Автоматика1-5 boblar p65

ich

V

l

d

  formula  yordamida

hisoblanadi. Bunda V

1

– quvurning tiqilish holatlatidagi havo hajmi.

Amalda bu uzunlikni aniqlashni soddalashtirish maqsadida ma’lum hajmli

nazorat  baki  uchun  quvurli  o‘tkazgichdagi  bosim  pasayishini  quvurning

ichki  diametri  o‘lchamiga  bog‘liqligi  grafiklaridan  foydalanib,  nazorat

bakidan  quvurli  o‘tkazgich  ichida  tiqilish  joyigacha  bo‘lgan  masofani

aniqlash mumkin.

Birlamchi  o‘zgartgichlar  o‘lchash  zanjirlari  va  ikkilamchi  asboblar

nazorat kabellarini birga joylashtirishning ruxsat etilgan shartlari quyidagi

3.1 va 3.2-jadvallarda keltiriladi.

3.5. Avtomatlashtirilgan sistemalarni tutashtiruvchi kabellarga texnik

xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash

3.5.1. Kabellarning tomirlarini ulash usullari

Kavsharlash. Kuchlanish 1 kV gacha bo‘lgan kabellarning tok o‘tka-

zuvchi aluminiy tomirlarini kavsharlab ulash quyidagicha bajariladi:

1) kavsharni qolipchada bevosita suyultirish yo‘li bilan;

2) oldindan suyuqlantirilgan kavsharni quyish yo‘li bilan.

Birinchi usul kesimlari 150 mm

2

 

gacha bo‘lgan, ikkinchi usul esa kesimlari

240 mm

2

 gacha bo‘lgan tok o‘tkazuvchi aluminiy tomirlarni tutashtirishda

qo‘llaniladi.

Kesimlari 150 mm

2

 gacha bo‘lgan aluminiy tomirlarni kavsharni be-

vosita  forma-qolipda  suyultirib  tutashtirish  ma’lum  tartibda  bajariladi.

Kabellarning  ishlov  berilgan  tomirlari  uchlari  bir-biridan  ajratiladi

(3.10-a  rasm)  va  qo‘lda  (3.10-b  rasm)  yoki  yog‘och  andaza  yordamida

(3.10-d rasm) teng tomonli uchburchak ko‘rinishida egiladi. SCH cho‘yan

muftada tutashtiriladigan kabellar tomirlarining orasidagi masofa tomirlar

holatini belgilaydigan chinni tirgaklar markazlari orasidagi masofa bilan;

SCH  muftasida esa kavsharlangandan keyin tomirlar tutashtirilgan joyda

ularga  o‘raladigan  maxsus  tarkib  shimdirilgan  qog‘oz  lenta  o‘rami

(izolatsiyasi)  bilan  aniqlanadi.

Jumladan,  3.8-rasmda  kompressorning  boshqarish  pulti  ko‘rsatilgan

bo‘lib,  mikroprotsessor  boshqaruvi  mavjudligi  tufayli  barcha  ishchi

parametrlar va servis xizmat ko‘rsatish vaqti oson programmalangan, agar

biror-bir parametr o‘rnatilgan qiymatdan chetlashganda darhol ogohlan-

tiruvchi signal beradi va hokazo.

3.8-rasm.  Havo  vintli  kompressorning  boshqarish  pulti.

3.9-rasm.  Quvurli  o‘tkazgichning  tiqilish  joyini  aniqlash  qurilmasining  sxemasi.

3.4. Quvurli o‘tkazgichlarning tiqilish ro‘y bergan joyini  aniqlash

Quvurli o‘tkazgichlarni sinash jarayonida ayrim liniyalarning to‘liq yoki

qisman berk bo‘lishi, ya’ni quvur ichida tiqilish kuzatiladi. Bunday hollarda,

liniyaning  buzilgan  joyini  aniqlash  zarur. Nosozlikning  liniya  uzunligi

bo‘yicha aniqlashning amaliy usullaridan biri quvurning o‘tkazuvchan ichki

qismi  hajmini  aniqlash  bo‘lib,  unda  quvurning  quvur  boshidan  tiqilishi

sodir bo‘lgan joygacha bo‘lgan uzunligi hisoblanadi. 3.9-rasmda shunday

qurilmalardan birining sxemasi keltirilgan.

Tiqilish joyi

Manba

l

3

PM

4 1

2

NB

5

Ushbu qurilmaning ishlashi 1 ventilni ochib reduktor 4 orqali quvurga

siqilgan havo yuborishga asoslanadi. Bunda ventil 2 berk holatda bo‘ladi

va siqilgan havo bosimi ma’lum kattalikgacha oshiriladi. So‘ngra 1-ventil

---

34

35

3.2-jadval

Birlamchi  o‘zgartgichlarning  o‘lchash  zanjirlari  va  regulatorlarni  birlashtiruvchi  nazorat  kabellarining  birga  yonma-yon

joylashtirishning  ruxsat  etilgan  shartlari  (kabel  turi  –  polixrovinil  yoki  nayrit  qoplamali)

Asboblar nomi

Zan-

jirlar

soni

Bitta  diffe-

rensial trans-

formatorli  sez-

gichli RPIB–

III rostlagich

Ikki differensial

transformatorli

sezgichli RPIB–

III rostlagich

Uchta differensial

transformatorli

sezgichli RPIB–

III rostlagich

Bitta

induksion

datchikli

RPIB–III

rostlagich

Ikkita

induksion

datchikli

RPIB–III

rostlagich

25

x

x

õ

+

+

+

+

50

x

x

x

+

+

+

+

100

x

x

x

+

+

+

+

Differensial trans-

formatorli  datchik-

lar bilan RPIB–

III rostlagich

Induksion

datchiklar  bilan

RPIB–III

rostlagich

RPIB–III

regulator  bilan

rostlagich

1

2

3

1

2

3

Har

xil

25

x

x

x

+

+

+

+

50

x

x

x

+

+

+

+

100

x

x

-

+

+

+

+

25

x

x

x

+

+

+

+

50

x

x

x

+

+

+

+

100

x

-

-

+

+

+

+

25

+

+

+

+

+

+

+

50

+

+

+

+

+

+

+

100

x

x

x

+

+

+

+

25

+

+

+

+

+

+

+

50

+

+

+

+

+

+

+

100

x

x

x

+

+

+

+

Asboblarning o‘lchash regulator bilan birlamchi o‘zgartgich zanjirlari

1

2

3

O‘lchash

zanjirlari

Uchta

induksion

datchikli

RPIB–III

rostlagich

25

+

+

+

+

+

+

+

50

+

+

+

+

+

+

+

100

x

x

x

+

+

+

+

RPIB–1

regulator

bilan

termopa-

ralar

25

x

x

x

õ

x

x

+

50

x

x

x

x

x

x

+

100

x

x

x

x

x

x

+

Bu jadvallardagi shartli belgilar:

“+” belgi o‘lchash zanjirlarini yonma-yon joylashtirish mumkin.

O‘lchash va

nazorat asbob-

larining nomi

Zanjirlar

soni

Ferrodinamik

ikkilamchi asbob

birlamchi

o‘zgartgich bilan

Dif. transformatorli

ikkilamchi asbob

birlamchi o‘zgartgich

bilan

Issiqlik  ter-

mometrlari bilan

elektr  ko‘prik

qurilmalari

Qarshilik ter-

mometrlari bilan

o‘zgarmas tok elektr

ko‘prik qurilmalari

Termoparalar bilan

elektron

potensiometr

O‘zaro birlashtiruvchi liniyalar uzunligi, m

25

x

x

-

-

-

-

-

-

-

50

x

-

-

-

-

-

-

-

-

100

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Ferrodinamik

birlamchi

o‘zgartgichlar

(datchiklar)

Differensial

transformatorli

birlamchi

o‘zgartgichlar

O‘zgaruvchan tok

elektr  ko‘pri-

klari bilan qarshilik

termometrlari

O‘zgarmas tok

elektr  ko‘priklari

bilan qarshilik

termometrlari

Elektron

potensiometr

bilan termoparalar

1

2

3

1

2

3

Har  xil

Har  xil

Har  xil

25

-

-

-

õ

õ

-

+

+

+

50

-

-

-

-

-

-

+

+

-

100

-

-

-

-

-

-

-

+

-

25

-

-

-

õ

õ

õ

+

+

+

50

-

-

-

õ

-

-

+

+

+

100

-

-

-

-

-

-

+

+

+

25

-

-

-

õ

õ

õ

+

+

+

50

-

-

-

õ

-

-

+

+

+

100

-

-

-

õ

-

-

+

+

+

25

-

-

-

õ

-

-

+

+

+

50

-

-

-

-

-

-

+

+

+

100

-

-

-

-

-

-

+

+

+

Asboblarning o‘lchash zanjirlari

1

2

3

4

5

O‘lchash zanjirlari

3.1-jadval

Birlamchi  o‘zgartgichlarning  o‘lñhash  zanjirlari  va  ikkilamchi  asboblar  nazorat  kabellarining  birga  joylashtirishning

ruxsat  etilgan  shartlari

---

36

37

alangasida qizdirishdan boshlanadi, so‘ngra lampaning alangasiga kavshar

A (3.11-e rasm) qalamchasi 2 tutiladi va qolið 9 kavsharga to‘lguncha uni

suyuqlantiriladi. Òutashtirilgan  qism  sovigandan  keyin undan qolið o‘ralgan

asbest shnuri va ekranlar olib qo‘yiladi, keyin unga turli silindr shaklini

berish  va  ayni  vaqtda  uning  yuzida  qotib  qolgan  kavshar  zarrachalarini

tozalash uchun shu qism egovlanadi.

TSO-12 va TSA-15 kavsharlari bilan kavsharlash ham shu tartibda, faqat

tutashtiriladigan tomirlarni oldindan qalaylamasdan bajariladi.

Kesimlari 16—240 mm

2

 li kabellarning aluminiy tomirlarini quyish  yo‘li

bilan tutashtiriladi.

V –shaklli ulagichning boshqa konstruksiyasi 3.11-a rasmda keltirilgan.

Uning o‘rtasida kanali bo‘lgan silindrik 1 vtulkadan va shaklli 3 pazi mavjud.

Ulanadigan 5 tola joylashtirilgan silindrik 4 shtift, kanalning prizmatik

qismli tomoniga plastmassali  6 vint bilan qisiladi. Prizmatik o‘yiqni o‘rta

qismi biroz toraytirilgan, u silindrik shtiftlarni talab etilgan o‘zaro holatiga

keltirish uchun xizmat qiladi.

Usulning  mohiyati  shundan  iboratki,  tola  avval  uchqun  yordamida

isitiladi, keyin qo‘l bilan sindiriladi.

Uchqun oralig‘i 1 – 2 mm bo‘lgan elektrodlar orasida paydo bo‘ladi.

Òola 1–10 s davomida uchqun bilan ishlov berilgandan so‘ng sindiriladi.

Lentasimon kabel uchlarini tayyorlash uchun maxsus asbobdan foydala-

niladi (3.12-a,b rasm) u bilan kabelning ulanadigan uchlari mo‘ljal bo‘yicha

15 daqiqa davomida tayyorlanadi. Òolali lentani kesadigan asbob (3.12-b rasm)

tolali kesuvchi olmos boshoqli po‘lat pichoqdan 1 iborat. Ko‘p tolali optik

tolalarni ajratadigan ulagichning konstruksiyasi 3.12-rasmda keltirilgan. Ulagich-

ning shtirli qismi ikki tomoni konussimon (2) kanalli qilib yasalgan.

a)

d)

b)

3.11-ràsm.  Ko‘p  simli  àluminiy

kàbållàrning  tîmirlàrigà  ishlîv

bårish.

1

2

6

7

3

4

8

8

9

a)

Simi  ko‘p  bo‘lgan  aluminiy

tomirlarni  tutashtirish  uchun

ularga  oldindan  pog‘onali  ishlov

beriladi (3.10-a rasm). Pog‘onalar

soni tutashtiriladigan tomirlarning

kesimlariga bog‘liq; kesimlari 16—

35  mm

2

  bo‘lganda  o‘lchami  10

mm li bir pog‘onali ishlov berila-

di;  tomirlar  kesimi  50—95  mm

2

bo‘lganda 10 mm dan ikki pog‘o-

nali;  kesimlari  120—150  mm

2

bo‘lganda  10  mm  dan  uch

pog‘onali ishlov berilishi kerak.

Òok o‘tkazuvchi kabelning mar-

kaziy simi qiya qilib (45° li burchak)

ostida kesiladi. Kesimlari 16—150 mm

2

li tomirlarni kavsharni bevosita qolið-

chada  suyuqlantirib  kavsharlashdan

oldin,  pog‘onali  ishlov  berilgan

tomirlarni  shimdirilgan  tarkib  qol-

dig‘idan  benzinda  ho‘llangan  toza

latta  bilan  artib  tozalanadi,  so‘ngra

kavsharlash  lampasi  alangasida  qiz-

dirib  A  kavshari  bilan  qalaylanadi

(3.11-b rasm) va ayni vaqtda po‘lat

cho‘tka  1  bilan  tomirlardan  oksid

qatlami  olib  tashlanadi.  Qoliðcha

tomirlarining tutashtiriladigan qism-

lari qolipcha 8 ning markazida tura-

digan qilib tomirlarga mahkamlanadi

(3.11-d rasm), kavsharlash jarayonida

suyuqlangan kavshar oqib ketmasligi

uchun qolipning ikki uchiga bir necha

o‘ram  asbest  shnuri  7  o‘raladi  va

himoyalovchi ekranlar 6 o‘rnatiladi.

Kavsharlash operatsiyasi tomirlar

va  qolipni  kavsharlash  lampasi

3.10-ràsm.  Kàbål  tîmirlàrini  egish

îpåràtsiyasini  bàjàrish  tàrtibi.

a)

b)

d)

3.12-ràsm. Ko‘p tolali optik kabellargaishlov berish qurilmasi: 

ࠖ låntàsimîn

yassi tolalarga ishlov berish;  b – kàbållàrni kåsish mîslàmàsi.

a)

                b)

1

6

7

9

8

4

5

4

3

2

Ulagichning 1 shtirli qismiga va 3 uyasiga avvaldan tayyorlangan optik

tolalarning uchlari kiritiladi va plastmassali qobiqqa 6 po‘lat trubka bilan

fiksatsiya qilinadi. Òolalar ulangandan keyin ulagichning shtirli va uyali

qismi o‘zaro rezbali gayka yordamida fiksatsiya qilinadi.

---

38

39

Aytib  o‘tish  kerakki,  matritsaning  pretsizion  uchastkasidagi  tirqish  5

plastmassa  bilan  to‘ldirilmaydi.  Keyin  tolalar  egish  va  tortish  yo‘li  bilan

uziladi.  Shunday  qilib,  qotgan  plastmassa  lenta  uchidagi  tolalarni  o‘zaro

mahkamlaydi. Bu operatsiyadan keyin lenta optik jihatdan ulashga tayyor

bo‘ladi (3.14-d rasm).

Bundan  keyin  ikkala  lentaning  uchlari  shablonga  (3.14-e  rasm)

joylashtiriladi,  lentalarni  o‘zaro  ulash  uchun  tirqishga  tegishli  sinish

koeffitsiyentiga ega bo‘lgan epoksid kompaund quyiladi.

Lenta kesilayotgan vaqtida uni silliqlangan sirtga bosib turuvchi moslama

2  va  tolalardan  3  shu  moslamani  ushlab  turuvchi,  va  tolalar  bosimini

o‘zgartiruvchi pretsizion vintdan iborat.

Ba’zi bir texnologik jarayonlarda optik tolalarni elektr yoy bilan payvand-

lash qo‘llaniladi. Payvandlash qurilmasining quvvati tola turiga bog‘liq.

Bu asbob tolalarni yustirovka qiluvchi va mahkamlovchi moslamadan

va  elektr  yoy  hosil  qiluvchi  hamda  kuzatish  uchun  mo‘ljallangan

mikroskopdan iborat. Òolani ushlovchi moslama o‘qlari parallel bo‘lgan

teng tomon shaklida yig‘ilgan uchta shtir usulida ulangan ignalardan iborat.

Òolalarning ulanadigan uchlari uchburchak markaziga qo‘yiladi, avtomatik

ravishda uchlar bir-biriga tutashtiriladi va fiksatsiya etiladi. Òortuvchi boltlar

bilan mahkamlanadigan ikkita halqalar yordamida ignalarni radial yo‘nalishda

yonma-yon biriktiriladi. Qoplovchi gilzalar shtekker korpusini tashkil etadi,

hamda tortish kuchini kamaytirishga xizmat qiladi.

Polimerli himoyalovchi qobiqli yakkalangan tolani ulash jarayoni 3.13-

a, b rasmda tasvirlangan. Avval tola uchlari kesiladi, keyin ular polimerli

himoya  qobiqdan  tozalanadi.  Shu  usulda  tayyorlangan  tola  uchlarini

pretsizion shishali trubkaga tiqiladi va ulangan joyini himoyalash uchun

plastmassa mufta kiygiziladi.

Muftaning ikkala uchlari tolaning plastmassali qobig‘iga eritib birlashtiriladi.

Ikkita  optik  kabellarni  ulash  jarayoni  yuqorida  bayon  etilgan  optik

tolalarni ulangan joylarini himoyalashdan iboratdir (3.13-rasmga qarang).

3.13-rasm. Yakka tolalarni va optik

kabelni  ulash.

b)

a)

1

6

7

8

5

4

3

2

Muftaning optik kabel qobig‘i bilan ulanish jarayoni elektr kabellarni ulash

jarayoniga o‘xshash bo‘ladi.

Ko‘p  tolali  plastmassa  qobig‘li  lentasimon  optik  kabellarni  ulanishi

quyidagicha bajariladi. Lenta uchidagi tolalar 1 sm uzunlikda yalang‘och-

lanadi va 3.14-a rasmda ko‘rsatilganidek matritsaga joylashtiriladi.

Òolalarning uchlari pretsizion jo‘yaklarga ega matritsa 1 uchastkada yotadi.

Keyin  matritsaga  plastik  materiallar  quyiladi.  Plastik  materiallar  tolalarni

qoplab oladi va o‘zaro siljishiga yo‘l qo‘ymaydi (3.14-b rasm). Matritsada

plastmassa quriguncha turadi.

3.14-rasm.  Lentasimon  optik  kabellarni  ulash.

e)

b)

d)

a)

1

5

4

3

2

6

Bayon  etilgan  optik  kabellarni  ulash  texnologiyasi  quyidagi

afzalliklarga  ega:  har  bir  operatsiya  nisbatan  sodda,  tolalarni  ulash

texnologiyasi  juda  tezkor  bo‘lib,  tola  uchining  sifati  yaxshi;  lentalarni

plastmassali  matritsaga  quyish  texnikasi  juda  sodda;  pretsizion  tirqish

po‘latdan  yasalgan  bo‘lib,  latunli  press  –  formaga  o‘rnatilgan  bo‘ladi.

Òolalarning  uchini  tozalash  qobiq  materialini  eritish  orqali  bajariladi.

Polimer qobiqning qalinligi 25 mkm ni tashkil qiladi.

Òolalar uchiga poliefir qatron (smola) quyib mahkamlanadi.

Optik kabellarni ulashga taxminan 1 soat vaqt ketadi. Lenta uchlarini

uzishga esa 15 minut vaqt yetarli.

Hozirgi vaqtda signallarni uzatish texnikasidagi zamonaviy yo‘nalish-

lardan  biri  optoelektron  sistemalar  va  ularning  elementlarini  yaratish

hisoblanadi. Bu sohada optik aloqa kabellarni (OAK) amaliyotga tadbiq

etish alohida ahamiyatga ega.

3.5.2. Optik aloqa kabellarini ulash

OAK  bo‘laklari  ajratiladigan  va  ajratilmaydigan  ulagichlar  bilan  bir-

lashtiriladi.  Ulagichlardagi  isroflar  ulanadigan  tolalarning  dastlabki

so‘nishidan ancha kam bo‘lishi kerak. Òolalarni ulashda ulanadigan ikkita

tola orasida tirqish hamda radial yon siljish tufayli nomuvofiqlik kuzatiladi.

---

40

41

OAK larning buzilishlarini topish

OAK da eng ko‘p uchraydigan buzilishlarning asosiysi bu kabel tolasining

uzilishidir. Optik tolaning uzilgan joyini aniqlash aks impulsni vaqt bo‘yicha

orqada qolishini o‘lchashdan iborat. Bunda lazer nuri fokuslovchi qurilma

orqali o‘tib, yarim shaffof plastinaga tushadi. Bu plastina nurni ikki qismga

bo‘ladi.  Nurning  biri  fokuslovchi  qurilmalardan  o‘tib,  avval  nur

o‘tkazuvchiga, keyin esa, qo‘shimcha moddalarni so‘ndiruvchi qurilmaga

tushadi. Ikkinchi nur esa ko‘zgudan va yarim shaffof plastinadan akslanib

qabul  qiluvchi  qurilmaga  tushadi.  Qabul  qurilmasi  fokusli  qurilmadan,

fotodioddan,  kuchaytirgich  va  ossillografdan  iborat.  Nur  kabel  uzilgan

joydan  akslanib,  kabel  bo‘ylab  qaytadi  va  yarim  shaffof  plastina  orqali

qabul qurilmasiga tushadi. Ikkala impulsning qabul qurilmasiga kelish vaqti

bo‘yicha uzilgan joygacha bo‘lgan masofa aniqlanadi:

l = ( 

t ·c

/

2n 

) 

± 

(

 

∆

t ·c

/

2n 

)

bunda t – ikkala impuls qaytish vaqtlarining ayirmasidagi farqi, ñ –

nur  tezligi;  n  –  nur  o‘tkazuvchi  tolaning  sinish  koeffitsiyenti.  Bunday

usul  bilan  kabelning  uzilgan  joyini  bir  necha  metr  aniqlik  bilan  topish

mumkin.

3-BOBGA  DOIR  SAVOLLAR

1. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda elektr, optik tolali va quvurli

o‘tkazgichlar nima vazifani bajaradi?

2. Turli o‘tkazgichlarga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash nimadan

iborat?

3. Quvurli o‘tkazgichlarda tiqilish ro‘y bergan joyni qanday aniqlanadi?

4. Optik aloqa kabellari qanday ulanadi?

Òolalarni ajralmaydigan qilib ulashda optik kabelning tashqi diametriga

aniq  teng  bo‘lgan  pretsizion  vtulkalar  yoki  quvurlarni  qo‘llash  keng

tarqalgan.

Metallik yoki shishali ingichka quvurlarning uchlarining shakli optik

tolani  unga  kirgizish  oson  bo‘ladigan  qilib  yasalgan.  Ajralmaydigan

ulagichning  keng  tarqalgan  konstruksiyasi  3.14-a  rasmda  ko‘rsatilgan.

Ulagich ichi g‘ovak shishali 1 vtulkadan iborat. Vtulkaning o‘rtasidagi 2

teshikdan ulovchi maxsus suyuqlik quyiladi. Suyuqlik ulanadigan tolalarni

mahkamlaydi.

Ajralmaydigan  ulagichning  boshqa  konstruksiyasi  (Bell  Òelefon

laboratoriya firmasi) ulanadigan 1 tolalarni o‘z-o‘zidan biriktiruvchi maxsus

to‘g‘ri burchakli 2 shisha trubkaga asoslangan. Optik tolalarni tozalangan

va ozgina egilgan uchlari tegishli epoksid bilan to‘ldirilgan trubkaga kiritiladi.

Òola uchlari tutashtirilib, epoksid smola qotguncha ushlab turiladi. Lazerli

tok  manbayi  qo‘llanganda  bunday  ulashda  o‘rtacha  isrof  0,1  detsibelni

tashkil qiladi.

Amaliyotda  tolalarni  ulashda    –  shakli  1  jo‘yakli  metall  mufta

qo‘llaniladi  (3.14-d  rasm).  Òolalarni  muftaga  joylashtirishdan  avval

ularning uchlaridagi neylon qoplamasi olib tashlanadi va tola uchlari

silliqlanadi. Keyin tolalarni yalang‘ochlangan 2 uchlari muftaning yarim

silindr  doira  shaklidagi  jo‘yaklariga  kiritiladi  va  tola  3  uchlari  yelim

yordamida ulanadi.

3.14-rasmda  to‘rtta tolali optik kabelni ulash sxemasi ko‘rsatilgan.

Òolalar yumshoq 2 o‘zakka bir-biridan ayirib o‘raladi. Òolalar 3.14-d

rasmda ko‘rsatilgan usulda ulanadi. Polietilendan yasalgan himoyalovchi

3  mufta  ustma-ust  qilib  kabelning  tashqi  5  qoplamasi  bilan

payvandlanadi.

Optik aloqa kabellarining so‘nish koeffitsiyenti

OAK so‘nish koeffitsiyenti uning dispersion xossalari bilan birgalikda

kabelning kuchaytirgichsiz ishlaydigan uzunligini belgilaydi.

OAK benuqson aloqa qilish uzunligi uning so‘nish koeffitsiyentiga teskari

proporsionaldir.

OAK so‘nishi optik tolaning o‘z so‘nishiga hamda qo‘shimcha ravish-

da  polimer  qobiqli  tolaning  deformatsiyalanishi  tufayli  paydo  bo‘ladi.

Qobiqni qoplash usuli va materialni tanlash bilan bu so‘nishni 0,5 dB dan

kamaytirish mumkin. OAK o‘z so‘nishi asosan tola materialidagi releyning

sochilishidan va energiyaning tola materialida yutilishiga bog‘liq.

OAK larning spektral so‘nish koeffitsiyenti, tushuvchi xarakterga ega

bo‘lib, uning ba’zi bir qismlarida qalqishlar bo‘lishi mumkin. Yuqori sifatli

tolalar uchun 

α

(

λ

) bog‘lanish 3.15-rasmda tasvirlangan.

km

mkm

mkm

km

0,5  0,6   0,7   0,8  0,9   1,0  

λ,

50

20

10

 

5

 

2

2

1

α , ∂

á

0,5  0,6   0,7   0,8  0,9   1,0 

λ,

20

10

 5

 2

 1

α , ∂

á

3.15-rasm.  Optik  tolalarning  so‘nish  koeffitsiyentining  to‘lqin  uzunligiga

ko‘ra so‘nishi.

λ

λ

---

42

43

uning tårmîelåktr yurituvchi kuchi nîminàl stàtik tàvsifi mîs kålàdigàn

hàmdà erkin uchlàrining hàrîràtigà tågishli qilinàdigàn qo‘shimchà tårmî

EYuK bilàn sîlishtirilàdi.

TJ rusumli tårmîo‘zgàrtgichning tårmî  EYuK ni o‘lchàsh uchun TP

qutblàrining  màrkirîvkàsi  tåkshirilàdi.  Nàzîràt  àsbîbining  «musbàt  (+)»

qismàsi tårmîo‘zgàrtgichning «+» qismàsi bilàn ulàngàndà nàzîràt àsbîbining

ko‘rsàtishlàri musbàt bo‘làdi. Tårmîmåtrlàrning ko‘p uchràydigàn nîsîzliklàri

và ulàrni bàrtàràf qilish usullàri 4.1-jàdvàldà kåltirilgàn.

4.1-jadval

Òermometrlarda uchraydigan nosozliklar va ularni ta’mirlash

¹

1.

2.

3.

4.

Termometr

Shishali

termometr

Manometrik

termometr

Qarshilik

termoo‘z-

gartgich

Termoelektrik

o‘zgartgich

Nosozliklar-

ning tashqi

belgilari

Ko‘rsatgich-

larning

yuqoriligi

Ko‘rsatgich-

larning

keskin

kamayishi,

sezgirlikning

pasayishi

TS qarshiligi

cheksizlikka

teng

Sezgirlikning

batamom

yo‘qolishi.

Sezgirlikning

qisman

yo‘qolishi

Nosoz

element

kapillar

Termo-

sistema

kapillar

Sezgirlik

elementi

yoki

chiqish

qismlari

Termo-

elektrod-

lar

Nosozlik

tavsifi

Suyuqlikda

uzilishlar

mavjud

Germetiklik

buzilgan,

kapillar

kanali tiqilib

qolgan

Uzilish, qisqa

tutashish

Uzilish,

izolatsiya-

ning

nosozligi

Nosozlikni

bartaraf  qilish

usullari

Termometrni

barcha suyuqlik

birlashguncha

qizdirib keyin

sekin sovitiladi

Almashtirish

TSni almash-

tirish  yoki

chiqish

qismlari

nosozliklarini

bartaraf etish

Almashtirish

Òermometrlarning montaji va ularga texnik xizmat ko‘rsatish

Tåõnîlîgik  jihîzlàrdà  tårmîmåtrlàr  tåõnîlîglàr  bålgilàgàn  jîylàrdà

o‘rnàtilgàn bo‘lishi kåràk.

Tårmîmåtrlàrni o‘rnàtilgàn jîylàridàgi muhitdàn tårmîmåtrgà bårilàdigàn

issiqlik  eng  kàttà,  tårmîmåtrdàn  tàshqi  muhitgà  bårilàdigàn  issiqlik  eng

kàm bo‘lishi kåràk.

IV  BOB.  AVTOMATLASHTIRILGAN  SISTEMALARDA

BIRLAMCHI  VA IKKILAMCHI O‘LCHASH

O‘ZGARTGICHLARI,  ULARGA  TEXNIK  XIZMAT

KO‘RSATISH, TA’MIRLASH VA SINASH

Bu bobda siz avtomatlashtirilgan sistemalarda asosiy elementlardan biri

bo‘lgan birlamchi va ikkilamchi o‘lchash o‘zgartgichlari va ularning turlari,

ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash masalalari bilan tanishasiz.

4.1.Haroratni o‘lchovchi birlamchi o‘lchash o‘zgartgichlari, ularga

texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash

Birlàmchi àsbîblàrni sîzlàsh và tåõnik õizmàt ko‘rsàtishgà làbîràtîriya

shàrîitidà  ishînchlàsh,  tårmîmåtrlàrni  mîntàj  qilish  và  tåõnik  hîlàtini

tåkshirish kiràdi.

Làbîràtîriyadà birlàmchi o‘lchàsh àsbîblàrini ishînchlàshdà ko‘zdàn

kåchirish, uning tîk o‘tkàzuvchi qismlàrining izîlatsiyasini tåkshirish và

tårmîmåtrni ishlàtib ko‘rish ishlàri bàjàrilàdi.

Ko‘zdàn kåchirishdà quyidàgilàr tåkshirilàdi:

Shishàli tårmîmåtrlàrdࠖ kàpillardàgi suyuqlikning uzilishlàrini tàv-

siflîvchi kîntàktning sîzlàngànligi;

Mànîmåtrik  tårmîmåtrlàrdà  –  ràdiusi  50  mm  dàn  kichik  kàpillarlàr

må’yoridàn îrtiq o‘tà qàyrilishlàr, siqilishlàr bo‘lmàsligi;

TJ và TK rusumli tårmîo‘zgàrtgichlàrdࠖ kirish yoki chiqish qismàlàrigà

zàvîd qo‘ygàn màrkirîvkàning màvjudligi.

Mànîmåtrik  tårmîmåtrlàrning  elåktr  zànjirini  izîlatsiya  qàrshiligini

o‘lchàsh  uchun  kuchlànishi  1000  V  li  mågaîmmåtr,  TP  và  TS  rusumli

tårmîo‘zgàrtgichlàrdà esࠖ 500 V li mågaîmmåtrlàr qo‘llànilàdi.

Tårmîmåtrlàr elåktr zànjirlàrining izîlatsiya qàrshiligi:

a) oddiy manometrik va ÒK rusumli termometrlar uchun atrof-muhit

temperaturasi  t=20

±

5°C  va nisbiy namlik 80 %da, izolatsiya qarshiligi –

20 MOmdan kam bo‘lmasligi shart;

b) oddiy ÒJ rusumli termometrlar uchun  harorat t=20

±

5°C va nisbiy

namlik 80 % da izolatsiya qarshiligi 5 MOm dan kam bo‘lmasligi zarur.

Tårmîmåtrlàrni suvli, yog‘li yoki namakîbli tårmîstàtdà qizdirib ishlàtib

ko‘rilàdi. Bundà shishàli tårmîmåtr shkàlàsining kàmidà ikkità nuqtàsidà

tåkshirilàyotgàn và nàzîràt (kîntrîl) tårmîmåtri ko‘rsàtgichlàri sîlishtirilàdi,

mànîmåtrik  tårmîmåtrlàrdà  esà  –  3  yoki  4  tà  nuqtàdà;  TQ  rusumli

tårmîmåtrning qàrshilik kàttàligini nîminàl stàtik tàvsiflàrgà mîs qàrshilik

bilàn sîlishtirilàdi; TJ rusumli tårmîqàrshilik qàynàtilgàn suvgà sîlinàdi và

---

44

45

4.2-rasmda  esa  millivolt-

metrning prinsiðial sxemasi kel-

tirilgan.

Ishonchlash  amallarini

bajarishdan  avval  tekshirila-

yotgan  PV  millivoltmetrning

tashqi qarshiligini aniqlab olish

kerak.

Buning uchun asbobga ulan-

gan  o‘tkazgichlarning  qarshi-

ligini kabel jurnalidan olinadi.

Sirtqi o‘zgartgichlarni tek-

shirilayotganda R

t.k

 tashqi qarshilik 25 Om deb olinadi.

Tåkshirishdàn àvvàl àsbîbning strålkàsini kîrråktîr yordàmidà nîlgà

qo‘yilàdi,  bimåtàllik kîrråktîr màvjud bo‘lgàndà esà, àtrîf-muhit hàvîsi

hàrîràt t

0

 igà to‘g‘ri kålàdigàn bålgigà qo‘yilàdi, bundàn kåyin strålkàning

bir tåkis và tirnàmàsdàn yurishini tåkshirilàdi.

Àsîsiy õàtolarni àsbîb strålkàsidagi shkàlàni tåkshirayotgàn bålgining

kuchlànishi  rîstlànàdigàn  elåktr  mànbàyi  (KREM)  yordàmidà  kåltirib

tåkshirilàdi. KREM chiqishidàgi EYuK nàmunàviy pîtånsiîmåtr yordàmidà

àniqlànàdi.

Àsbîb shkàlàsining diàpàzînigà rîstlàsh råzistîri R8 ning qàrshiligini

o‘zgàrtirish bilàn àmàlgà îshirilàdi.

Logometrni tekshirish sxemasi 4.3-rasmda keltirilgan. Asosiy xatolikni

aniqlashdan  avval  asbob  strel-

kasining  silliq  yurishini  va

tirnalmasligini tekshirish kerak.

Asbobni  nazorat  qilinuvchi

belgiga  qo‘yib  tekshirish  uchun

quyidagi usul qo‘llaniladi:

  Manbaning  «minus»ini  2

qismaga ulanadi, 1 va 2 qismalari

o‘zaro qisqa tutashtiriladi. Bunda

asbobning strelkasi nazorat bel-

gisiga kelib to‘xtashi kerak.

Asosiy  xatolikni  namunaviy

NM2 magazini yordamida asbob

strelkasini  shkalaning  tekshiri-

layotgan  belgisiga  qo‘yish  yo‘li

bilan amalga oshiriladi.

Asbob  shkalasining  diapazonini  elektr  ko‘prik  sxemasidagi  yonma-yon

ulangan yelka qarshiliklarini o‘zgartirib rostlanadi.

4.2-ràsm.  Millivîltmåtrning  ðrinsiðiàl

sõåmàsi.

E(t)

t

0

6

4 R8

R3

R2

t

0

PK

PV

3

I

4.3-  ràsm.  Lîgîmåtrni  tåkshirish

sõåmàsi: 

NM

1

 và NM

2

 – nàmunàviy qàrshilik

màgàzini; NM

1

 tàshqi qàrshilikning yarmisigà

tång; NM

2

 – gràdiurîvkà qàrshiligini và tàshqi

qàrshilikning yarmining yig‘indisigà tång; KM–

kuchlànish mànbàyi;

L– tåkshirilàyotgàn lîgîmåtr.

KM

L

NM

2

NM

1

1         2           3          4

Suv,  bug‘  và  isitilgàn  måtàll  sirtining  hàrîràtini  o‘lchàshdà  õàtîlik,

àsîsàn, såzgir elåmåntlàrdàn và tårmîmåtrlàrning himîyalîvchi elåmåntlàridàn

issiqlikning yo‘qîlishi bilàn àniqlànàdi.

Tutîvchi gàzlàr và hàvî hàrîràtini o‘lchàgàndà õàtîlik àsîsàn tårmî-

måtrning và issiq yuzàlàrning îràsidàgi nurlànuvchi issiqlik àlmàshishi bilàn

àniqlànàdi.

Nàzîràt etilàdigàn muhitning bîsimigà ko‘rà, tårmîmåtrlàr båvîsità

o‘lchànàyotgàn muhitgà yoki himîyalîvchi gilzàlàrgà o‘rnàtilàdi.

Tårmîmåtrlàrni mîntàj qilishdà tàrmîq nîrmàlàrigࠓHàrîràtni o‘lchàsh

và sîzlàsh àsbîblàrini o‘rnàtish qîidàlàri”gà riîya qilish kåràk.

4.2. Hàrîràtni o‘lchîvchi ikkilàmchi o‘lchàsh o‘zgàrtgichlàri

và ulàrgà tåõnik õizmàt ko‘rsàtish và tà’mirlàsh

Ikkilàmchi  àsbîblàrni  sîzlàsh  và  tà’mirlàshgà  quyidàgi  ishlàr  kiràdi:

làbîràtîriyadà  ishînchlàsh,  elåktr  o‘tkàzgichlàr  mîntàjini  tåkshirish;

ishlàtilmàyotgàn jihîzdà àsbîbni sinàb ko‘rish; ishlàyotgàn jihîzdà àsbîbni

tåkshirib ko‘rish; àsbîb nîsîzligini bàrtàràf etish.

Làbîràtîriyadàgi ishînchlàshning hàjmigà quyidàgilàr kiràdi: àsbîbni

ko‘zdàn  kåchirish;  àsbîbning  råviziyasi;  tîk  o‘tkàzuvchi  qismlàrning

izîlatsiya qàrshiligini tåkshirish; àsîsiy õàtî ko‘rsàtish vàriàtsiyalàrini àniqlàsh;

kirish  kànàllàrining  qàytà  ulàgichlàri  ishlàshini  tåkshirish;  signàlizàtsiya

qurilmàlàrining ishlàb kåtish õàtîlàrini àniqlàsh; låntà cho‘zish måõànizmi

ishini ro‘yõàtlàsh sifàtini tåkshirish; strålkàli àsbîblàr uchun qo‘shimchà

ràvishdà tàvsiflànuvchi qismàlàrning muvîzànàtlànishini tåkshirish.

Millivîltmåtrlàr  và  lîgîmåtrlàrning  hàràkàtlànuvchi  qismining

muvîzànàtlànishini shkàlàning uchtà jîyidà: bîshidà, o‘rtàsidà và îõiridà

àsbîbning  to‘rt  tîmînigà  (îldigà,  îrqàsigà,  chàpgà  và  o‘nggà)  10°  gà

qiyshàytirib strålkàning hîlàtini

tåkshirilàdi. Bundà strålkàning

îg‘ishi  àsbîbning  pàspîrtidàgi

õàtîligidàn  kàttà  bo‘lmàsligi

kåràk. Àks hîldà, àsbîbning ichi

îchilib  strålkàni  bàlànsirîvkà

qilinàdi.

Ikkilàmchi àsbîblàrning àsî-

siy  õàtîlàrini  ko‘rsàtish  vàriàt-

siyalàrini  shkàlàning  bàrchà

ràqàmli  bålgilàri  uchun  strålkà-

ning îldigà và îrqàsigà yurishidà

àniqlànàdi.

Millivîltmåtrni ishînchlàsh

sõåmàsi 4.1-ràsmdà kåltirilgàn.

4.1-ràsm.  Millivîltmåtrni  ishînchlàsh

sõåmàsi: 

KRM – kuchlànishi rîstlànuvchi

mànbà; NP – nàmunàviy pîtånsiîmåtr;

TP – tåkshirilàyotgàn pîtånsiîmåtr;

QM – qàrshilik màgàzini.

QM

KRM

NP

TP

---

46

47

Asbobni  4.4-d  rasm  bo‘yicha  tekshirilganda  R

m

  rezistorni  o‘rniga

manganin R

mang

  

rezistor qo‘llaniladi. Bu sxema laboratoriyadagi harorat

o‘zgarib turganda qo‘llaniladi. R

mang

 

– rezistorning qarshiligi rezistorning

30°C haroratdagi qarshiligiga teng bo‘lishi kerak. R

mang

 

qiymati o‘zgartirish

xarakteristikasiga nisbatan quyida keltirilgan:

Òermopara turi

Qarshilik

XA

68

R

mang

, Om

5,48

±

0,01

XK

68

9,02

±

0,01

PR

68

0,78

±

0,005

Harorat ayirmasini yoki EYuKni o‘lchash potensiometrlarini laboratoriya

sharoitlarida tekshirilganda 4.4-rasmdagi sxema qo‘llaniladi.

Bu  yerda:  XA

68

   

–  xramel  alumel,  XK

68

 

  –  xramel  kapel,  PR

68

  –

platina-radiiyli termopara.

4.3. Mexanik kattaliklarni o‘lchovchi o‘lchash o‘zgartgichlari,

ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash

4.3.1. Potensiometrik siljishni o‘lchash o‘zgartgichlari

Oraliq «x» yoki burchak «

α

» bo‘yicha siljishni o‘lchaydi va elektrik signalga

aylantiradi. Kirish signali oraliq «x» yoki «

α

» burchakka mexanik siljish

bo‘lsa,  kuchlanish  potensiometridan  chiquvchi  signal  U

chiq

  bo‘ladi  (4.5-

a,b  rasm).  Bu  kuchlanish  signali  kattaligi  kirishdagi  siljishga  mutanosib

o‘zgaradi.

4.5-ràsm.  Siljishni  o‘lchàydigàn  bir  tàktli  pîtånsiîmåtr:

ࠖ to‘g‘ri chiziqli surilgichli pîtånsiîmåtr; b – burchàk bo‘yichà surilgichli pîtånsiîmåtr;

d – pîtånsiîmåtrning yuklànishsiz  hîlàtidàgi gràfigi

.

a)

     b)

       d)

U

I

R

X

C

R

yu

I

chiq

U

chiq

pG

pG

U

R

U

chiq

α

U

chiq

R

yu

X

Potensiometr U kuchlanishli manbaga ulanganda qarshilik  R

1

 orqali

tok o‘tadi. Agar surilgich qarshilik R

x

 bo‘yicha «x» oraliqqa surilsa, undan

chiquvchi signal quyidagicha aniqlanadi: U

chiq 

= I

chiq

R

x

 = U(

R

x

/R).

4.2.1. Àvtîmàtik pîtånsiîmåtrlàrni tåkshirish sõåmàlàri

4.4-ràsmdà kåltirilgàn ko‘p kànàlli àsbîblàrdà bàrchà kànàllàrning bir

õil nîmlàngàn qismàlàri o‘zàrî birlàshtirilàdi. Tàrmîqqà ulàngàndàn so‘ng

àsbîbning umumàn ishlàshi và yozish sifàti tåkshirilàdi.

Àsbîb  såzgirligini  tåkshirish  uchun  o‘lchàsh  diàpàzînining  yarmigà

tång bo‘lgàn impuls signàl bårilàdi. Bundà àsbîb ko‘rsàtgichi bir-ikki yarim

tåbrànishdàn kåyin muàllàq hîlàtigà kålishi lîzim. Àgàr tåbrànishlàr sîni

ko‘p bo‘lsà såzgirlikni kuchàytirgichdàgi tåskàri bîg‘lànishni o‘zgàrtiràdigàn

qàrshilik yordàmidà rîstlànàdi.

Bundan keyin EYuK ni bir tekis o‘zgartirilganda galvonometr strelkasini

shkala bo‘yicha silliq yurishini tekshiriladi.

Asosiy xatolikni asbob ko‘rsatgichini shkalaning raqamlangan belgisiga

keltirib  tekshiriladi.  Òekshirishlar  asbob  30  daqiqa  qiziganidan  keyin

o‘tkaziladi. EYuK qiymatini namunaviy potensiometr (NP) lardan yozib

olinadi. Òekshirilayotgan vaqtda namunaviy potensiometrning galvanometri

(G–qisma) qisqa tutashtirib qo‘yiladi.

4.4-rasmda keltirilgan sxema bo‘yicha tekshirishlarni asbob komplekti-

ga kirgan  R

m

 mis rezistorlardan foydalanishni tavsiya etiladi.

4.4-a  rasmdagi  sxema  bo‘yicha,  R

m

  qarshilik  asbobning  tashqi

kolodkasida joylashganda foydalanish qulay. R

m

 

 qarshilik atrofidagi haroratni

ÒP termometr yordamida o‘lchanadi.

4.4-b rasmdagi sxema bilan panelga o‘rnatilgan asbobni tekshirish qulay.

Sxema R

m

 

–rezistor asbob ichida joylashganda ham qo‘llaniladi.

4.4-rasm. Avtomatik potensiometrlarni ishonchlash sxemalari: 

P –tekshirilayotgan

potensiometr; NP – namunaviy potensiometr; ÒP – termometr; G – galvanometr qismalari.

a)

b)

d)

P

TP

Rm

NP

G

G

P

R

MANG

P

NP

G

NP

---

48

49

4.3.2. Induktiv siljishni o‘lchàsh o‘zgàrtgichlàri

Induktiv  siljishda  o‘lchagichlarning  ishlashi  elektromagnit  sistemasi-

ning  qo‘zg‘aluvchi  po‘lat  o‘zagidagi  havo  tirqishi  5  ga  bog‘liq  ravishda

elektromagnit  chulg‘amining  induktivligi  L  ning  unga  mutanosib

o‘zgarishiga  asoslanadi  (4.6-a  rasm).  O‘lchanadigan  miqdor  –  siljish  x

ta’sirida qo‘zg‘aluvchan po‘lat o‘zakning siljishi elektromagnit chulg‘ami

induktivligini o‘zgartiradi. Induktivlik formulasiga muvofiq:

,

ψ

Φ

=

=