"avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish texnologiyasi"

TOKARLIK RDB DASTGOHLARIDA ISHLOV BERISH 
JARAYoNLARINI LOYIHALASH 
Ishdan maqsad: 
Tokarlik RDB dastgohlarida ishlov berish jarayonlarini 
loyihalash o’rganish
. 
 
Nazariy ma’lumotlar 
Boshqaruv dasturini tayyorlash va ishni bajarishning ketma-ketligi. 
Mazkur ishni bajarish bo’yicha metodik ko’rsatmani o’rganib chiqish. 
Dastgohda detal ishlash uchun dastur tuzish tartьibini o’rganish. 
O’qituvchini ko’rsatmasi bo’yicha detalga ishlov berish dasturini tuzib 
chiqish. 
Detalga ishlov berish texnologik kartasini ishlab chiqish. 
Bajarilgan ish bo’yicha hisobot tuzish. 
Boshlang’ich hujjatlar 
1) detal chizmasi; 
2) dastgohni ishlatish bo’yicha yo’riqnoma; 
3) «Elektronika NTS-31» RDB qurilmasi uchun dastur tuzish bo’yicha 
ko’rsatma; 
4) kesish rejimi normativlari. 
Hisobot mazmuni 
1. Ishlov beriladigan detal eskizi. 
2. Operatsion texnologik karta. 
3. Berilgan detalga ishlov berish dasturini tuzish va uning ishlashini bayoni. 
Dastur tuzish 
Boshqaruv dasturini ishlab chiqish 
Detallarga RDB dastgohlarida ishlov berilganda kesuvchi asbob 
traektoriYAsi va ishlov berishning boshqa sharoitlari dasturlanadi. Bu dastur – 
boshqaruv deb aytiladi. 
Boshqaruv dasturi buyruqlar majmuasi bo’lib, ma’lum tartibda bajarilishni 
va ishlov berishning ketma-ketligini aniqlaydi. Boshqaruv dasturini kiritish uchun 
RDB qurilmasida maxsus ajratilgan eslab qolish qismi mavjud. 
Har bir buyruq Bitta so’zdan yoki bir nechta so’zlardan iborat bo’lishi 
mumkin. O’z navbatida so’zlar quyidagichi tashkil topadi: 
- harfli adresdan (G, F, X, Z, P, M, S, T lardan biri). 
- matematik belgidan «-» («+» jimlik belgi bo’yicha qabul qilinadi). 
- harfli adres qiymatidan. 
+o’shimcha kiruvchilar: 
- sanoq sistemasi belgasi
- modefikatsiYA belgisi ( ~ , +45
0
, -45
0
); 
-buyruqdagi so’zning oidlik belgisi *. 
Harfli adreslar formati № 03 G02 

---

145 
X ]06, Z]06 
М02
Р06,
Р03
{
S04
S02
{
F04
F06
{
Harfli adreslarni asosiy vazifalari 
№-kadr nomeri. 0 dan 249 gacha bo’lgan qiymatlarni olishi mumkin. 
G-tayyorgarlik funktsiYAsi, doimiy tsikl; 
X, Z- x, z o’qlari bo’yicha absolyut qiymatdagi yoki ortib boruvchi 
geometrik ma’lumotlar; 
S-shpindelni aylanishlar chastotasi, kesish tezligi; 
T-kesuvchi asbob funktsiYAsi, asbob №, qayta to’g’rilash №; 
M-yordamchi funktsiYA; 
P-buyruqlar guruhida buyruqdan buyruqga o’tish, G funktsiYAsi parametri; 
F-surish funktsiYAsi, rezba qadami. 
Tayyorlash funktsiYAlari (G) 
Jadval-1 
Tayyorlash 
funktsiYAlari
Nomi 
Ta’sir etish vaqti 
G02 
Soat mili bo’yicha aylanma 
interpolYAtsiYA 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G03 
Soat miliga qarshi aylanma 
interpolYAtsiYA 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G12 
Soat mili bo’yicha galtel 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G13 
Soat mili qarshi galtel 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G4 
Tutib turish vaqti 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G21 
Dasturni parametrik chaqiruvi 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G23 
Dasturni chaqirish 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G25 
Dasturni qismini takrorlash 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G31 
Rezba qirqishidagi ko’p o’tish 
tsikli
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G32 
Rezbali harakat 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G33 
Plashka yoki metchik bilan rezba 
qirqish
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G15 
SHpindel o’qi atrofida harakat 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G36 
Kadr bo’yicha ishlashni uzilishi 
Topshiriq berilgan 
kadrda ta’sir etadi va 
keyingi ikki kadrga 
ham ta’sir etadi. 
G55 
Dasturlangan to’xtash 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G56 
Koordinata to’rida kvadrant 
nomerini o’rnatish
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G61-G67 
Harakat sharti tsikllari guruhi 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G70 
Bitta o’tishli bo’ylama tsikl 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G71 
Bitta o’tishli ko’ndalang tsikl 
Bitta kadrda ta’sir etadi 

---

146 
G72 
CHuqur parmalash tsikli 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G73 
CHuqur parmalash tsikli 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G74 
Toretsga yo’nib ishlov berish tsikli Bitta kadrda ta’sir etadi 
G75 
To’g’ri tashqi ariiqchalariga ishlov 
berish tsikli 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G77 
Ko’p o’tishli bo’ylama xomaki 
tsikl 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G76 
Ko’p o’tishli ko’ndalang xomaki 
tsikl 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G92 
Nol nuqtani holatini o’rnatish, nol 
nuqtasini siljitish 
Bitta kadrda ta’sir etadi 
G94 
Surish, mm/min 
FunktsiYA G95 
kelguncha ta’sir etadi 
G95 
Surish, mm/ayl 
FunktsiYA G94 
kelguncha ta’sir etadi 
G96 
Kesish tezligini doimiyligi 
FunktsiYA G97 
kelguncha ta’sir etadi 
G97 
Kesish tezligini doimiyligini bekor 
qilish 
FunktsiYA G96 
kelguncha ta’sir etadi 
Yordamchi funktsiYAlar 
«Elektronika NTS-31» da bir qator M funktsiYAlar joriy etilgan. 
Jadval-1 
Yorda
mchi 
funktsi
YAlar 
Nomi 
Ta’sir vaqti 
Mos bo’lgan 
yordamchi 
funktsiYAni 
bekor 
qilguncha 
(yoki almashti-
rilguncha) 
+aysi kadrga 
yozilgan bo’lsa 
faqat o’shanda 
M0 
Dasturiy to’xtatish 
] 
M1 
Tasdiqlangan to’xtash 
] 
M2 
Boshqaruv dasturini oxiri 
] 
M3 
SHpindelni soat mili bo’yicha aylanishi ] 
M4 
SHpindelni saoat miliga qarshi 
aylanishi 
] 
M5 
SHpindelni to’xtatish 
] 
M10 
SHpindelni reverslash 
] 
M17 
Dasturni qaytarish 
] 
M18 
Vaqt birligi ichida dasturni yuklash 
darajasini pasaytirish 
] 
M19 
SHpindelni fiksatsiYAlangan to’xtatish ] 

---

147 
M30 
Boshqaruv dasturini tugashi 
] 
M37 
X bo’yicha otrabotka rejimi 
] 
M38 
Z bo’yicha otrabotka rejimi 
] 
M40
* 
Bosh harakat elektrodvigatelini va 
shpindelni blokirovkadan chiqarish 
] 
M41
*
Diopazon I ni ulash 
] 
M42
*
Diopazon II ni ulash 
] 
M43
*
Diopazon III ni ulash 
] 
M44
*
Diopazon IV ni ulash 
] 
M90 
+o’shimcha yuklangan dasturlarni 
barchasini bekor qilish 
] 
Izoh:
* - RDB qurilmasini dastgohga tutashtirishdagi parametrlar orqali 
aniqlanadigan funktsiYAlar kodi. 
Bosh harakat tezliklarini dasturlash.
SHpindelni talab qilingan aylanishlar qiymatini qurilmada «S» adresi ostida 
dasturlanadi. Bosh harakati pog’onali sozlanadigan avtomatik tezliklar qutisiga ega 
bo’lgan dastgohlar uchun shpindelni aylanishlar soni «S» ikki-o’n kodida beriladi. 
«S» adresini formati S02 bo’ladi. Har bir kod uchun shpindelni aniq aylanishlar 
soni mos keladi. 
16K20T1 dastgohi uchun shpindel tezligini kodlashtirilgan qatorlari 
Tezlik 
kodi, S 
Diapozon, M 
01 
02 
03 
04 
05 
06 
07 
08 
09 
1 : 8 
12,5 
18 
25 
35,5 
50 
71 
100 
140 
200 
1 : 2 
50 
71 
100 
140 
200 
180 
300 
560 
800 
1,25 : 1 
125 
180 
250 
355 
500 
710 
1000 1400 2000 
Boshqaruv dasturini tuzishda bosh harakat tezligini quyidagi ketma-ketlikda 
dasturlash kerak: 
- bosh harakat yuritmasini aylanish yo’nalishini berish(M3 yoki M4); 
- tezliklar diapozolnini berish(M41 yoki M42, M43, M44); 
-«S» adres bo’yicha shpindelni aylanishlar chastotasi kodini berish. 
Misol: shpindelni aylanishi soat mili bo’yicha. Diapozon 2. SHpindelni 
aylanishlar soni – 560 ayl/daq. 
Boshqaruv dasturidagi lavha quyidagi ko’rinishda bo’ladi: 
№ O - M3, 

---

148 
№ 1 – M42, 
№ 2 – S8 
. . . . . . . . . 
Bosh harakati sozlanadigan yuritmali dastgohlar uchun shpindelni tezligini 
ikkita rejimda berilishi mumkin: 
-G 97 funktsiYA bo’yicha, 
-G 96 funktsiYA bo’yicha. 
Bu holda bosh harakat yuritmasini dasturlash S04 formatda ketadi. 
SHpindel tezligini to’g’ridan-to’g’ri berish rejimi G97 funktsiYA 
bo’yichadir. 
Bu rejimda S ayl/daq da beriladi. 
№ 10 …; 
№ 11 M3-shpindelni o’ngga aylanishi;
№ 12 M42-2 diapazon; 
№ 13 G 97-710 ayl/daq; 
№ 14 S 710. 
Doimiy kesish tezligini berish rejimi funktsiYAsi G 96 bilan dasturlanadi. 
Bu rejimda «S» adresi ostida kesish tezligi m/daq da dasturlanadi. 
G 96 funktsiYAsini formati ko’rinishi quyidagicha: 
G 96, R
1
…, R
2
…, 
Bu yerda R
1
-shpindelni maksimal aylanishini cheklash ayl/daq; 
R
2
-shpindelni minimal aylanishini cheklash ayl/daq. 
R
1
va R
2
larni qiymatlari funktsiYA G 96 ni YAngi R
2
va R
3
qiymatlar bilan 
qayta dasturlanguncha hotirada saqlanib turadi. Misol: 
№ 50 . . .
№ 51 G 96
٭
-kesish tezligini doimiylik rejimi; 
№ 52 R 950
٭
-shpindelni maksimal aylanish soni 950 ayl/daq; 
№ 53 R 200-shpindelni minimal aylanish soni 200 ayl/daq; 
№ 54 S 90-kesish tezligi – 90 m/daq. 
G97 rejimi qurilmani ulanganda avtomatik ravishda o’rnatiladi.
Ishchi surishlarni dasturlash 
RDB dastgohining mazkur qurilmasida kontur daqiqali yoki aylanishli surishlar 
beriladi. Konturiy surish deganda asbobni dasturlangan siljish traektoriYAsiga 
urinma bo’yicha yo’nalgan harakat tezligi tushuniladi.
G 94 funktsiYAsi daqiqali surish (mm/daq) rejimini o’rnatadi.
G 95 funktsiYAsi aylanishli surish (ayl/daq) rejimini o’rnatadi. 
Konturiy surish F adresi bilan beriladi. Adres F ni formati surishni qay yo’sinda 
berilishiga bog’liq, chunonchi: alohida kadrda yoki doimiy tsikldagi chiziqli, 
aylanma interpolYAtsiYA buyruqlari.
Bitta kadrda berilgan surish uchun adres F ni formati F 04 dir. 
Kadrlar guruhida berilgan surish uchun adres F ni formati F 06. 
Misol: №11 G 94- daqiqali surish rejimi; 
№12 F200- surish-200 mm/daq. 

---

149 
~
………………………………………………. 
Misol: №11 G 94- daqiqali surish rejimi; 
№12 X20000
٭
- X bo’yicha siljish; 
№13 Z15000- Z bo’yicha siljish; 
№14 F1000- surish-10 mm/daq. 
Misol: №13 G 95- aylanma surish rejimi; 
№14 F150- surish-1,5 mm/ayl; 
……………………………………………… 
Misol: №30 G 95-aylanma surish rejimi; 
№31 X-500
٭
-X bo’yicha 5mm ga siljish;
№32 Z20000
٭
- Z bo’yicha 200 mm ga siljish; 
№33 F150- surish-1,5 mm/ayl. 
Berilgan bitta surish rejimida ishlaydigan hollarda (daqiqali yoki aylanma) 
kerakli rejimni beri shva nazorat qilish G guruhini «3» parametri bilan amalga 
oshiriladi, funktsiYA G 94 yoki G 95 dan foydalanilmaydi. 
Parametr «0» qiymatida aylanma surish rejimi o’rnatiladi. 
Parametr «1» qiymatida daqiqali surish rejimi o’rnatiladi. 
Kesuvchi asboblar nomerini dasturlash 
Buyruq «T» bo’yicha asbobni ishchi pozitsiYAga chaqirilgandan so’ng 
asbob cho’qqissini koordinatasi avtomatik ravishda qayta hisoblanadi. Bu 
«Asbobni o’lcham bog’lanishi» rejimida aniqlanadi. 
Asbobni o’lchamli bog’lash quyidagi usul bo’yicha bajariladi: 
1.
Klavishani bosish – .
2.
Dastgoh patroniga tayyorlamani o’rnatish.
3.
Asbobni ishchi pozitsiYAsiga chaqirish –
4.
SHpindelni ulash
 
5.
Ishchi surishni, qiymatini kiritish  
6.
klavishlardan va maxovikchalardan foydalanib toretsni qirqish (rasm
М 
Т 

З 
N 
S 
F 

---

150 

~
Rasm 1. Asbobni o’lchamga bog’lash 
7.
Asbobni Z bo’yicha xolatini o’zgartirmay X o’qi bo’yicha olib ketish. 
8.
SHpindelni aylanishini o’chirish. 
9.
Dastgoh nol nuqtasidan ishlov berilgan xomaki detal toretsigacha bo’lgan 
masofani o’lchash. 
10.
Bog’lash rejimini o’rnatish,klavishani bosish. 
11.
O’lchanadigan qiymatni kiritish 
Z
o’lch
< Z
o’lch
>
12. Kiritilganlikni to’g’riligini nazorat qilish klavisha bosiladi. 
13. SHpindelni ulash klavishasi bosish. 
14. klavishlardan va maxovikchalardan foydalanib tashqi diametrni qirqish 
(rasm 2). 
Rasm 2. Asbobni o’lchamga bog’lash 
15. Asbobni X o’qi bo’yicha holatini o’zgartirmay Z o’qi bo’yicha olib 
ketish. 
16. Yo’nilgan ishlanmani diametrini o’lchash. 
17. Klavisha bosish. 
18. O’lchangan (X
O’lch
) qiymatni kiritish X
o’lch
< Z
o’lch
>
Z 


---

151 
19. Kiritilganni to’g’riligini nazorat qilish, klavisha bosish. 
Bizning misolimizda O
det
(nol detal) va O
s
(nol stanok) mos kelgan, ammo ular mos 
kelmasligi ham mumkin. 
Misol. Detal nolini siljitish va asbobni to’g’rilash(korrektsiYAlash) G92 
bo’yicha. 
«Asbobni o’lchamga bog’lash» rejimida detalni nol nuqtasi bilan dastgohni 
nol nuqtasi orasida bog’lanish o’rnatiladi. Boshqaruv dasturida asbobni harakatini 
dasturlashda detal noliga nisbatan amalga oshiriladi. 
Bir qator mashinasozlik detallari bir nechta konstruktor bazalariga ega va 
detalga o’lchamlar bir nechta yuzalardan beriladi. Bunday detallar uchun 
boshqaruv dasturini ishlab chiqishda bir xil bazadan berilgan o’lchamlar bilan xar 
xil asboblar uchun detal nol holatini o’zgartirish yoki har xil yuzalarga ishlov 
berishda bitta asbob uchun o’zgartirish dasturlashni soddalashtiradi, chunonchi 
detalni YAngi noliga nisbatan o’lchamlar chizmada qanday bo’lsa, shundayligicha 
qo’shimcha hisob-kitobsiz to’g’ridan-to’g’ri beriladi. Bunday imkoniYAtni bizga
G92 tayyorgarlik funktsiYAsi beradi. 
G92 buyrug’i 3ta so’zdan tashkil topgan gapdek yoziladi. 
G92
* 
, X( X )
*
, Z (Z ), 
bu yerda X va Z –boshlang’ich nuqtaga nisbatan detalni YAngi nol holati;
detalni YAngi nolini boshlan- 
yoki X , Z - g’ichiga nisbatan siljishi. 
3-rasmda ishlov berish jarayonida «detal noli»ni o’zgartirish lozim 
bo’ladigan val turidagi detal eskizi keltirilgan va boshqaruv dasturi berilgan.
Boshqaruv dasturi
№0 T1 
№1 M3 
№2 M42 
№3 G96
*
№4 R950 
№5 R50 
№6 S90 
№7 G95 
№8 F30 
№9 G92
*
№10 Z 10000- detalni nol nuqtasini A nuqtadan 
B nuqtaga siljitish 
№11 ~Z0 
№12 ~X3200

---

152 
Rasm 3. Val detalini eskizi 
№13 X
-100 
№14 Z 100 
№15 X2400 
№16 -45
0
x3000 
№17 Z -3700 
№18 G13
*
180
0 
200 
90 

80Н14 

74Н14 

64

70Н12 

50Н9
Б 
А 
2х45
0 
фаска 

---

153 
№19 X3600
*
№20 Z4000 
№21 X4600 
№22 -45
0
x5000 
№23 Z - 8600 
№24 G13
*
№25 X5800
*
№26 Z-9000 
№27 X6600 
№28 -45
0
x7000 
№29 Z -18000 
№30 X8000 
№31 Z -19300 
№32 ~ X 10000
*
№33 Z 10000 
№34 T2 
№35 S70 
№36 G92
*
№37 Z – 19600- detalni nol nuqtasini A nuqtadan 
B nuqtaga ariqcha kesish keskichini o’ng 
qirrasini bog’lab siljitish. 
№38 P20 
№39 ~Z-800
*
№40 X3200 
№41 X2200 
№42 G4
*
№43 P100 
№44 X3200 
№45 G92
*
№46 Z – 19600-ariqcha qirqish keskichi uchun detalni nol 
nuqtasini siljitishni bekor qilish 
№47 ~ X 7200 
№48 ~ Z6000 
№49 X6400 
№50 G4
*
№51 P100 
№52 X7200 
№53 ~ X 10000
*
№54 Z5800 
№55 M5 
№56 M30 

---

154 
Ushlab turish vaqti 
Ushlab turish vaqti G 04, P. . . , formati bo’lgan buyruq bilan beriladi,
bu yerda R – ushlab turish vaqtini diskretdagi qiymati,
adres formati – R:105. Bitta diskretda ushlab turish vaqti 0, 01 soniYA. 
Adresga beriladigan maksimal qiymat R-32767 diskret. 
Misol: № . . . G 04
*
№ . . . R300- ushlab turish vaqti- 3 soniYA. 
Harakatlarni dasturlash 
Pozitsiyalash 
X o’qi bo’ylab yoki Z o’qi bo’ylab harakatlanishga topshiriq harf adresli X 
yoki Z bo’yicha buyruq bilan beriladi. Adreslarni formati X]06 va U]06. Z o’qi 
bo’yicha bitta diskretda siljish qiymati 0,01 mm, X o’qi bo’yicha esa 0,005 mm. 
SHuni hisobga olish kerakki Xni qiymati radiusga emas diametrga beriladi. 
PozitsiYAga keltirishda X va Z adreslardan tashqarii tez yurish belgisi
ham ishtirok etishi lozim. 
Surishning tez yurish qiymati R guruhining №2, №5 parametrlari bilan 
aniqlanadi. 
Misol: ~ X3000 – koordinatasi 15 mm bo’lgan nuqtaga X o’qi bo’yicha tez 
siljish. 
~ Z15000 - koordinatasi 150 mm bo’lgan nuqtaga Z o’qi bo’yicha tez 
siljish. 
~ Z 2000 - Z o’qi bo’yicha tez yurishda 20 mm ga siljish. 
Ishchi yurish siljishi 
X yoki Z o’qi bo’yicha ishchi surishda siljish uchun topshiriqni X yoki Z 
harfli adres kadri bilan beriladi: 
X2000 – koordinatasi 20 mm bo’lgan nuqtaga X o’qi bo’yicha ishchi 
surishda siljish. 
Z50000 – koordinatasi 500 mm bo’lgan nuqtaga Z o’qi bo’yicha ishchi surishda 
siljish. 
Ikki o’q bo’yicha pozitsiYAlash 
Kesuvchi asbobni bir vaqtni o’zida ikki o’q bo’ylab yordamchi 
siljishi quyidagi ko’rinishdagi buyruq bilan beriladi: ~ X100
* 
Z 100 
Harakat traektoriYAsi va og’ish burchagi 

ning qiymati o’qlarning har biri 
bo’yicha tez surish harakatining qiymatlariga bog’liqdir. 

---

155 
Agar tez yurishda surish qiymati X va Z o’qlari uchun o’zaro teng holda 
berilsa, asbobning harakat traektoriYAsi quyidagi rasmda ko’rsatilgandek bo’ladi. 
Bunda 


45
0
. 
O
+Z

0
+X

mm(

)

mm(R)