Автоматика1-5 boblar p65

r

n

îm

I

I

=

Boshqarish  sxemalarini  mukammal  va  to‘liq  hajmda  bajarganligini

tekshirish  quyidagilarni  o‘z  ichiga  oladi:  sxemani  ko‘zdan  kechirish,

kontaktlarning  zichligi  va  puxtaligini  tekshirish;  ayrim  elektr  zanjirlarni

tekshirish;  izolatsiya  qarshiligini  o‘lchash;  boshqarish  sxemalarini  to‘g‘ri

ishlashini tekshirish.

---

87

86

6.2. Ijro mexanizmlari va ularni ta’mirlash

Òexnologik obyektlardagi rostlovchi yoki boshqaruvchi organlar:

tutqichlar, qopqoqlar, jo‘mraklar, aylanuvchi yopqichlar, to‘siqlar va

boshqalarni berilgan boshqarish qonuniga muvofiq ishlatish uchun xizmat

qiladigan mashina va mexanizmlar ijrochi elementlar deb ataladi. Ijrochi

elementlar boshqaruvchi signallarni mexanik harakatga, aylanish yoki siljishga

aylantiradi. Manba energiyasining turiga ko‘ra, ular elektrik, pnevmatik va

gidravlik ijrochi elementlarga bo‘linadi.

6.2.1. Prujinali pnevmatik ijro qurilmalarining  nosozliklari

va  ularni ta’mirlash

Ushbu mavzuga tegishli ma’lumotlar 6.1-jadvalda keltirilgan.

VI BOB. AVÒOMAÒLASHÒIRILGAN SISTEMALARNING

ROSÒLASH ORGANLARI, IJRO MEXANIZMLARI VA

ULARNING ÒURLARI, ULARGA ÒEXNIK XIZMAÒ

KO‘RSAÒISH, ÒA’MIRLASH VA SINASH

Bu bobda siz avtomatlashtirilgan sistemalarning rostlash organlari, ijro

mexanizmlari va ularning turlari, ularda uchraydigan nosozliklar va ularni

aniqlash hamda ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash

masalalari bilan tanishasiz.

6.1.Rostlash organlari

Rostlovchi organlar texnologik oqim liniyasida ishlab chiqarish obyektlariga

zarur mahsulotlarni uzatish, energiya, havo, gaz, suv, yonilg‘i, suyuqliklar, bug‘ va

hokazolar oqimini (sarfini) o‘zgartirib, texnologik jarayonga bevosita ta’sir qiluvchi

va uning optimal shart-sharoitlarga o‘tishini ta’minlaydigan asosiy organlardan

biridir.

Paxta zavodlarida paxta mahsulotlari gaz va issiq havo sarfini rostlash

uchun tiqinlar, aylanuvchi to‘siq, kranlar, zolotkalar va boshqalar qo‘llaniladi.

Rostlovchi organlarning ishi uning nisbiy sarfining tavsif grafigi q=f(S)

bilan belgilaydi, 

max

Q

q

Q

=

 bunda birlamchi mahsulotlar yoki umuman ishlov

berishda energiyaning nisbiy sarfi; Q  va  Q

max

    mahsulotlari, havo va

energiyaning o‘tayotgan va maksimal miqdorlari; 

max

Y

S

Y

=

rostlovchi

organning nisbiy surilishi; u rostlovchi organning siljishi va uning surilishi

mumkin bo‘lgan maksimal qiymati.

Rostlovchi organlar: 1) rostlash diapazoni – rostlovchi organ zatvori-

ning ikki eng chetki holatlariga surilganda S birlamchi mahsulotning

nisbiy sarfi q ning o‘zgarishiga;

2) surish kuchi — rostlovchi organni bir holatdan ikkinchi holatga

o‘tkazish (surish) uchun kerak bo‘ladigan kuchga ko‘ra baholanadi.

Rostlovchi organning sarf tavsif grafigi — bosim tushishi o‘zgarmagan hol-

da, rostlanuvchi moddaning sarfi bilan to‘siq surilishi orasidagi bog‘lanishga

muvofiq ifodalanadi. Rostlovchi organning nisbiy sarfi tavsif grafigi to‘g‘ri chi-

ziqli bo‘lishi talab qilinadi. Rostlovchi organning avtomatik sistemada ishlashi

uchun tanlashda ish obyektining tavsif grafigi bilan rostlovchi organning tavsif

grafigining o‘zaro mosligiga katta e’tibor beriladi. Rostlovchi organga misol

sifatida 6.1-rasmda aylanuvchi to‘siqli (zaslonkali) quvurning tuzilishi ko‘rsatilgan.

6.1-ràsm. Àylànuvchi to‘siqli po‘làt quvur: 

1 – àylànuvchi to‘siq; 2 – to‘siq dàstàsi.

2

1

1

D

6.1-jadval

2. Måmbrànà bo‘shlig‘igà bårilàyotgàn  siqilgàn hàvîning bîsimi bir tåkis îshgàndà

shtîk và bir egàrli  rîstlîvchi  îrgàn siltànib siljiydi.

Mumkin bo‘làdigàn sàbàblàr

Siqilgàn hàvî bîsimi  bo‘lgàni uchun    (yoki

hàvî bilàn yog‘, bånzin yoki bîshqà nåft màh-

sulîtlàrini tà’siridàn  måmbrànà  màtåriàli

ishdàn chiqàdi).

Rîstlîvchi îrgànning sàlnikli qurilmàsidà

sàlnik hàddàn tàshqàri  tîrtilgàni uchun yoki

yog‘lànish yo‘qligi uchun tîrmîzlànish bîr.

Nîsîzliklàrni bàrtàràf qilish usullàri

Måmbrànàli  ijrî måõànizmini  àjrà-

tib, àlmàshtirish. Bundà måmbrànà

màtåriàli  và qàtlàmlàri  àvvàlgisidày

bo‘lishi kåràk.

Sàlnikli qurilmàni lubrikàtîr yordà-

midà yog‘làsh kåràk. Àgàr bu yordàm

bårmàsà sàlnikli tîrtmàni (zàtyaj-

kàni) àstà-såkin bo‘shàtish  kåràk, lå-

kin bundà o‘tàyotgàn  mîddà tàshqà-

rigà chiqib kåtmàsligi lîzim.

1.Ijrî måõànizmining måmbrànàli  bo‘shlig‘igà  siqilgàn hàvî  bårilgàndà  shtîk

(måmbrànàgà  tik o‘rnàtilgàn  tàyoqchà) siljimàydi.

---

89

88

1. Ijro qurilmaning barcha ko‘rinadigan sirtidagi (korpus va boshqalari)

shlangda qisilgan havo bilan ifloslardan tozalanadi.

2. Kontrogayka 5 ni burab, (6.2-rasm) gayka 2 ni bo‘shatib plunjerning

shtangasini oraliq  shtangadan ajratiladi. Agar ijro qurilma pnevmatik

pozitsionerga ega bo‘lsa, uni korpusidan ajratiladi.

3. Maxsus gayka 11 ni burab ochiladi va membranali ijro mexanizmi-

ning rostlovchi organi korpusdan ajratiladi (6.3-rasm). Bunda yirik mexa-

nizmlar  tal yoki lebedkalar  yordamida ko‘tariladi.

4. Òo‘siq  shtok gaykalaridan hosil qilinadi. Òo‘siqni ikki chetki holatlar

orasida  qo‘l bilan suriladi.

5. Ustki qopqoq 4 shpilkalari yoki boltlaridan gaykalarni  asta-sekin

burab olinadi, shunda mahkamlanuvchi detallar aylanmaydi va mustah-

kamligi pasaymaydi. Bu ish ikki bosqichda amalga oshiriladi: avval diametrial

qarama-qarshi  bo‘lgan barcha  gaykalar  to‘la aylanishning 1/8 bo‘lagigacha

bo‘shatiladi, keyin esa gaykalarni istalgan tartibda bo‘shatib olinadi.  Salnik

qurilmasidagi yog‘ bosimini kamaytirish uchun lubrikator olib tashlanadi.

Qopqoqning holatini belgilab yoniga chizib qo‘yiladi (keyin xuddi shu o‘rniga

qo‘yish uchun). Asta-sekin shtok va to‘siq shikastlanmasligi uchun yuqoridagi

qopqoq  4 korpus 3 dan ajratiladi. Agar qopqoq og‘ir bo‘lsa tal yoki lebedka

ishlatiladi. Qopqoqni ko‘tarishda u aynan vertikal holatda bo‘lishi kerak.

6. Òo‘siq bilan shtok 6 ajratib olinadi va ularning sirtlari salnik

to‘ldirgichdan tozalanadi. Bunda o‘tkir metallik asboblari (zubila, pichoq,

bigiz va h.k.) dan foydalanib bo‘lmaydi.

Måmbrànàli ijrî måõànizmining prujinàsi

kåràkli dàràjàdà siqilmàgàn và shu sàbàbli

ijrî qurilmàsidà pàydî bo‘làdigàn

ishqàlànish kuchlàrini  hàmdà o‘tàyotgàn

mîddà bîsimidàn to‘siq hîsil bo‘làdigàn

kuchlàrni  yångib chiqîlmàydi.

To‘siqdà måmbrànà bo‘shlig‘igà  tàshqàridàn

kirib qîlgàn prådmåtlàrgà (qum, måtàllik

prîklàdkà, gàykà và h.k) tiràlib qîlgàn.

Àgàr rîstlàgich nîrmàl ishlàgàndà to‘siq

egàrning tishini  bårkitib tursà, yoki àksinchà,

uni to‘là îchib tursà  bundà  måmbrànà

bo‘shlig‘idàn  bîsim chågàràgà yaqin bo‘lib,

måmbrànà ijrî qurilmàsining (diàmåtri kàttà

yoki kichkinà)  quvurdàn  o‘tàyotgàn sàrfgà

mîs kålmàydi.

Prujina tortilishi asta-sekin kuchay-

tiriladi, shunda to‘siq bir chekkadagi

holatdan boshqasiga bir tekis siljib

boradi.

Ijrî måõànizmni bo‘shlig‘ini qisilgàn

hàvî liniyasidàn àylànib o‘tkàzib  o‘chi-

rib qo‘yilàdi và måmbrànà bo‘shli-

g‘ini tushib qîlgàn prådmåtlàrdàn

tîzàlànàdi. To‘siq và egàrlàr sirti

tîzàligigà e’tibîr bårilàdi.

Quvur o‘tkàzgichdàn o‘tàyotgàn mîd-

dà sàrfigà ko‘rà, måmbrànàli ijrî

qurilmàning mîs yo‘lini tànlàb îlishi

lîzim và uni o‘rnàtish kåràk yoki egri

chizig‘i àvvàlgidåk bo‘lgàn  to‘siq

bilàn àlmàshtirish kåràk.

5. Îqib o‘tàyotgàn mîddàni  rîstlàshdà  måmbrànàli  ijrî måõànizmining  to‘siq

mavjud bo‘lgàn jîydà turib qîlishi.

Yog‘lànish kàmàyib kåtgàn, sàlnik tîrtmàsi

bo‘shàshib kåtgàn, sàlnikli to‘ldirgich yo‘q.

Måmbrànàli ijrî måõànizimning prujinàsi

må’yordàn ko‘p qisilgàn. Måmbrànàli ijrî

måõànizmining prujinàsi kåràkli dàràjàdà

siqilmàgàn và shu sàbàbli qisilgàn hàvî

bîsimi ijrî qurilmàsidà pàydî bo‘làdigàn

ishqàlànish kuchlàrini  hàmdà o‘tàyotgàn

mîddà bîsimidàn to‘siq (zàtvîr) dà hîsil

bo‘làdigàn kuchlàrni  yångib chiqà îlmàydi.

Sàlnikli  mîyni qo‘shish sàlnikli gày-

kàni tîrtish, sàlnikli gàykàni àlmàsh-

tirish  và sàlnikli to‘ldirgichni

àlmàshtirish lîzim.

Prujinà tîrtilishini àstà-såkin

bo‘shàtish kåràk. Bundà shtîk và

to‘siq (zàtvîr) bir chåtdàgi  hîlàtdàn

ikkinchisigà bir tåkis siljishi kåràk.

4. Måmbrànàli bo‘shliqdàgi qisilgàn hàvîning bîsimini eng minimàldàn, eng

màksimàl qiymàtgàchà  o‘zgàrtirilgàndà shtîk bir egàrlik và ikki egàrlik

rîstlîvchi îrgàn bir chåkkàdàgi hîlàtdàn ikkinchisigà siljimàydi.

6.2.2. Membranali ijro mexanizmlarini ta’mirlash

Membranali ijro mexanizmlarini qismlarga ajratish. Normal ochiq  ijro

qurilmani qismlarga ajratishdan maqsad, uning ayrim  detallarining  holatini

diagnostika  qilish, tozalash va ta’mirlashdir. Bu ish quyidagicha bajariladi:

3. Uzàtilàyotgàn  mîddà (suyuqlik, pàr, gàz) sàlnikli qurilmà  îrqàli

o‘tib kåtàyapti.

6.2-ràsm.  Måmbrànàli ijrî

måõànizmi.

∆

1:2

8

7

3

1

2

4

5

6

6.3-ràsm.  Nîrmàl îchiq ijrî

qurilmàsining ikki såksiîn rîstlîvchi

îrgàni.

4

5

6

3

1

2

7

8

9 10

11

12

13

14

15

16 17

18

19

---

91

90

o‘tkir qirralarini va chuqur ariqcha (riska)larini tozalanadi. Aks holda, o‘tkir

qirralari tez yemiriladi va bu ularning ishqalanishiga olib keladi.

2. Elektrod bilan qoplangan egar va to‘siq shunday joylashtirilishi kerakki,

ularning qoplanadigan uchastkasi gorizontal holatda bo‘lsin.

3. Qoplamalash o‘zgarmas tok bilan teskari qutblanish rejimi (elektrodda

«plus») bajariladi. Yoy rejimi egar va to‘siqni geometrik o‘lchamiga hamda

elektrodlar diametriga qarab tanlanadi. Misol uchun elektrod diametri

4 mm bo‘lganda tok – 140 A, elektrod diametri 5 mm bo‘lganda 180 A

tokga teng. Qoplamalash jarayonida elektrodni vertikaldan siljitish tomonga

10 ... 15 egik holda ushlab turiladi. Elektrodga katta bo‘lmagan ko‘ndalang

tebranish berib turiladiki, natijada, uning uchida eni 8 ... 12 mm va balandligi

3 mm bo‘lgan qoplangan valik hosil bo‘lsin. Qoplamalashni iloji boricha

qisqa yoy bilan bir yo‘nalishda bajarish lozim.

4. Qoplamalangan valik sirtidagi shlakni bolg‘a bilan urib ko‘chiriladi va

metalli cho‘tka bilan tozalanadi. Shlak yaxshi tozalanmasa metall sochilmalari

ikkinchi valikni yotqizishni qiyinlashtiradi va kavaklar bo‘lishiga olib keladi.

5. Operatsiya 3 va 4 qayta bajarilib, ikkinchi qoplamaning qatlami yotqiziladi.

Qatlamning umumiy balandligi 4 ... 6 mm bo‘lishi kerak. Ikkinchi marta

qoplamalash avvalgi yo‘nalishda bajariladi. Qoplamalashni keyin bajariladigan

mexanik ishlov berishni hisobga olgan holda, ya’ni balandlik bo‘yicha 3 – 5

mm qalinroq hamda har tomonga 3 mm kengroq qilib bajariladi.

6. Qoplangan egar va to‘siqlarga termik ishlov beriladi – 500 ... 550° Ñ da

2 soat qizdiriladi va keyin pechka bilan birgalikda asta-sekin sovitiladi.

Qoplamalangan to‘siq stanokka teskari o‘rnatilib shablonga mos qilib

unga ishlov beriladi: avval ortiqcha metallni rezes bilan kesib tashlanadi,

keyin shaxsiy duxoba egov bilan, mayda shisha qog‘oz va nihoyat

polirovkalaydigan pasta bilan yaltillatiladi.

Yangi egar tayyorlashda yoki qoplangan egar va tokar stanokda ishlov

berishda o‘tkazish teshigi va egar rezbali aylananing ekesentriteti diametr

uzunligining har 100 mm ga 0.02 mm dan katta bo‘lmasligi zarur.

Egarlar konfiguratsiyasining farqini bilish uchun ikki shablon bo‘lishi

kerak. Bunda yuqoridagi egarli profilning shabloni va ostki qismiga egar

profilining shabloni o‘rnatiladi. Bu shablonlarni yasash qiyin emas, chunki

egarning faqat o‘chiradigan sirtining profili to‘g‘ri kelishi yetarlidir.

6.3. Elektromagnitli ijrochi elementlar

Elektromagnitli ijrochi elementlar mexanik, pnevmatik va gidravlik

sistemalardagi energiya yoki massa oqimini masofadan turib boshqarish

uchun xizmat qiladi. Bunday motorlar asosan ikki xil bo‘ladi:

1) suriluvchi elektromagnitli klapan; 2) elektromagnitli sirpanuvchi mufta.

Elektromagnitli ijrochi elementlar elektr motorlarga qaraganda ancha

arzon, ularning ishlashi ishonchli va ishga tushish tezligi yuqoridir.

7. Qoplamali gayka 8 bo‘shatib grund-buksa 9, uzun (halqalar) 15 va

12, vtulka 13 hamda salnik to‘ldirgichlar 14 va 10 ni ajratiladi. Salnikli

kamerani, grund-buksani, uzuk (kolsa)lar va butilkani to‘ldirgichdan

yaxshilab tozalanadi, bunda o‘tkir metallik asboblardan foydalanilmaydi.

8. Ostki qopqoq  2 ni korpusga nisbatan  yonidagi shpilkalar yoki

boltlar gaykalardan bo‘shatiladi, so‘ng qopqoq 19 ni burab olinadi.

9. Korpus va qopqoqlar  yuviladi va tozalanadi. Probka 19 joyiga burab

qo‘yiladi.

10. Egarlar 1 va 16  yuviladi va gardlardan tozalanadi. Normal berk

bo‘lgan  ijro qurilmalardan avval ostki qopqoq  ajratiladi. Keyin esa, hosil

bo‘lgan teshikdan  to‘siq va shtok olinadi.

Egar va to‘siqni ta’mirlashda ikkita faktor ta’sir etadi: ishchi sirtlarning

zanglash korroziyasi va eroziyasi.

Ishchi sirtlàrning kîrrîziyasi – îqib o‘tuvchi mîddàning dåtàllàr màtåriàllàri

bilàn o‘zàrî kimyoviy tà’siri nàtijàsidà ulàr sirtining buzilishidir. Bu buzilishni

kàmàytirish uchun egàr và to‘siq yasàlàdigàn màtåriàl tànlàb îlinishi kåràk (6.4-

ràsm).

Ishchi sirtning erîziyasi esà ishchi

mîddàning dåtàllàr bilàn ishqàlànishi

nàtijàsidà sîdir bo‘làdi. Erîziya, àyniqsà,

klàpàn kichkinà egilgàndà ko‘pàyadi,

chunki egàr và to‘siq îràsidàgi uzuksimîn

o‘tish jîyi kàmàygàndà ishchi mîddàning

dåtàllàrgà bo‘lgàn dàràjàsi ko‘pàyadi.

Buning uchun egar va to‘siq yasaladi-

gan material tanlab olinishi va unga belgi-

langan termik ishlov berilishiga bog‘liq.

Korroziya va eroziya natijasida egar va

to‘siqning konfiguratsiyasi o‘zgaradi va

natijada ijro mexanizmining xarakteristikasi

buziladi. Bundan tashqari, ijro mexanizmi

bekitilganda, o‘tkazilayotgan moddani

butunlay to‘xtatib bo‘lmaydi.

Korroziya, eroziya natijasida egar va

to‘siqning yemirilgan sirti legirlangan

elektrodlar bilan qoplanadi. Qoplama qalin

bo‘lishi kerak.

Egarlar va to‘siqlarga elektrodlarni

qoplash quyidagicha bajariladi:

1. Qoplama qilinadigan egarlar va

to‘siqlarning sirti zangdan va quyundidan

yaxshilab tozalanadi, keyin esa metallni

yaltiratib pardozlanadi. Agar qoplama gazli

rezes bilan bajariladigan bo‘lsa, detalning

6.4- ràsm. Ijrî måõànizmi

to‘sig‘i.

a

db

v

g

3

6

K

e

8

J

d

a

8

60°

±10`

60°

±10`

R

1

R

2

6

30°

---

93

92

Òortuvchi elektromagnitning tuzilish sxemasi 6.5-rasmda ko‘rsatilgan.

U gaz yoki suyuqlik oqim quvurining rostlovchi to‘sig‘ini (klapanni)

boshqaruvchi signalga muvofiq ochib-yopib turish vazifasini bajaradi.

Elektromagnit chulg‘ami 1 qo‘zg‘almas po‘lat o‘zak ichiga joylashadi.

Qo‘zg‘aluvchi po‘lat o‘zak Z jezdan qilingan quvur 4 ichida harakat qiladi.

Bu quvur po‘lat o‘zakning qoldiq magnitlanishi tufayli yuz beradigan

yopishqoqlikdan saqlaydi va ishqalanishni kamaytiradi.

Agar elektromagnit o‘ramlariga kuchlanish berilsa, yakor qo‘zg‘aluv-

chi po‘lat o‘zak 3 prujina 5 ning kuchini yengib qo‘zg‘almas po‘lat o‘zak

6 tomon latun quvur ichida harakat qiladi va to‘siq (klapan) ochiladi.

Quvurdan o‘tadigan gaz yoki suyuqlik miqdori o‘zgaradi. Boshqaruvchi

signal umuman yo‘q bo‘lganda prujina 5 to‘siqni butunlay berkitadi.

Elektromagnitli mufta (6.5-b rasm) ishchi mexanizmlarni ishga tushirish,

to‘xtatish va ularning tezligini o‘zgartirish uchun xizmat qiladi.

o‘zgartiriladi. Shunda funksion shaybaning ishqalanish kuchi kamayadi,

o‘ram  2  dan o‘tadigan tok miqdori ko‘paytirilsa, aksincha, ishchi

mexanizmning tezligi oshadi.

Muftaning kamchiligi tok o‘tkazuvchi halqa va cho‘tkaning ishlash

ishonchliligining pastligi va funksion shaybaning yemirilishi tufayli mufta

tavsifining o‘zgarib qolishidir.

Bunday muftalar sanoatda ko‘plab ishlab chiqarilmoqda. Ular 27 va

100 voltli o‘zgarmas tok manbayiga ulanadi va 5 – 22 Vt quvvat oladi.

Ulanish vaqti 20—40 ms, uzilish vaqti 15—30 ms.

6.4. Diskret jarayonlarni boshqarish elementlari

Rele.  Rele – avtomatik tizimlarda boshqarish, himoya, nazorat,

signalizatsiya, rostlash va boshqa diskret operatsiyalarni bajarish uchun

juda ko‘p qo‘llaniladigan apparatdir. Relega kiruvchi signal uzluksiz ravishda

o‘zgarib, ma’lum qiymatga ega bo‘lgandagina unda sakrashsimon tavsifli

chiqish signali hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng kiruvchi signal qiymatining

o‘zgarishi (oshishi) davomida chiquvchi signal o‘zgarmaydi. Kiruvchi signal

qiymati kamayib, ma’lum miqdorga yetganda esa chiqish signali sakrashsimon

xarakterda uziladi va oldingi holatga qaytadi.

Rele xususiyatlari bilan elektromexanik relening ulanish sxemasi va

tavsif grafigi orqali tanishish mumkin (6.6-rasm).

Gaz

(suyuqlik)

6.5-ràsm. Elåktrîmàgnitli ijrîchi måõànizmlàr: 

à – elåktrîmàgnitli to‘siq;

b – elåktrîmàgnitli muftà.

a)

        b)

8

4

3

7

2

5

1

8

4

3

7

2

5

1

6

9

10

6

Muftaning yetakchi vali 1 da elektromagnit maydoni har xil bo‘ladigan

o‘ramlar 2 o‘rnatilgan. O‘ramaga halqa 3 va cho‘tka 4 orqali kuchlanish

beriladi. Halqa yetakchi valga mexanik bog‘langan va u bilan birga aylanadi.

Muftaning yetaklanadigan tomoni – yakor 5 ishchi mexanizm o‘qi 6 ga

pona 7 yordamida mexanik ulangan, pona uni faqat aylanib ketishdan saqlab

turadi. Elektromagnit o‘rami 2 da tok bo‘lmasa, yakorni prujina chap tomonga

suradi. Shunda ishchi mexanizmining o‘qi aylanmay qoladi. Elektromagnit

o‘ramdan tok o‘tganda hosil bo‘lgan magnit maydon kuchi prujinaning

elastiklik kuchini yengadi va yakor muftaning yetakchi yarim pallasiga kelib

yopishadi. Shayba uni sirpanishdan saqlab ushlab qoladi va texnologik mashina

o‘qi 6 yetakchi o‘qi bilan birga aylanadi.

O‘rama 2 dan o‘tadigan tok miqdorini o‘zgartirish yo‘li bilan yakor va

funksion shayba orasidagi magnit maydonning tortish kuchi ham

6.6-ràsm.  Elåktrîmåõànik rålå:

à – tuzilish sõåmàsi; b – stàtik tàvsif

gràfigi; X

ish

 – ishgà tushish signàli;

X

q

 –qàytish signàli; Õ

k

 – rålågà kiruvchi

signàl; Õ

ch

 – rålå kîntàktlàri îrqàli

chiquvchi signàl.

X

k

X

ch

X

ch

X

ish

X

ch

a)

b)

X

k

Rele

X

q

R

Rele chulg‘amiga kiruvchi tok I

k

 (signal R) potensiometr surilgichini

pastdan yuqoriga qarab surish yo‘li bilan sekin ko‘paytirib borilganda tok

kattaligi I

ish

 ga yoki signal X

ish

 ga yetganda rele ishga tushadi, ya’ni uning

kontakti orqali o‘tadigan sakrashsimon tavsifga ega bo‘lgan chiqish signali

---

95

94

I

ch

 yoki X

ch

 hosil bo‘ladi, ya’ni rele ishga tushadi. Shu sababli relega kiruvchi

signalning bu qiymati ishga tushish signali X

ish

 deb ataladi. Endi potensiometr

so‘rilgichni pastga (orqaga) surib kirish signali kattaligini kamaytira

boshlasak, I

q

 yoki X

q

 bo‘lganda chiqish signali keskin kamayadi, ya’ni rele

o‘z kontaktlarini bo‘shatib yuboradi, chiqish signali yo‘qoladi. Relega

kiruvchi signalning bu qiymati qaytish signali X

q

 deb ataladi.

Rele o‘zining quyidagi asosiy parametrlari bilan tavsiflanadi: 1) ishga

tushirish quvvati; bu quvvat relening ishonchli ishlashi, ya’ni kontaktlarning

barqaror ulanib turishi uchun zarur bo‘lgan tashqaridan ta’sir qiladigan

signalning minimal quvvatiga teng bo‘ladi; 2) boshqarish quvvati: u relega

ta’sir qilayotgan signalning shunday minimal quvvatidirki, bunda rele kon-

taktlari uzilmay turadi; 3) qaytish koeffitsiyenti: 

k

ish

X

k

Х

=

4) relening ishga tushish vaqti — relega boshqarish signali berilgandan

to undan signal chiqqunga qadar o‘tadigan vaqt. Rele ishga tushish vaqti

(t

ish

) ga qarab tez ishlovchi, normal kechikishli va vaqt relelariga bo‘linadi.

Masalan, relening ishga tushish vaqti t

ish

 < 0,05 s bo‘lsa, tezkor ishlovchi

rele deyiladi. t

ish

=0,05...0,15  s bo‘lsa, normal rele vaqt

ish

> 0,15 s bo‘lsa,

sekinlatilgan rele deyiladi. Ishga tushish vaqti 1 s bo‘lib, bu vaqtni yana

ma’lum oraliqlarda o‘zgartirish mumkin bo‘lgan rele, vaqt relesi deyiladi;

5) ulash imkoniyatlari relening kontakt juftlari soni bilan aniqlanadi;

6) o‘lchamlari va massasi. Elektr relelari elektromagnit, magnitoelektr, elek-

tron vaqt relesi kabi turlarga bo‘linadi.

Elektromagnit rele avtomatik sistemalarning boshqarish zanjiridagi tok

turiga qarab ikki xil bo‘ladi:

1) o‘zgarmas tok relesi; 2) o‘zgaruvchan tok relesi. O‘zgarmas tok relesining

ikki turi 6.7-rasmda; yakorli aylanuvchi rele 6.7-a rasmda; gerkonlar — kontaktlari

germetik berkitilgan rele 6.7-b rasmda ko‘rsatilgan.

Bu turdagi hamma relelarning ishlashi bir xil bo‘ladi, chunki ularning

hammasida ham elektromagnit o‘rami 1 dan tok (boshqaruvchi signal)

o‘tganda qo‘zg‘aluvchi po‘lat o‘zak (yakor) 3 qo‘zg‘almas po‘lat o‘zak 2

tomon tortiladi va u bilan mexanik bog‘langan kontaktlar 4  ulanadi,

kontaktlar 5 uziladi, boshqariluvchi zanjirda chiqish signali X

ch

 hosil bo‘ladi.

Gerkonlarda qo‘zg‘aluvchi po‘lat o‘zak vazifasini kontakt sistemasidagi

plastinalar  4  bajaradi.

Elektromagnit relelarning magnit zanjiridagi bo‘shliq (havo oralig‘i)

δ

0

 kontaktlar ochiq holatda katta va kontaktlar ulangan holatida ancha kichik

bo‘lishi sababli bu relelarning qaytish koeffitsiyenti birdan ancha kichik,

ya’ni  k

k

<1 bo‘ladi, bu yerda k

k 

relening qaytish koeffitsiyenti.

Hozirgi vaqtda yakorsiz relelar keng qo‘llanilmoqda. Ularning ishlash

tezligi yakorli (qo‘zg‘aluvchi po‘lat o‘zakli) relelarning ishlash tezligidan

bir necha o‘n marta kichikdir. Yakorli relening ishlashi uchun o‘nlab mil-

lisekundlar talab qilinsa, yakorsiz relelar millisekunddan kam vaqt ichida

ham ishlay oladi. Bunday relelarning kontaktlari germetik berkitilgan bo‘ladi

va ular «gerkon»lar deb ataladi (6.7-b rasm).

Gerkon kontaktlari 4 permalloydan tayyorlanadi va shisha kolbacha 6 ichiga

rasmda ko‘rsatilgandek o‘rnatiladi. Permalloyning kolbadan chiquvchi tomoni

tokni yaxshi o‘tkazuvchi metallga payvandlanadi. Permalloy uchlarining

kontaktlarini yaxshilash va yemirilishini kamaytirish uchun plastinkalarning

uchlari oltin, kumush yoki radiy bilan qoplangan bo‘ladi. Kolba ichida vakuum

hosil qilingan yoki inert gazlar (argon yoki azot) bilan to‘ldirilgan bo‘ladi.

Gerkon elektromagnit maydonga (g‘altak 1  ichiga) kiritilsa, permalloy

plastinkalari bir-biriga tortilib, kontaktlarni ulashi mumkin. Gerkon kontaktlarini

uzib-ulashni boshqarish elektromagnit g‘altagiga tok o‘tkazish-o‘tkazmaslik

yoki tok yo‘nalishini o‘zgartirish bilan amalga oshiriladi. Yakorli relelarning

kontaktlari ulanib turishi uchun ularning elektromagnit o‘ramidan tok doim

o‘tib turishi kerak bo‘lsa, yakorsiz relelarda bunday emas. Ularning kontaktlari

ferrit yoki permalloydan yasaladi, ulangandan keyin elektromagnit g‘altagida

tok bo‘lmasa  permalloyning magnitlanib qolishi sababli uzilmay qolaveradi.

Bunday kontaktlarni uzish uchun elektromagnit g‘altagiga teskari qutbli tok

6.7-ràsm. O‘zgàrmàs tîk rålåsi: 

à – àylànuvchi yakîrli rålå; b – yakîrsiz rålå (gårkîn);

d – rålåning elåktr sõåmàsi; e – rålåning dinàmik tàvsif gràfiklàri; 1 – elåktrîmàgnit g‘àltàgi

(o‘ràmàsi); 2 – qo‘zg‘àlmàs po‘làt o‘zàk; 3 – qo‘zg‘àluvchi po‘làt o‘zàk (yakîr); 4 – tîksiz

hîlàtdàgi îchiq kîntàkt; 5 – tîksiz hîlàtdàgi yopiq kîntàkt; 6 – shishà kîlbàchà.

a)

b)

d)

e)

4     5 7

3

2

1

b

1

X

k

X

4

i

U

KV

X

4

I

ish

I

k

t

Ish

t

k

t

X

4

X

k

6 4 1

i

---

97

96

digan himoya apparatlari sifatida

eruvchan simli saqlagichlar, uzgich

avtomatlar, tok va issiqliq relelarini,

puxtalash himoya sxemalarini ko‘rsa-

tish mumkin.

Maksimal tok relesi. Elektr

yuritmalar va elektrotexnik qurilma-

larni boshqarish sistemalarini ularda

sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan qisqa

tutashish va o‘ta yuklanish tokidan

saqlash uchun amalda elektromag-

nitli maksimal tok relesi va issiqlik

relesidan foydalaniladi. 6.9-rasmda

maksimal tok relesi tuzilishining

sxemasi keltirilgan. Unda qarama-

qarshi yo‘nalgan ikki kuch – prujina

4  bilan  elektromagnitning tortish kuchi taqqoslanadi. Prujina kuchining

miqdori  8  shkalada oldindan berilgan bo‘ladi. Elektromagnit o‘rami

zanjiridagi nominal tok kattaligi elektromagnit maydon kuchini ushlaydi.

Agar maydon kuchi F

em

  zanjirda sodir bo‘lgan qisqa tutashish yoki o‘ta

yuklanish sababli prujinaning kuchi  F

pr

 dan oshib ketsa, qo‘zg‘aluvchi

po‘lat o‘zak 3  o‘q vali atrofida aylanib, o‘ziga mexanik bog‘langan

qo‘zg‘aluvchi kontakt 5 ni surib, chiquvchi signal kontaktlari 6 ni ushlaydi.

Bu chiquvchi signal X

ch

 boshqarish sistemadagi elementlarni himoya qilish

vazifasini bajaradi.

Issiqlik relesi. Issiqlik relesi elektro-

texnik qurilma va elektr yuritmalarni

o‘ta yuklanish singari zararli holatlardan

saqlash uchun xizmat qiladi.

6.10-rasmda issiqlik relesining

tuzilish sxemasi ko‘rsatilgan. Bu rele

asosan asinxron yuritmalarni o‘ta

yuklanishdan saqlash uchun qo‘llani-

ladi. Buning uchun yuritmaning ikki

fazasiga ikkita issiqlik relesi ulanadi.

Relelarga kiruvchi signal yuritmaning

faza toklari hisoblanadi.

Asinxron yuritmaning o‘ta yuk-

lanishi natijasida relening qizdirgichi-

dan o‘tgan tok qizdirgichda issiq-

lik ajralishini oshirib yuboradi