kompyuter tizimlariga nisbatan turli-tuman yomon niyatli
harakatlar mavjuddir. Masalan, buzg‘unchi o‘zini boshqa
foydalanuvchi
kabi
ko‘rsatishga
intilishi,
aloqa
kanalini
bildirmasdan eshitib olishi yoki tizim foydalanuvchilari
almashayotgan axborotni ushlab olishi va o‘zgartirishi mumkin.
Zamonaviy kompyuter tizimlari va tarmoqlari (KT va T), Internet
yomon niyatli odamlarga muhim maxfiy axborotni o‘g‘irlash, buzish
yoki xalaqitlarga uchratish maqsadida korxona va tashkilotlarning
ichki tarmoqlariga kirish uchun ko‘plab imkoniyat yaratib beradilar.
SHu sababli hozirda insonlarni va jamiyatni informatsion xavfsizlik
va axborotni himoya qilishni ta’minlash muammosini kompleks
echishni dolzarb ravishda kerakligi paydo bo‘lmokda.
Axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi Internetning
ishlash sharoitlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Mutloq
ko‘pchilik kompaniya va tashkilotlar bugungi kunda o‘zlarining
lokal tarmoqlarini Internetga, uning resurslari va afzalliklaridan
foydalanish uchun ulamoqdalar. Ular Internetni turli maqsadlarda
ishlatadilar, bunga elektron pochta bilan almashinish, qiziqib
qolgan shaxs va tashkilotlar o‘rtasida axborotlarni olish va
tarqatish va boshqalar kiradi. Bosh tarmoqqa ulanish katta
afzallikga ega, ammo bunda ulanayotgan lokal yoki korporativ
tarmoqdagi axborot xavfsizligini ta’minlashda jiddiy muammolar
paydo bo‘ladi. O‘zining idealogiyasidagi ochiqchilik tufayli Internet
yomon niyatli odamlarga, muhim va maxfiy axborotni o‘g‘irlash,
xalaqitlarga uchratish va buzish maqsadida korxona va
tashkilotlarning ichki tarmoqlariga kirish uchun ko‘p imkoniyat
yaratib beradi. Axborot juda axamiyatli yoki o‘ta muhim
bo‘lganligi sababli bunday axborotni saqlayotgan, qayta
4
ishlayotgan yoki uzatayotgan kompyuter tizimlari va tarmoqlariga
nisbatan turli xil yomon niyatli xarakatlar bo‘lishi mumkin.
Masalan, buzuvchi odam o‘zini tizimning boshqa foydalanuvchisi
qilib ko‘rsatishga intilishi mumkin, aloqa kanalini bildirmasdan
eshitishi yoki tarmoq foydalanuvchilari almashayotgan axborotni
ushlab olish va o‘zgartirishi mumkin. Tizimning foydalanuvchisi
buzg‘unchi bo‘lishi mumkin, u o‘zi xaqiqatda ham uzatilmagan
ma’lumotni ular tomonidan olinganligini tasdiqlashga intilishi
mumkin. U murojaat qilishi mumkin bo‘lmagan axborotga
murojaat qilishga ruxsat olish uchun o‘zining vakolatlarini
kengaytirishga intilishi yoki boshqa foydalanuvchilarning
xuquqlarini ruxsat etilmagan holda o‘zgartirib tizimni buzishga
intilishi mumkin. SHu munosabat bilan, zamonaviy axborotlashgan
jamiyatda global va boshqa tarmoqlarning ulkan afzalliklari
mavjudligi bilan bir qatorda, ularda axborotni himoya qilish
bo‘yicha o‘ziga xos muammolarni ham echishga to‘g‘ri keladi.
SHuning uchun axborotning maxfiyligi va butunligini ta’minlash
bilan bog‘liq bo‘lgan barcha kerakli ishlarni amalga oshirish
uchun samarali vositalarni yaratish va qo‘llash juda muhimdir.
Internetni tadbiq qilinishi bilan jinoyatlar ayniqsa keng
quloch yoydi. Bu esa qonuniyatlidir, negaki SHK ning faol
ishlatilishining birinchi o‘n yilligida kompyuterlarga asosan
telefon tarmog‘i orqali ulanib olgan xakerlar yoki «elektron
qaroqchilar» asosiy xavf-xatarga ega bo‘lgan bo‘lsa, unda
kompyuter tizimlarini va tarmoqlarini ommaviy ishlatish davrida
axborotning ishonchliligi va butunligini buzishga kompyuter
viruslari dasturlari va Internet global tarmoqi orqali xavf
solinmoqda.
Maqsadlarga qarashlar tizimi kabi axborot xavfsizligi
konsepsiyasi, axborot xavfsizligini ta’minlash usullari va uni himoya
qilish vostitalari umumiy ko‘rinishda uchta oddiy savolga javob
berishi kerak: nimani, nimadan va qanday himoya qilish kerak?
«Nimani ximoya qilish kerak?» savoli bilan himoya qilish
ob’ekti tushunchasi, ya’ni axborotlarni yig‘ish, saqlash, uzatish va
qayta ishlash uchun mo‘ljallangan fizik, apparatli, dasturli va xujjatli
vositalarning kompleksi bog‘langandir.
«Nimadan ximoya qilish kerak?» savoli havf (tahdid)
tushunchasi bilan, ya’ni axborotning yo‘qotilishiga yoki ochiq e’lon
qilinishiga olib keladigan, himoya qilish ob’ektiga noqonuniy ta’sir
etishni potensial imkoniyatlari bog‘langandir.
5
«Axborotni qanday ximoya qilish kerak?» savoli bilan himoya
qilish tizimi tushunchasi, ya’ni tadbir va vositalar kompleksi hamda
ular asosida himoya qilish ob’ektining xavfsizligi xavflarini turli –
tuman ko‘rinishlarini payqash, qaytarish va yo‘q qilishga
yo‘naltirilgan faoliyat ajralmas ravishda bog‘langandir.
Zamonaviy axborotlashgan jamiyatda ko‘proq «axborot»
tushunchasi sotib olish, sotish, biror boshqa narsaga almashtirish
mumkin bo‘lgan maxsus tovarning belgilanishi kabi ishlatiladi.
Bunda axborot narxi uning o‘zi joylashgan kompyuter tizimining
o‘zidan yuzlab va minglab marta oshib ketadi. SHuning uchun,
tabiiyki, axborotni ruxsat etilmagan murojaat etishdan, bila turib
o‘gartirishdan, o‘g‘irlashdan, yo‘q qilishdan va boshqa jinoiy
harakatlardan himoya qilishning jiddiy zarurligi kelib chiqadi.
Axborotlashtirish zamonaviy jamiyat xayotining tavsiflar sifati
hisoblanadi. YAngi axborotli vositalar va texnologiyalar xalq
xo‘jaligining va inson faoliyatining barcha sohalariga faol tadbiq
qilinmokda. Ular kosmik kema va samolyotlarni boshqaradilar, atom
elektrostansiyalarining ishini nazorat qiladi, axoliga juda ko‘p
miqdordagi axborot xizmatlarini taqdim etadi va x.k.
Kompyuterlar, kompyuter tizimlari va tarmoqlari axborotni
saqlash va qayta ishlashni, uni iste’molchilarga taqdim etishni, shu
bilan birga eng zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llashni
amalga oshiradigan, axborotni qayta ishlaydigan barcha
avtomatlashtirilgan tizimlarning asosi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
