Автоматика1-5 boblar p65

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

R.Baratov, M.Yakubov, N.Jabborov,

Y.Shoyimov, U.Allamov

AVTOMATLASHTIRILGAN

SISTEMALARGA TEXNIK

XIZMAT KO‘RSATISH VA

TA’MIRLASH

Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi

Toshkent—2008

---

2

3

SO‘ZBOSHI

Mashinasozlik sanoatida ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirmasdan va

texnologik jarayonlarga zamonaviy avtomatlashtirilgan sistemalarni keng joriy

etmasdan turib, mamlakatimizda mashinasozlik sanoatida raqobat qila oladigan

mahsulotlar yetishtirish mumkin emas.

Sanoat mahsulotlarining sifatini yaxshilash, ularga raqobatbardosh darajasida

qulay va ixcham konstruktiv ko‘rinish berish, ularning tannarxini kamaytirish

ko‘p jihatdan mashinasozlik korxonalarida faoliyat yuritayotgan injener-texnik

xodimlarning malakasi va injenerlik san’atiga  bog‘liqdir.

Qo‘lingizdagi ushbu o‘quv qo‘llanma O‘zbekiston va Shveytsariya “Kasbiy

ko‘nikmalarni rivojlantirish” loyihasi doirasida tayyorlangan bo‘lib, mashinasozlik

sanoati texnika yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlari talabalari uchun mo‘ljallangan.

Ushbu o‘quv qo‘llanmaning maqsadi kasb-hunar kollejlari talabalariga

mashinasozlik sanoatida ishlatilayotgan murakkab avtomatlashtirilgan sistemalarning

texnik vositalari, qismlari va elementlarini ishlash prinsipini o‘rganish, ta’mirlash,

ularga malakali texnik xizmat ko‘rsatish, ulardagi nuqsonlarga tashxis qo‘yish

kabi jarayonlar haqida nazariy bilimlar berish va amaliy ko‘nikma hosil qilishdir.

Mazkur o‘quv qo‘llanmaning boshqa o‘quv qo‘llanmalardan farqi shundan

iboratki, unda avtomatlashtirilgan sistemalarning elementlaridagi nuqsonlarni

aniqlash, ularni ta’mirlash va sozlash, alohida bloklardan tashkil topgan ta’mirlab

bo‘lmaydigan bloklar nuqsonlarini aniqlash usullariga alohida e’tibor berilgan.

Mazkur fandan yetarli bilim olish uchun talabalar “Elektrotexnika”, “Sanoat

elektronikasi”, “Elektr mashinalari va elektr yuritma”, “Informatika va hisoblash

texnikasi asoslari” kabi fanlardan chuqur nazariy bilimlarga ega bo‘lishi kerak.

Ushbu o‘quv qo‘llanmani tayyorlashda Òoshkent irrigatsiya va melioratsiya

institutining “Elektrotexnika va suv xo‘jaligini avtomatlashtirish” kafedrasining

professor-o‘qituvchilari tajribasidan hamda “O‘zDAEWOO” qo‘shma korxonasi

materiallaridan foydalanildi.

Mualliflar mas’ul muharrir B.Haydarovga, taqrizchilarning foydali maslahatlari

va qimmatli takliflari uchun, shuningdek, Germaniyaning Berlin texnologik

kollejining pnevmatika va gidravlika fani o‘qituvchisi Zeffelderga qo‘lyozmani nashr-

ga tayyorlashdagi katta xizmatlari uchun minnatdorchilik bildiradilar.

O‘quv qo‘llanma haqidagi fikr-mulohazalaringizni quyidagi manzilga

yo‘llashlaringizni so‘raymiz: 100000. Òoshkent.  Qori Niyoziy ko‘chasi, 39-uy,

ÒIMI, “Elektrotexnika va suv xo‘jaligini avtomatlashtirish” kafedrasi, e – mail:

BRustam  2001 @ yahoo.com. [e-mail]

Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik birlashmalari

faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga

tavsiya etilgan

T a q r i z c h i l a r :

A.Teshaboyev – texnika fanlari nomzodi

E.Valiyev – Andijon shahar kichik va o‘rta biznes kasb-hunar kolleji maxsus

fan o‘qituvchisi

Yu.G.Shipulin – texnika fanlari nomzodi

© R.Baratov, M.Yakubov,

N.Jabborov, Y.Shoyimov,

U.Allamov.

G‘afur G‘ulom nomidagi

nashriyot-matbaa ijodiy uyi,

2008-y.

T

2103000000–128

M352(04)–2008

qat’iy buyurtma, 2008

ISBN 978-9943-03-129-6

Ushbu o‘quv qo‘llanmada mashinasozlik sanoatida ishlatiladigan avtomatlashtirilgan

sistemalarning tarkibiy qismlari, ularni montaj qilish, sozlash va texnik xizmat ko‘rsatishda

zarur bo‘ladigan ma’lumotlar keltirilgan.

O‘quv qo‘llanma mashinasozlik kasb-hunar kollejlarida avtomatlashtirilgan sistemalarga

texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sozlash hamda elektr jihozlarga texnik xizmat ko‘rsatuvchi

elektromexaniklarga mo‘ljallab tayyorlangan bo‘lib, undan barcha elektrotexnik yo‘nalishlar

bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar mustaqil bilimlarini boyitish uchun foydalanishlari mumkin.

Mazkur qo‘llanmani yaratishda O‘zbekiston-Shveytsariya “Kasbiy ko‘nikmalarni rivojlantirish”

loyihasining xorijiy maslahatchisi, Germaniyaning Berlin texnologik kollejining pnevmatika va

gidravlika fani o‘qituvchisi Zeffelderning qimmatli fikr-mulohazalari inobatga olindi.

34.4

A 24

ÁÁÊ 34.4-08ÿ722

Avtomatlashtirilgan sistemalarga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash: Kasb-

hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘ll./R.Baratov, M.Yakubov va boshq. – T.:

G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. 136 b.

I.Baratov R.

---

4

5

I BOB.  AVTOMATLASHTIRILGAN BOSHQARISH VA

NAZORAT SISTEMALARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT

VA ULARNING KLASSIFIKATSIYASI

Bu bobda siz avtomatlashtirilgan boshqarish va nazorat sistemalari

haqida  umumiy ma’lumotlar va ularning klassifikatsiyasi bilan tanishasiz.

1.1. Avtomatlashtirilgan boshqarish va nazorat sistemalari haqida

umumiy ma’lumotlar

Ishlab chiqarishning texnik taraqqiyoti ishlab chiqarish operatsiyalarini

keng miqyosda kompleks mexanizatsiyalash va texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishga bevosita bog‘liq. Mehnat unumdorligini oshirish va

mahsulot tannarxini kamaytirish texnologik jarayonlarni mukammallash-

tirish, ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish jarayonlarini mexani-

zatsiyalash va avtomatlashtirishni  talab qiladi.

Kompleks mexanizatsiyalash ishlab chiqarish jarayonidagi barcha asosiy

va yordamchi operatsiyalarni qo‘l mehnatisiz mexanizm va mashinalardan

foydalanishni ko‘zda tutadi. Kompleks mexanizatsiyalash har qanday

operatsiya yoki jarayonni avtomatlashtirishning dastlabki shart-sharoitidir.

Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish barcha texnologik

jarayonlarni bevosita odam ishtirokisiz boshqaradigan texnik vositalarni

tatbiq etishni ko‘zda tutadi. Uzluksiz kimyo texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirish nisbatan oson bo‘lsa,

ko‘p operatsiyali jarayon bo‘lgan avto-

mobilsozlikda avtomatlashtirish ancha

murakkab o‘tadi. Chunki bunda

texnologik rejimlarda mikroprotsessorli

avtomatlashtirilgan sistemalar yoki

robototexnik vositalarni qo‘llashga

to‘g‘ri keladi. Yuqorida mashinasozlik

sanoatida keng ishlatiladigan shunday

vositalardan biri, ya’ni turli qalinlikka

ega bo‘lgan yupqa listlarga ishlov

beruvchi stanoklardan birining umumiy

ko‘rinishi 1.1-rasmda keltirilgan. Bunday

listlarni tayyorlashda listlarning gabarit

o‘lchamlarini nazorat qiladigan to‘la

avtomatlashtirilgan stanoklar muhim

KIRISH

Mamlakat sanoatini jadal rivojlantirishda avtomatlashtirilgan boshqarish

sistemalaridan keng miqyosda foydalanilmoqda hamda unga bo‘lgan talab kundan-

kunga ortib bormoqda.

Mashinasozlik sanoati texnologik jarayonlarida avtomatlashtirilgan boshqaruv

sistemalarini qo‘llash, ishlab chiqarish jarayonlarining mehnat hajmini kamaytiradi,

ishlab chiqarish unumdorligini oshiradi, mahsulotlarning tannarxini kamaytiradi

va natijada ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini oshiradi.

Hozirgi zamon mashinasozlik sanoatida turli xil murakkab detallar tayyorlash,

detal yig‘ish konveyerlari, detallarga shakl berish stanoklari,  detallarni  kavsharlash

va payvandlash, silliqlash stanoklari, detallarni bo‘yash va hokazo jarayonlarda

murakkab ish jarayonlari mavjud bo‘lib, bu ishlarni bajarishda to‘la avtomatlashti-

rilgan robototexnik vositalar, avtomatlashtirilgan sistemalar, mashinalar va jihozlar

kompleksining ishlatilishi nafaqat qisman, balki xizmat ko‘rsatuvchi shaxslarni

og‘ir jismoniy mehnatdan to‘la ozod qiladi hamda ularning xavfsizligini ta’minlaydi,

ularga mehnat sharoitini yaratadi  va ishlab chiqarish  unumdorligini oshiradi.

So‘nggi yillarda mashinasozlik sanoatida avtomatlashtirilgan sistemalarning

elementlar bazasi shiddat bilan rivojlanib, boshqa sohalar singari bu sohada ham

mikroelektronika va mikroprotsessorli texnika, rivojlangan chet el texnika va

texnologiyalari keng qo‘llanilmoqda. Bu esa, avtomatlashtirilgan sistemalarda ta’mir-

lash, sozlash yoki ularga texnik xizmat ko‘rsatishda yangicha yondoshishni talab etadi.

Boshqa texnika sohalari singari avtomatlashtirilgan sistemalarda ham ko‘pgina

elementlar alohida bloklarga joylashtirilib, bu bloklar odatda ta’mirlanmaydi,

balki ular butunlay almashtiriladi. Shuning uchun avtomatlashtirilgan

sistemalarning qaysi blokida nuqsonlar borligini aniqlash, diagnostika masalalari

mutaxassislardan katta malaka va tajriba talab qiladi.

Mazkur o‘quv qo‘llanma yuqorida qayd etilgan muammolarni yechishda

amaliy yordam berishga qaratilgan bo‘lib, uning maqsadi kasb-hunar kollejlari

talabalariga avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalariga malakali texnik xizmat

ko‘rsatish, ta’mirlash va sozlash haqida nazariy bilim berish va amaliy ko‘nikma

va tajriba hosil qilishdan iborat.

Mualliflar o‘z e’tiborlarini asosan ushbu fandan nazariy bilimlar berishga

emas, balki amaliy tajriba hosil qilishga ko‘proq qaratishgan.

Mazkur o‘quv qo‘llanma respublikamiz mashinasozlik sanoatida ishlati-

layotgan murakkab avtomatlashtirilgan sistemalarning texnik vositalari va

elementlarini ta’mirlash, sozlash va ularga malakali texnik xizmat ko‘rsatishda

hamda ushbu soha bo‘yicha ishlayotgan injener-texnik xodimlarga asosiy qo‘llanma

bo‘lib qoladi, degan umiddamiz.

1.1-rasm.  Listlarni eguvchi

stanokning umumiy

ko‘rinishi.

---

6

7

A v t o m a t l a s h t i r i l g a n

boshqarishda operatorning

ishtiroki nihoyatda cheklangan

bo‘lib, faqat obyektni ishga

tushirish yoki to‘xtatish koman-

dalarini beradi, ishlab chiqarish

jarayonining berilgan ketma-

ketligi esa, avtomatik tarzda

bajariladi.

Markazlashtirilgan boshqarishda komplekslarning Markazlashgan

dispetcherlik punkti (MDP) yoki korxonaning boshqarish obyektlari dispetcher-

dan ancha uzoqda joylashishi mumkin. Misol uchun energosistemaning birlamchi

parametrlari asosida markazlashtirilgan dispecherlik punktidan elektrostansiyalar,

nimstansiyalar, katta energiya iste’molchilarining rejimlari rostlanadi.

Avtomatlashtirish bosqichlari.

Òexnologik va ishlab chiqarish

jarayonlarini avtomatlashtirishda

turli murakkablikdagi masalalar-

ni yechadigan uchta bosqichni

ajratish mumkin.

Qisman avtomatlashtirish (birinchi bosqich) odamni har qanday

boshqarish funksiyasidan ozod etishni ko‘zda tutadi.

Avtomatlashtirishda qisman ishtirok etadigan operatorning funksiyasi

texnologik tanlash rejimini, ularni baholash va agregatlarning avariyaviy

ishdan chiqqanidan so‘ng tegishli qaror qabul qilishdan iborat bo‘ladi.

Bunda asosiy va yordamchi jihozlar, apparaturalar davriy ravishda texnik

xizmat ko‘rigidan o‘tkaziladi.

Kompleks avtomatlashtirish (ikkinchi bosqich) korxonani barcha ishlab

chiqarish jarayonlarini umumiy boshqarishini va nazorat qilishni o‘z ichiga

oladi. Bunda harakatlanuvchi va statsionar obyektlar bajaradigan barcha

asosiy va yordamchi operatsiyalar avtomatlashtiriladi. Ayrim qurilmalarni

yoki jihozlar komplekslarining operatorlari ishlab chiqarish jarayonlarini

kuzatadilar, ularning texnik holatini tahlil etadilar hamda qurilmalar ish

rejimlari bo‘yicha muvofiqlashgan xulosalar qabul qiladilar.

Bunday avtomatlashtirishning asosiy alomati sifatida MDP da

mujassamlangan nazorat, boshqarish va aloqaning texnik vositalarining

mavjudligidir.

Korxona yoki boshqarmaning barcha iqtisodiy va xo‘jalik bo‘lin-

malarida mikroprotsessorlar, dasturli qurilmalar, telemexanik uskunalar

bilan jihozlangan avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasini qo‘llash

nazarda tutiladi. Ishlab chiqarish jarayoni to‘g‘risidagi barcha axborot

aloqa va telemexanik kanallar orqali boshqarish elektron hisoblash ma-

o‘rin egallaydi. Bu stanok Yaponiyaning AMADA  firmasi tomonidan ishlab

chiqilgan bo‘lib, shunday listlarni eguvchi-bukuvchi jarayonlar to‘la

avtomatlashtirilgan.

Mustaqillik yillarida respublikamizda bozor iqtisodi talablariga ko‘ra,

energetikada, sanoatda, transportda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta

ishlashda jahon andozalariga javob beruvchi texnologiyalar joriy etilmoqda.

Distansion, avtomatlashtirilgan va dasturli boshqariladigan statsionar va

mobil jihozlar yaratildi va o‘zlashtirildi.

Avtomatlashtirish zamonaviy texnik vositalarga xizmat qiluvchi perso-

nalni nafaqat og‘ir operatsiyalardan yoki boshqarish jarayonlaridan xalos

qilishdan tashqari uning xavfsizligini, ish joyining komfortligini va ish

unumdorligini oshiradi.

Axborotni olish va uzatish sistemalaridan foydalanishda, ishlab

chiqarishni samarali tashkil etishda, korxonalarni yoki korxonalar

majmuasini operativ – istiqbol rejalashtirishda hisoblash texnikasidan

foydalanish va ularni qo‘llash avtomatlashtirishning asosiy omili hisoblanadi.

Ma’lumki hozirgi vaqtda alohida (lokal) obyektlarni va qurilmalarni

avtomatlashtirishdan texnologik jarayonlari kompleks avtomatlashtirilgan

sistemalarga o‘tish joriy etilmoqda.

1.1.1. Mashina va mexanizmlarni boshqarish usullari

Obyektlarni boshqarish usul-

lari quyidagilarga bo‘linadi: das-

taki (ruchnoy), distansion, yarim

avtomatik, avtomatik, avtomat-

lashtirilgan va markazlashtirilgan.

Dastaki boshqarish usuli bo‘yi-

cha xizmat qiluvchi shaxs yorda-

mida obyektlarni o‘rnatilgan joyi-

dan eng sodda elektromexanik

uskunalar orqali (ajratgichlar, pa-

ketli o‘chirgichlar, kontrollyorlar

reostatlar, dastakli ishga tushirgichlar va hîkazo) bevosita kuch zanjirlari

ulab uziladi. Misol uchun ko‘tarish kranini keltirish joiz.

Bunda boshqarish obyekti, odatda, mashinistning (operatorning)

nazorati ostida turadi.

Maxsus usullar va texnik vositalardan foydalanilgan va komandalarni

uzoq masofaga uzatishni ta’minlaydigan dispetcherlik boshqarish teleme-

xanik boshqarish  deyiladi.

Operatsiyalarning bir qismi yoki ish siklining ma’lum davri avtomatik

ravishda – boshqasi esa mashinist (operator) bevosita ishtirokida ba-

jariladigan boshqarish yarim avtomatik deyiladi.

Àgàr îpåràtîr yoki dispåtchår

màsîfàdà o‘rnàtilgàn pultdàn elåktrî-

màgnit yoki kîntàktsiz qurilmàlàr (rålå,

kîntàktîrlàr, màgnit ishgà tushirgichlàr

và kîmàndîkîntrîllyor) yordàmchi

zànjirlàr, àlîqà liniyalàr îrqàli bîshqàrish

kîmàndàlàrini uzàtsà bundày bîshqàrish

distànsiîn dåyilàdi.

Mà’lum îbyåktning ishlàb chiqàrish

jàràyonining yoki tåõnîlîgik kîmplåksi

sifàt hîlàtini (ishgà tushirish, àylànish

yoki hàràkàt yo‘nàlishini o‘zgàrtirish,

nàzîràt etish và mànbàdàn uzish)

màqsàdgà muvîfiq ravishda hàràkàtgà

kåltirish bîshqàrish dåb àtàlàdi.

Jàràyon hîlàtini yoki sîn qiymàtini

bittà yoki bir nåchtà råjim pàràmåtrlàrini

o‘zgàrtirish yoki må’yorlàsh (stàbili-

zàtsiya) esà rîstlàsh dåyilàdi.

Ishlàb chiqàrish jàràyonini bårilgàn

kåtmà-kåtlikdà birîr shàõs ishtirîkisiz

àvtîmàtik àppàràturà yordàmidà

tà’minlànàdigàn bîshqàrish, àvtîmàtik

bîshqàrish dåyilàdi.

---

8

9

Òopshiriq beruvchi signal

yoki komanda deb, sistemaga

tashqi tomondan ta’sir eta-

digan va sistemada ma’lum

jarayonni vujudga keltiradigan

signalga aytiladi.

Boshqaruvchi deb, boshqarish obyektiga undagi jarayon o‘tishini talab

qiluvchi signalga mos va uning o‘zgarishini ta’minlaydigan signalga aytiladi.

Xalaqitlovchi ta’sirlar deb, boshqaruvchi ta’sir va boshqariladigan

kattalikning funksional bog‘lanishini buzadigan ta’sirlarga aytiladi.

Ular tizimning ishlash jarayonida o‘zgarib turadi va asosiy

yordamchilarga bo‘linadi.

Avtomatlash sistemasidagi

har bir elementga avval ta’rif-

langan ta’sirlarga mos nomlar

beriladi.

Òopshiriq elementi (ÒE) deb

boshqariladigan kattalikni topshi-

riqda belgilangan qiymatda

ushlab turuvchi qurilmaga

aytiladi. ÒE funksiyalarini potensiometrlar, relelar va dasturlangan quril-

malar, hisoblash mashinalar va odamlar bajarishi mumkin.

U o‘z navbatida tarkibida yig‘uvchi qurilmali kuchaytirgichdan, filtrdan

va boshqalardan iborat murakkabroq sistema bo‘lishi mumkin.

 Ijro elementi sifatida odatda, o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok – elektr

motorlari  qo‘llaniladi.

Boshqarish obyekti deb, boshqariluvchi ishchi jarayoni bir yoki bir

nechta parametrlar bilan (aylanish chastotasi, aylanish momenti, harorat,

kuchlanish va h.k.) xarakterlanuvchi mashinaga (qurilmaga) aytiladi.

O‘lchash elementi deb, boshqariluvchi obyekt holatini, ya’ni uning

ishchi parametrlarini o‘lchovchi qurilmaga aytiladi.

Avtomatik sistemalarning texnologik jarayonlarda bajaradigan

funksiyasiga ko‘ra, to‘rtta turga bo‘lish mumkin: himoya, boshqarish,

nazorat va rostlash.

Avtomatik himoya sistemalari

shaxs ishtirokisiz boshqarish

obyektlarini faol nazorat qilishni

ta’minlovchi texnik vositalardan

iborat bo‘ladi. Nazorat etuvchi

parametrlar ruxsat etilgan

chegaralardan chiqqan holda

himoyalash apparaturasini avtomatik ravishda, avariyaning oldini olish maqsadida

nazorat etiladigan mashinani yoki ishlab chiqarish jarayonini to‘xtatadi.

shinasiga kiritiladi, tahlil qilinadi va tayyor dasturlar asosida ishlov beriladi.

Jihoz va qurilmalar kompleksini rostlash sistemalaridagi dasturlangan

uskunalariga boshqaruvchi EHMdan komanda impulslari beriladi.

Dasturlangan uskunalar ishning samarali rejimini ta’minlaydi.

Òo‘la avtomatlashtirishda texnik xizmat qiluvchi shaxsning vazifasi

boshqarilayotgan jarayonlarni kuzatishdan, dasturlangan uskunalar va

rostlagichlarni tahlil qilishdan, kerak bo‘lgan dasturlar va buyurtmalarni

kiritishdan hamda boshqarish sistemalarini sozlash, rostlash va mukammal-

lashtirishdan iborat bo‘ladi.

1.1.2. Avtomatlashtirilgan sistemalarning asosiy va yordamchi uskunalari

Bunda qo‘llaniladigan

texnik uskunalar kompleksi esa

avtomatik sistemalar deyiladi.

Har qanday avtomatik

sistema bir-biriga ta’sir eta-

digan va ma’lum funksiyalarni

bajaradigan alohida qismlar

(bloklar) va elementlardan iborat. Bunda boshqarish sistemasining elementi

deb shartli ravishda nisbatan mustaqil bo‘lgan qismi nazarda tutiladi.

Misol uchun elektromagnit rele podshipniklar qizishini nazorat qiluvchi

apparaturaning tarkibiy elementi bo‘lib xizmat qiladi, apparatning o‘zi

esa o‘z navbatida boshqa komplekt apparaturaning, masalan, statsionar

qurilmaning elementidir.

Avtomatik boshqarish

(rostlashning) nazariyasidagi

har bir elementar operatsiyani

bajaruvchi va matematik ifo-

dalanadigan elementni, ele-

mentar  dinamik bo‘g‘in

(zveno) deyiladi.

Ma’lum avtomatik siste-

maning statik va dinamik

tavsiflarining ishlash prinsipini

tahlil etish uchun  blok –

sxema tuziladi. Blok – sxemaning ikki turi farq qilinadi: struktura va

funksional. Ular bir xil yoki o‘xshash grafik bilan tasvirlansa ham turli

ma’noga ega bo‘ladi.

Avtomatik sistemalarga beriladigan ta’sir signallar quyidagilarga

bo‘linadi: topshiriq beruvchi, boshqaruvchi, xalaqit beruvchi va rostlovchi.

Ular sistemaning ishlash jarayonida o‘zgarib turadi va asosiy hamda

yordamchilarga bo‘linadi.

Màshinàlàr, jihîzlàr kîmplåkslàri và

ishlàb chiqàrish jàràyonlàrini shàõs ishti-

rîkisiz bîshqàrish usullàrini và vîsitàlàrini

o‘rgànàdigàn zàmînàviy ilm và tåõnikà sîhàsi

àvtîmàtikà dåb àtàlàdi.

Uzàtish funksiyalàri bilàn ifîdàlànàdigàn

àlîhidà elåktr yoki bîshqà tàbiàtdàgi bir-

birigà bîg‘làngàn elåmåntàr bo‘g‘inlàrdàn

ibîràt hàmdà àvtîmàtik sistemaning dinàmik

õàràktåristikàlàrini bålgilîvchi sõåmà

strukturà sõåmàsi dåyilàdi.

Bàjàràdigàn funksiyaning turi bo‘yichà

bålgilàngàn tàrkibiy bo‘g‘inlàrdàn ibîràt

sõåmà funksiînàl sõåmà dåyilàdi.

Sistemagà bårilàdigàn rîstlîvchi

yoki kîrråksiyalîvchi tà’sirlàr dåb,

õàlàqit tà’sirlàrni kîmpånsàtsiya

qilàdigàn tà’sirlàrgà àytilàdi.

Bîshqàruvchi elåmånt (BE) dåb, TE

signàlini qàbul qiluvchi và uni kåyingi

bîsqichgà uzàtish uchun o‘zgàrtiràdigàn

uskunàgà àytilàdi.

Ijrîchi elåmånt dåb, signàlni (kî-

màndàni) shàkllàntiruvchi và uni bîsh-

qàrish îbyåkti hîlàtining o‘zgàrishigà

õizmàt qilàdigàn qurilmàgà àytilàdi.

---

10

11

Avtomatik boshqarish sistemalari belgilangan rejimni shaxs ishtirokisiz

ushlab turadi.

Avtomatik nazorat sistemasi obyekt holati va ish sharoiti to‘g‘risida

axborot olishni ta’minlaydi. Bu axborot operator pultiga yoki dispetcher

punktiga uzluksiz davriy talab bo‘yicha uzatiladi.

Avtomatik rostlash sistemasi jarayonni xarakterlaydigan kattaliklarni

(aylanish chastotasini, kuchlanish, sath, sarf, harorat va boshqalar) bir

maromda ushlab turishni shaxs ishtirokisiz ta’minlaydi.

1.1.3. Signal taqqoslash elementlari

Avtomatik rostlash va kuzatish sistemalarining taqqoslash elementi

rostlanuvchi parametr X(t)  qiymatini uning maqsadga muvofiq berilgan

qiymati X

δ

 bilan taqqoslab

∆X(t)=X

δ

-X

ch

(t)

og‘ishini aniqlash va boshqaruvchi signal 

± X(t) ni tayyorlash uchun xizmat

qiladi. Bu element Avtomatik rostlash sistemasi (ARS) tuzilishi juda

mas’uliyatli o‘rinda turadi, chunki rostlash jarayonining sifat ko‘rsatkichi

ana shu og‘ishning o‘lchash aniqligiga bog‘liq bo‘ladi. ARSda eng ko‘p

qo‘llaniladigan taqqoslash elementlarining sxemalari va shartli belgisi

1.2-rasmda ko‘rsatilgan.

Bunday elementlar signalni taqqoslash uchun ishlatiladigan mexanik

sistema tarozisi sifatida ishlaydi. Unda berilgan miqdor X

δ

 bilan texnologik

parametr  X

ch

 (t) taqqoslanadi va bir-biriga nisbatan “og‘ish”ni 

± ∆X (t)

aniqlanadi. Avtomatik rostlash sistemasi (ARS) esa ana shu “og‘ishini”

yo‘qotish va miqdorlar tengligini X

δ

=X

ch

 (t) qayta tiklash vazifasini bajaradi.

Suv sathi balandligining o‘zgarishi (1.2-b rasm) da qalqigich tomonidan

seziladi va reostat R

2

 surilgichini suradi.

Qarshilik  R

2

  ning o‘zgarishi U(t)  kuchlanish o‘zgarishiga aylanadi.

Natijada U

δ  

=const bo‘lgani uchun sxemadan suv sathi balandligining

o‘zgarishiga mutanosib bo‘lgan boshqaruvchi kuchlanish 

± ∆U(t)=U

δ 

—U(t)

chiqadi. Shuningdek, 1.2-e rasmdagi potensiometrik taqqoslash elementida

ham obyekt haroratining o‘zgarishi termojuft TJ tomonidan seziladi, obyekt

harorati termoelektr yurituvchi kuch e

t

  ga aylantiriladi va haroratning

berilgan miqdori U

δ  

 bilan taqqoslanib harorat o‘zgarishiga mutanosib bo‘lgan

boshqaruvchi signal 

± ∆ U(t)=U

δ  

—e

t

 chiqadi.

1.2 Avtomatlashtirilgan sistemalarning klassifikatsiyasi.

Statik va astatik avtomatik boshqarish 

sistema

lari

Ishlash algoritmi bo‘yicha avtomatik sistemalar stabillovchi, dasturlan-

gan, taqlidlovchi va o‘z-o‘zini moslovchilarga bo‘linadi (1.3-rasm).

Avtomatik boshqarish sistemalarining klassifikatsiyasi

Ishlash algoritmi

bo‘yicha

Rostlagich va

obyektning

o‘zaro ta’siri

Vaqt bo‘yicha

rostlash

xarakteristikasi

Rostlash

prinsiði

bo‘yicha

Stabillovchi

Relyeli

Dasturlangan

Statik

Astatik

Taqlidlovchi

Bog‘lanmagan

O‘z-o‘zini

moslovchi

Bog‘langan

Og‘ish bo‘yicha

Kalit bo‘yicha

Kombinatsiyalangan

Uzluksiz proporsional

Diskret uzlukli

Ikki pozitsiyali

Uch pozitsiyali

1.3-rasm.  Avtomatik boshqarish sistemalarining klassifikatsiyasi.

1.2-ràsm. Tàqqîslàsh qurilmàlàri: 

a – måõànik qurilmà (tàrîzi)  sõåmàsi;

b—e— pîtånsiîmåtrik sõåmàlàr; d – tàqqîslàsh trànsfîrmàtîri; f – elåktr tàqqîslàsh sõåmàsi;

g – tàqqîslàsh elåmåntining shàrtli bålgisi.

a)

b)

d)

e)

f)

g)

Obyekt

±∆U=U

δ

-e

t

TJ

X

ch

(t)

e

t

---

12

13

Stabillovchi  (me’yorlovchi)  sistemalarda  ishlash  algoritmi  boshqari-

luvchi kattalikni o‘zgarmas qiymatda ushlab turishni taqozo etadi. Bunday

sistemada chiqish kattaligi kirish kattalikka nisbatan y=c+

∆

(x) bog‘lanish

bilan ifodalanadi.

Bunda c – o‘zgarmas kattalik; y – boshqaruvchi kattalik; 

∆

(x) – kirish

ta’siriga bog‘liq boshqariluvchi kattalikning og‘ishi, ya’ni statik xatolik og‘ishni

baholash  uchun  notekislik  koeffitsiyenti 

(

)

max

min

δ =

−