Avvalboyev Akbarning

Katta Adron Kollayderining qurilish tarixi
KAKni qurishdan maqsad, qanday ishlashi va boshqa jihatlarini yoritishdan avval uning qurilish tarixi haqida ma`lumot berishga qaror qildik, sababi keyingi jihatlarini yoritishda qo`shimcha savollarga o`rin qoldirmaslikdan iborat.
KAK haqidagi ilk fikrlar o`tgan asrning 60-70-yillarida bildirilgan edi, u paytlarda eng katta tezlatkichlar ham bir necha yuz GWlardan oshmas edi, ayniqsa nazariy jihatdan kash qilingan elementar zarrachalarni qayd qilish zaruriyati tug`ilgan edi, ammo bu kabi fundamental loyihalar juda qimmat baholanardi, shuning uchun yirik tezlatkichlarni qurishga hech qaysi davlat jazm qila olmaydi. Avval bizning qahramonimizga o`xshash qurilma AQSHda, Lozanna laboratoriyasi qoshida qurilishi taklif qilinadi, asosiy maqsad esa Higgs bozoni bor yoki yo`g`ligini ekspremental aniqlaashdan iborat edi, ammo Yaponiya hukumati bilan moliyaviy kelishuvga erisha olinmaydi va loyiha bekor qilinadi. Keyingi jiddiy qadam 1987-yilda CERN kengshi tomonidan 1985-yilda tashkil qilingan Karlo boshchiligida loyiha ishlab chiqilishi boshlanadi. Loyihaning asosiy g`oyasi proton-protonlarni massa markazi orqali to`qnashtirish, energiyasini 13-15 TeV, 8-10Tl magnitlarga asoslangan bo`lishi kerak deya hulosa qilinadi. Ilk loyiha 1995-yilda tayyor bo`ladi, qiymati juda kamharj bo`lib, umumiiy 400 mln $ga baholanadi. Ularning fikricha 2TeV energiya yetishligini avvaldan tahmin qilishadi. Shu yilgacha CERN labaratoriyasida bir nechta kichik tezlatkichlar bor edi, ammo o`tkazilgan bir qator (radiusi 1mlik dipol tezlatkichida) eksprementlarida buning imkoni yo`qligi, balki zarrachalarni yanada kattaroq energiya berish kerak ekanligi isbot qilinadi. Hullas loyiha shu zaylda kechika veradi, 2003-yillargacha Fransiya va Shvetsariya chegarasida joylashgan Katta Adron Kollayderi CERNga ko`plab kollayder loyihalari kelib tushadi, kengash ulardan 24tasini maqullaydi, ammo loyihani moliyalashtirishga kelganda ishlar pachava bo`ladi, sababi KAK Yevropa Ittifoqini tomonidan moliyalashtiriladi, bizga ma`lumki Yevrokengashga a`zo 17ta mamlakatning kamida 15tasi bunga rozilik berishi kerak edi, oxirgi rozi bo`lgan Buyuk Britaniya va Fransiya byudjetni kamaytirishga oyoq tirab olishadi. KAK eng qimmat ilmiy loyihalardan biri sanaladi, hozirgi kungacha qurilmaga 10 mlrd $dan ko`proq mablag` sarf qilingan, shulardan 4.4mlrd $ asosiy tezlatkichni qurish, 1.1mlrd $ CERNning boshq eksprementlariga va boshqa harajatlar eksplutatsiya harajatlariga sarflanishi reja qilinadi. KAKK loyihasi 2003-yilda tastiqlanadi tastiqlanadi va 2005-yilning bahorida qurilish boshlanadii. Asosan qurilish boshlangandan so`ng katta siklotron uchun yer osti tunnelini qazishda bir qator muhandislik qiyinchiliklari va baxtsiz hodisalar kuzatiladi va loyiha qiymatini keskin oshirib yuboradi. Shuningdek dastlabki sinovlarda magnit tayanchlari va solenodi muvfoqiyatli (2007-yilda) o`ta olmaydi. Loyia qurilishi davomida juda ko`plab qiyinchiliklar yuzaga keladi, hususn yuqorida ta`kidlab o`tkanimizdek KAK yuqori kuchlansh va energiya istemol qiladi, sinovdan o`tkazish jarayonlari ham boshida muvofaqiyatli yakunlanmaydi. Ko`plab moliyaviy qiyinchiliklarga qaramasdan KAK 2008-yilning 1-oktabr kuni ochilish marosimi bo`lib o`tadi va ilk tadqiqotlarda vodorod yadrolarining energiyasini bir necha TeVgacha olib chiqiladi.