Автоматика1-5 boblar p65
Download 2,26 Mb. Pdf ko'rish
|
Техническое обслуживание и
|
2
0,24
ф Q I R = . Issiqlik ta’sirida bimetall impulsini berish kerak. Hozir chiqarilayotgan plunjer tipidagi gerkonlar shisha ballonining hajmi 2,5 mm 3 dan oshmaydi. Relelarga qo‘yiladigan talablar ko‘pligi va turli-tumanligi rele turlarining behisob ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Masalan, hozir chiqarilayotgan birgina o‘zgarmas tok relesining turi 200 dan oshib ketdi. ÐÏÍ turidagi o‘zgarmas tok relening 800 ga yaqin turi bor. Ular bir-birlaridan qarshiligi, g‘altak o‘ramlarining soni, kontakt gruppalarining ko‘rinishi va soni, ishlash parametrlari hamda boshqalari bilan farq qiladi. Quvvati bo‘yicha elektromagnit relelar yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan 10 mVt li, sezgirligi normal hisoblangan kuchsiz tokli 1—5 Vt li relelarga bo‘linadi. Kontaktlarning quvvati jihatidan kichik quvvatli (50 Vt gacha) o‘zgarmas tok va 120 Vt li o‘zgaruvchan tok relelari mavjud. ÐÏ turidagi oraliq relelarning quvvati o‘zgarmas tok uchun 150 Vt va o‘zgaruvchan tok uchun 500 Vt gacha bo‘ladi. Fotoelektron rele Fotorelening juda ko‘p sxemalari mavjud. Eng oddiy fotoelektron rele sxemasi 6.8-rasmda ko‘rsatilgan. Bunda kiruvchi signal X kir fotoqarshilik ÔÑ ga tushadigan yorug‘lik oqimi Ô k bo‘lib, chiquvchi signal Õ ñh elektromagnit rele kontakti KV orqali olinadi. Kiruvchi signal n–p–n turidagi tranzistor VT yordamida kuchaytiriladi. Yorug‘lik tushmaganda fotoele- mentning qarshiligi R 1 , katta bo‘ladi va baza potensiali U b tranzistorning ochilishi uchun yetarli bo‘lmaydi. Òranzistor yopiq, kollektor-emitter zanjiridan o‘tadigan tok juda kichik va elektromagnit releni ishga tushira olmaydi. Fotoelement (ÔÑ) ga yorug‘lik tushganda uning qarshiligi R 1 juda kamayib, R 1 va R 2 zanjiridan o‘tadigan tok kattaligi oshib ketishi tufayli baza potensiali U b
ishga tushiradi va uning kontakti ulanib chiquvchi signal X ch hosil bo‘ladi. Himoya apparatlari Himoya apparatlari elektr zanjiri va unda ishlab turgan avtomatik sistema elementlari — mashina va mexanizmlarda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan zararli va xavfli holatlardan saqlash uchun qo‘llanadi. Elektr zanjirida uchraydigan qisqa tutashish, elektr yuritmalarining «o‘ta yuklanishi» va tarmoq kuchlanishining nolga tushib qolishi kabi hodisalar zararli va xavfli holatlardir. Bunday holatlar sodir bo‘lmasligi va o‘z vaqtida bartaraf etilishini ta’minlay- 6.8- ràsm. Fîtîelåktrîn rålå. Å Å
Ô k R 1 R 2 U δ KV VT X 4 I k 6.9-ràsm. Màksimàl tîk rålåsi: 1 – qo‘zg‘àlmàs po‘làt o‘zàk; 2– elåk- trîmàgnit o‘ràmi; 3 – qo‘zg‘àluvchi po‘làt o‘zàk; 4 – prujinà; 5 – suriluvchi kîntàkt; 6 – qo‘zg‘àlmàs kîntàkt; 7 – tîk miqdîrini shkàlàdà o‘rnàtuvchi ko‘rsàtgich; 8 – bårilgàn tîk miqdîrining shkàlàsi. 6 5
8 1 2 3 4 2 X 4 X k 6.10-ràsm. Issiqlik rålåsi: 1 – qizdirgich; 2 – bimåtàll plàstinà; 3 – richàg sistemasi; 4 – uziluvchi kîntàkt; 5, 6 – prujinàlàr; 7– rålå kîntàkti 4 ni qàytà ulîvchi knîpkà. X ch
Ô 1 2 7 5 6 3 4 X ch 99 98 gichlardan chiqadigan bunday signal avtomatik sistemalardagi ijrochi elementlarni ishga tushira olmaydi. Signal kuchaytirgichlar tashqi energiya manbayining turiga qarab elektrik, pnevmatik, gidravlik va boshqa turlarga bo‘linadi. Bunday kuchaytirgichlar statik holat tavsifi va kuchaytirish koeffitsiyentlari bilan bir-biridan farq qiladi. Kuchaytirish koeffitsiyenti va tashqi energiya manbayining quvvati kuchaytirgichlarni tavsiflovchi asosiy parametrlar hisoblanadi. Kuchaytirish koeffitsiyenti quyidagicha ifodala- nadi: bunda X ch – kuchaytirgichning chiqishidagi signal, X k – kuchaytir- gichning kirishidagi signal. Elektrik signal kuchaytirgichlarning kuchaytirish koeffitsiyenti signalning quvvati P, toki I yoki kuchlanishi U orqali ifodalanishi mumkin, ular mos ravishda quvvat bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyenti, tok bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyenti va kuchlanish bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyenti deb ataladi. Barqaror ish holatidagi chiqish signali X ch bilan kirish signali X k orasidagi bog‘lanish X ch =f(X
k ) signal kuchaytirgichlarning statik tavsif grafigi deb ataladi. Statik tavsif grafiklariga ko‘ra, kuchaytirgichlar uzluksiz va uzlukli (6.12-a,b rasm) signal kuchaytirgich turlariga bo‘linadi. Uzluksiz tavsifli kuchaytirgichlar sifatida elektron, magnit, gidravlik, pnevmatik signal kuchay- tirgichlarni ko‘rsatish mumkin. Uzlukli tavsifli kuchaytirgichlarga esa, rele turidagi kuchaytirgichlar kiradi. Signal kuchaytirgich elementlariga quyidagi talablar qo‘yiladi: 1) kuchaytirgichning chiquvchi signali (quvvati) ijrochi elementni ishga tushirish uchun yetarli; 2) sezgirligi yuqori; 3) inersionligi kam; 4) tavsif grafigi to‘g‘ri chiziqqa yaqin bo‘lishi kerak. Yarimo‘tkazgichli kuchaytirgichlar eng yuqori tezkorlikka ega. Bu dinamik tavsif grafigi X ch (t) asosida yoki vaqt doimiysi Ò bo‘yicha aniqlanadi. Elektron kuchaytirgichlarning vaqt doimiysi Ò=10 -5 —10 -10 s, pnevmatik kuchaytirgichniki esa Ò= 1 ÷ 10 s ga teng. Gidravlik kuchaytirgichlar uchun Ò signal kuchaytirgichlarning kirish va chiqish qarshiliklari turlicha bo‘ladi. Elektron signal kuchaytirgichning kirish va chiqish qarshiliklari juda katta (10 6
12 ) Om. Yarimo‘tkazgichli signal kuchaytirgichniki esa 10 2 —10
5 Om
bo‘lishi mumkin. plastinka yuqori tomonga qarab egiladi va richag 3 ni bo‘shatib yuboradi. Natijada kontakt juftlari 4 uzilib, reledan chiquvchi signal hosil bo‘ladi. Bu signalni yuritmaning boshqarish zanjiriga ta’siri natijasida yuritma ishlashdan to‘xtaydi. Bimetall plastinka ikki turli metalldan yasalgan va bir-biriga parallel yopishtirilgan ikki plastinkadan iborat bo‘lib, ularning issiqlikdan kengayish koeffitsiyentlari har xil, ustki metallning cho‘zilish (kengayish) koeffitsi- yenti pastdagidan bir necha marta kichikligi sababli bimetall plastinka issiqlik ta’sirida yuqoriga qarab egiladi. Avtomatik uzgich. Avtomatik uzgich — maksimal tok relesi hamda issiqlik relesi tavsiflari asosida ishlaydigan apparat bo‘lib, elektr yuritmalar va elektr iste’molchilarni elektr zanjiridagi qisqa tutashish hamda o‘ta yuklanish toki ta’siridan himoya qiladi. Avtomatik uzgich QF ning uch fazali ulanish elektr sxemasi 6.11-a rasmda, bir fazali tuzilish sxemasi 6.11-b rasmda keltirilgan. Yuritma (iste’molchi) zanjirida qisqa tutashish yuz berganda elektromagnit o‘rami 1 dan o‘tadigan katta tok po‘lat o‘zak 7 ni yuqoriga zarb bilan ko‘taradi: ilmoq 3 ilmoq 4 ni bo‘shatib yuboradi. Shunda prujina 5 uzgich kontaktini tortib uzadi. Iste’molchi yuritma tarmoqdan uzilib ishlashdan to‘xtaydi. Iste’molchi zanjirida o‘ta yuklanish sodir bo‘lganda elektr qiz- dirgich 2 da hosil bo‘lgan issiqlik energiyasi Q=0,24I 2 R bimetall plastinka 6 ni qizdiradi, plastinkaning uchi yuqoriga ko‘tarilib, ilmoq 3 ni ilmoq 4 dan ajratib yuboradi. Natijada uzgichning kontaktlari prujina 5 tomonidan tortilib uziladi. Iste’molchi yoki elektr yuritma ishlashdan to‘xtaydi. 6.5. Signal kuchaytirgichlar Òa’sir kuchi jihatidan ojiz bo‘lgan boshqarish (kirish) signalini bir necha o‘n va yuz marta kuchaytirish uchun xizmat qiluvchi element signal kuchaytirgich deb ataladi. Signal kuchaytirgichga kiruvchi va undan chiquvchi signallarning fizik tabiati o‘zgarmaydi. Bunday element vositasida kirish signali quvvatini kuchaytirish tashqi energiya manbayi hisobiga bo‘ladi. Signal kuchaytirgichlarni avtomatik sistemalarda qo‘llashning asosiy sababi sezgichlardan olinadigan signallarning juda zaifligidadir (10 -4 —10 -5 Vt). Sez- a) b) 6.11-ràsm. Àvtîmàtik uzgich (àvtîmàt): à – àvtîmàtni uch fàzàli elåktr zànjirigà ulànish sõåmàsi; b – àvtîmàtning bir fàzàli tuzilish sõåmàsi. kirish
chiqish 7 1 2 8 6 3 4 5 1 2 A A 6.12-ràsm. Signàl kuchày- tirgichlàrning stàtik tàvsif gràfiklàri: à – uzluksiz stàtik tàvsif gràfigi; b – uzlukli rålå tàvsif gràfigi. X ch
b) X ch X k X k 101 100
Sovutuvchi muhit bilan rostlanadigan rostlagichlarda teskari klapanlar rostlanuvchi muhit harorati pasayganda qo‘llaniladi. Harorat rostlagichlari 10° diapazonda 30° C dan 120° C oralig‘ida haroratni rostlab turishi mumkin. Rostlagich termoballonining ishchi bosimi – 1 MPa. Rostlagich klapanining diametri quyidagi uchta o‘lcham- da bo‘ladi: 1, 1 /
va 2 (dyumli). Rostlagich quvurli o‘tkazgichda faqat vertikal holatdagi silfon tepaga qaratib montaj qilinadi. O‘lchanayotgan muhitda termoballon og‘ma, vertikal va gorizontal holatda bo‘lishi mumkin. Agar haroratni agressiv muhitda o‘lchash (rostlash) kerak bo‘lsa, bosim ta’sirida bo‘lgan texnologik apparatda termoballon himoyalovchi gilzada montaj qilinadi. Himoyalovchi gilza maksimal issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lishi kerak. Buning uchun termoballon va gilza qobiqlari orasi metallik qirindilar bilan to‘ldiriladi. Ishlab chiqarish atrof-muhitining haroratini regulatorning quyi haroratidan 10°C ga kichik bo‘lsa bunday rostlagich yaxshi ishlaydi. Òo‘g‘ri ta’sir etuvchi rostlagichlar (ÒÒER) harorati 300°C bo‘lgan quvurli o‘tkazgichlardan noagressiv gazlar, neft, yog‘ va bug‘ bosimini avtomatik o‘lchab turish uchun qo‘llaniladi. Ular ikkita modifikatsiyada ishlab chiqariladi. «O‘zidan keyin» rostlagichlar rostlaguvchi klapandan keyin bosimni rostlash uchun mo‘ljallangan, «o‘zidan oldin»lari esa – klapandan oldin bosimni me’yorlaydi. Òo‘g‘ri ta’sir etuvchi rostlagich asosiy yoki shuntlovchi quvurda vertikal holatda montaj qilinadi. «O‘zidan keyin» rostlagichlar uchun bosim impulsini 6.6. Rostlagich signalizator va ijro mexanizmlarining montaji va ularni sozlash Òexnologik jarayonni borishida shu jarayonni tavsiflaydigan fizik va texnologik parametrlarni bir maromda saqlab turuvchi yoki ularni belgilangan dastur bo‘yicha o‘zgarishiga yordam qiluvchi uskunalar avtomatik rostlagichlar deyiladi. Rostlagichlar nazorat etiluvchi muhitning energiyasidan foydalanib, rostlanadigan organga bevosita ta’sir qiluvchi organga kiradi. Konstruktiv jihatdan bunday rostlagichlar rostlanadigan organlar bilan yaxlit bir butun qurilma bo‘lib, rostlagichning o‘lchovchi qismining mexanik bog‘lanishlari orqali unga ta’sir etadi. 6.13-rasmda suv sathini bevosita rostlash sxemasi va statik tavsiflari M=f(Q) keltirilgan. 6.13-ràsm. Suvning sàthini båvîsità rîstlàsh sõåmàsi stàtik ÀRS: à – tuzilish sõåmàsi; b – stàtik tàvsif gràfiklàri. a) b) ME TE M–X PO M Xp(t) ±∆ X C Q yu Xk(t) M M max M min
M(t) ∆X X 4 (t)-M(t)
Q yu Q yu 6.14-ràsm. Hàrîràtni båvîsità rîstlàgich: 1 – tårmîbàllîn; 2 – kàpillar; 3 – silfîn; 4 – klàpàn; 5 – zîlîtnik. 2
320
1 1/2 trub Oqim
yo‘na- lishi
3 4 5 ∅ 22 Òo‘g‘ri ta’sir etuvchi bevosita rostlagichlar gaz va suyuqliklar bosimini, suyuqliklar sathini va gazlar sarfini, ularning nisbatini avtomatik rostlashda qo‘llaniladi. Haroratni bevosita rostlagich sxemasi 6.14-rasmda keltirilgan. Òo‘g‘ri ta’sir etuvchi harorat rostlagichi (ÒÒEHR), manometrik termoballondan va klapandan tashkil topgan termometrik sistemadan iborat. Òermoballon joylashtirilgan va o‘lchanayotgan muhitning harorati o‘zgarishi natijasida termometrik sistemada bosim o‘zgarishini rostlovchi klapan 4 zolotnik 5 ning muvozanat holatini buzilishiga olib keladi. Zolotnikni taqsimlovchi teshiklarga nisbatan o‘zgarishi klapan orqali o‘tuvchi isitiluvchi (yoki sovituvchi) moddaning miqdorini o‘zgartiradi. Bu nazorat etiluvchi muhitni belgilangan haroratini rostlagich notekisligi bilan aniqlanadigan tiklanishiga harorat rostlagichlari to‘g‘ri va teskari klapanli konstruksiyada tayyorlanadi. Isituvchi muhit bilan rostlanadigan rostlagichlarda to‘g‘ri klapanlar qo‘llaniladi. Bunday klapanlarda rostlanuvchi muhit harorati oshganda klapan bekiladi. 103 102
Foydalanilayotgan tashqi energiya turiga ko‘ra rostlagichlar gidravlik, pnevmatik va elektrik rostlagichlarga bo‘linadi. Rostlanuvchi parametrning tabiatiga ko‘ra, rostlagichlar harorat, bosim, sarf, sath, nisbatlash, konsentratsiya va boshqa rostlagichlarga tavsiflanadi. Bunday rostlagichlarning montajida quyidagilar bajariladi: – rostlovchi parametr impulsini olib boruvchi uskunani o‘rnatish; – o‘zgartiruvchi, funksional va rostlovchi qurilmalarni ulovchi impulsli va komanda beruvchi liniyalarni ulash; – ijro mexanizmlari va rostlovchi organlarni distansion boshqaradigan qurilmalarni o‘rnatish; – ijro mexanizmi va rostlovchi organni bir-biriga ulash; – avtonom manbadan rostlagich sxemasini energiya bilan ta’minlov- chi liniyani o‘tkazish. Harorat, bosim, sarf, sath va gidravlik avtomatik rostlagichlarda o‘lchanadigan parametrlarni o‘zgartiruvchi va ijro etuvchi mexanizmga komanda impulsi beruvchi uskuna sifatida oqim quvuri xizmat qiladi. Gidravlik oqim rostlagichlar unifikatsiyalangan o‘lchash uskuna, topshiriq beruvchi uskuna va lekala, stabilizatsiyalovchi uskuna va sinxronizator, yog‘ bosimini oshiruvchi qurilma, boshqarish elektr apparaturasi va yordamchi uskunalardan iborat. Ular yordamida astatik, statik va izodrom qonunli rostlagichlarni komplektlash mumkin. Gidravlik rostlagichlar metallurgiya va mashinasozlik sanoatida qo‘llaniladi. Qurilish industriyasida gidravlik rostlagichlar qo‘llanilmaydi. Pnevmatik rostlagichlar quruq tozalangan qisilgan havo yordamida ishlaydi va shu sababli yong‘inga va portlashga xavfli sanoat qurilmalarida hamda barcha xo‘jalik sohalarida ishlatiladi. Hozirgi vaqtda yagona Davlat asboblar sistemasi (DAS – ÃÑÏ) kiritilishi munosabati bilan bir-biriga o‘zaro bog‘langan unifikatsiyalangan element- lardan iborat pnevmatik rostlagichlar keng tarqalgan. Modulli bloklar ðrinsiðiga asoslangan pnevmatik rostlagichlar esa amalda qo‘llanilmaydi. «Start» sistemasi tarkibiga kiradi. Ma’lumki «Start» sistemasi rostlagichlardan tashqari sodda algebraik amallarni bajaruvchi, quvvat kuchaytirgichlar va signallarning qiymatiga ko‘ra, seleksiya qiladigan funksional bloklardan iborat. Pnevmatik rostlagichlarning montaji ÏÐ turdagi proporsional rostlagich- larni va ÏB turdagi ikkilamchi asboblarni shchitning metallik asosida o‘rnatishdan va ularni o‘zaro quvurli kommunikatsiyalarini ulashdan iborat. Barcha asboblar harorati + 5°Ñ dan +50°Ñ gacha va namlik 80 % oshmagan muhitda ishlashga mo‘ljallangan. Agressiv muhitda asboblarni o‘rnatish man etiladi. Elektrik va elektron rostlagichlar umumiy holda quyidagi asosiy uskuna- lardan iborat: datchiklar, elektron rostlagich asbob, boshqarish qayta ulagichlar, boshqarish elektron kalitlar, qo‘shish uskunasi va elektr ijro mexanizmi. Datchiklardan olinadigan axborot aloqa kanallaridan rostla- gichlarga uzatiladi va ular ma’lum rostlash qonunlari bo‘yicha: olish uchun klapandan keyin 10 D masofada o‘rnatiladigan ShK turdagi shtutser yordamida bajariladi. «O‘zidan oldin» rostlagichlar xuddi shunday masofada rostlagichdan oldin o‘rnatiladi. «O‘zidan oldin» rostlagichda klapandan oldingi bosim oshganda, rostlagichda muhitning bosim impulsi klapanning membranali yuritmasiga ta’sir etib, uning o‘tish kesimining yuzasini oshiradi. «O‘zidan keyin» rostlagichda esa quvurli o‘tkazgichda bosim oshgan- da, bosim impuls rostlovchi klapanning o‘tish kesimining yuzasini kamaytiradi. Bosim impulsining liniyasini diametri 8 ÷10 mm po‘lat yoki mis quvurga montaj qilinadi. Membranali yuritmaga impuls o‘tkazgichni buraluvchi niððel ulagichlar bilan birlashtiriladi. MAZUÒ – HAVO bosimlari nisbatlovchi rostlagichlari pechlarning isituvchi uskunalariga uzatiladigan mazut va havo sarflarini ma’lum nisbatda ushlab turish uchun ishlatiladi. Bunday rostlagich mazut o‘tkazuvchi quvurga o‘rnatiladi. Forsunkaga uzatiladigan ikkilamchi havoning sarfiga ko‘ra, rostlagich mazut sarfini o‘zgartirib turadi. Bosimlarning ma’lum nisbatini me’yorida ushlab turuvchi rostlagich- larni ishlash prinsipi to‘g‘ri ta’sir etish rostlagichlarni ishlashiga aynan o‘xshash bo‘ladi. Mazut bosimining impulsi rostlagichning silfonli yuritmasiga ta’sir etadi va o‘z navbatida ikkilamchi havo bosimining o‘zgarmas qiymatda ushlab turish uchun klapanning o‘tish yuzasini kamaytiradi. Òo‘g‘ri ta’sir etuvchi suyuqlik sathi rostlagichi berk idishlardagi suyuqlik sathini avtomatik ravishda rostlash uchun qo‘llaniladi. U idishga suyuqlik uzatiladigan quvurli o‘tkazgichga montaj qilinadi. Rostlagichning sezgir elementi birlamchi o‘zgartgichi sifatida qalqovichli kamerani montaj qilishda idishdagi suyuqlikning o‘rta sathi e’tiborga olinadi. Bunda qalqovich kamerasining richagi rostlovchi klapan richagi bilan bir vertikal tekislikda bo‘lishi kerak. Bunday rostlagich suyuqlik sathini ± 80 mm oraliqda ushlab turadi. Klapanlar 0,6 MPa ishchi bosimga va 25 Ò soat suyuqlik o‘tkazish imkoniyatiga ega. Òo‘g‘ri ta’sir etuvchi rostlagichlar boshqa turdagi rostlagichlarga nisbatan quyidagi katta kamchiliklarga ega: – distansionni boshqarish va rostlash sxemalarida ishlatib bo‘lmaydi; – rostlovchi organi kam kuchga ega; – murakkab rostlovchiga ta’sir etish mumkin emas. Bu kamchiliklar to‘g‘ri ta’sir etuvchi rostlagichlarni ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish sxemalarida qo‘llash sohasini toraytiradi. Barcha sanoat sohalarida avtomatik boshqarish va rostlash sxemalaridan to‘g‘ri ta’sir etmaydigan, ya’ni bilvosita rostlagichlardan foydalaniladi. Bunday rostlagichlarda topshiriq (komanda) impulsi rostlovchi organga ta’sir etadi.
105 104
Ijro mexanizmiga ishchi bosim diametri 8 mm mis, po‘lat yoki polietilen quvurlarda uzatiladi. Quvurlar buraladigan nippel ulagichlar bilan ulanadi: po‘lat quvurlar uchun ÑÂ turli; mis quvurlar uchun ÑÌÂ turli; polietilen quvurlar uchun – ÏÑÂ turli. Atrof-muhit harorati 0°C da ishlaydigan pnevmatik quvurga keladigan komanda liniyalarini o‘tkazishda, shuni e’tiborga olish lozimki, komanda liniyasidagi havoning shabnam harorati yuritmaning ishchi haroratidan 10°C ga kam bo‘lishi kerak. Ijro mexanizmlari sifatida elektromagnit (solenoid) ko‘rinishidagi yoki ishchi organ vali bilan bevosita biriktirilgan pasaytiruvchi reduktorli elektr motorli elektr yuritma qo‘llaniladi. Elektr yuritmali (solenoidli) ijro mexanizmlar konstruktiv tomonidan rostlovchi organ bilan bir korpusda joylashtirilgan bo‘ladi. Ularni bevosita quvurli o‘tkazgichga o‘rnatiladi. Bunday ijro mexanizmlari montaji flaneslarni va kabel yoki himoya quvurli alohida o‘tkazgichli elektr o‘tkazgichni ulashdan iborat. O‘tkazgich simlarini rezinali zichlagichli solniklar orqali ulanadi. Nazorat o‘lchash asboblari va avtomatika sxemalarida elektr motorli ijro mexanizmlari keng tarqalgan. Boshqarish sxemalarini tuzilishi bo‘yicha ijro mexanizmlari kontaktli magnit ulab uzgichlar yordamida boshqarish va kontaktsiz (tiristorli boshqarish)larga bo‘linadi. Ijro mexanizmlarining chiqish vali aylanma va ilgarilama harakatlanuvchi bo‘ladi. Ijro mexanizmlarini bevosita ishchi organlarning yonidagi polga, devorga va boshqa qurilish konstruksiyalarga montaj qilinadi. Bunda unga xizmat ko‘rsatish, ishchi organi mexanizm bilan sodda biriktirish, hamda ortiqcha tortma va oraliq tayanch bo‘lmaslikka e’tibor berish kerak. Ijro mexanizmini ishchi organi bilan biriktirilishida quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: soddalik, puxtalik; montajda, sozlashda va uskunani rostlashda qulaylik; biriktirish joylarida lyuftlar bo‘lmasligi; rostlovchi organning xarakteristikasini chiziqli (yoki chiziqliga yaqin) bo‘lishi. Ijro mexanizmi burilish burchagi «ochiq» holatidan «berk» holatigacha 90 0
bu esa, jarayon dinamikasiga har doim ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Montaj qilingan ijro mexanizmlari ko‘ndalang kesim yuzasi 4 mm 2 dan
kichik bo‘lmagan o‘tkazgich bilan yerga ulanishi kerak. Elektr o‘tkazish tomirlari 1,5 mm
2 dan kam bo‘lmagan kabel yoki o‘tkazgich bilan ulanadi. O‘tkazgichlar shtutserli kirgizgichlar yoki shtepselli ajratgichlar yordamida ulanadi. Kontaktli boshqaruvchi ijro mexanizmlarga ÄÐ, ÏÐ, ÈÌ – 2I120, MÝK – K, MÝO – K, ÊÄÓ turdagi mexanizmlar kiradi. ÄÐ va ÏÐ turdagi ijro mexanizmlari proporsional avtomatik rostlash sistemalarida rostlovchi organni boshqarish uchun mo‘ljallangan. ÈÌ – 21120 turdagi ijro mexanizmini pozitsion rostlovchi sxemalarda, hamda ishchi organini distansion dastakli boshqarish uchun qo‘llaniladi. MÝK – K va MÝO – K turdagi ijro mexanizmlari releli va uzluksiz ta’sir Ï – proporsional, ÏÄ – proporsional differensial; ÏÈ – proporsional – integral, ÏÈÄ – proporsional – integral differensial turli parametrlarini rostlaydi. Rossiya Federatsiyasida ishlab chiqariladigan rostlagichlarning datchiklari rostlash uskunalari, nazorat axborotini o‘zgartiruvchi va turli ishlov beruvchi 0 – 5 va 0 – 20 m A li qurilmalar bilan jihozlangan. Elektr rostlagichlar gidravlik komanda impulslarini uzoqda joylashgan oraliq uskuna va ijro mexanizmlariga bir onda yetkazishdan iborat. ÐÏÈÁ, ÊÏI, ÐÏ 2 rusumli elektron rostlagichlar portlashdan xavfli bo‘lmagan, atrof harorati o‘rnatilgan shchit panellarida montaj qilinadi. Ish davomida va ular elektr energiya manbayiga kuchlanish stabilizatori orqali ulanadi. O‘lchash va kuch elektr zanjirlari alohida-alohida montaj qilinadi. Datchiklarni ulash uchun tok o‘tkazuvchi tomiri 1,5 mm 2 dan
kichik bo‘lmagan kabeldan foydalaniladi. ÐÏÈÁ, ÊÏI, ÐÏ 2 rusumli elektron rostlagichlarni kirish signali tokning turiga, rostlagichlarning chiqishi releli yoki analogli bo‘lishiga ko‘ra, rostlagichlarning differensial – transformatorli, induksion va reostat datchikli ÐÏÈÁ – III va IV, ÊÏI - III va IV, termojuftli (ÐÏÈÁ –S va S2. KÏI – S va S
2 , 0 – 5 m A )li unifikatsiyalangan signal datchikli modifikatsiyalari mavjud. Avtomatik rostlash va distansion boshqarish sistemalarida ishchi organ- larni boshqaruvchi mexanizmlari sifatida pnevmatik membranalar va elektr mexanizmlardan foydalaniladi. ÌÏÏ turli pnevmatik ijro mexanizmlar 6.15-rasm (yuritmalar) atrof- muhit harorati – 5°C dan +50°C, ishchi bosimi 0,3 dan 0,6 MPa bo‘lgan sistemalarda ishlatiladi. 6.15-ràsm. Måmbrànàli pnåvmàtik ijrî måõànizmi: 1 – kîrpus; 2 – råzinàli måmbrànà; 3 – kîrpus qîpqîg‘i; 4 – disk; 5 – suruluvchi shtîk; 6 – prujinà. 4 3 2 1 6 Mis quvur ∅6õ1
Teshik ∅9 100 5 Bu mexanizmlar gorizontal va vertikal holatda montaj qilinadi. Montaj qilishda asosiy talab quyidagidan iborat: shtok yo‘naltirilgan yuklama o‘qi bilan pnevmoyuritma o‘qi orasidagi burchak 1° 30` dan oshmasligi shart. 107 106
Agar signalizator belgilangan sathdan og‘ishda ishlatilsa, bir datchikli ÝÑÓ – 3, ÝÑÓ – 4 va MÝÑÓ – 1 M turdagi signalizatorlardan foydalaniladi, ikki chegaraviy sathni signalizatsiya qilish uchun – ikki datchikli ÝÑÓ – 2 A turdagi signalizatordan foydalaniladi. Sath signalizatorlarining montaji 6.17-rasmda tasvirlangan. Ikkilamchi asbob sifatida shchitli M – 362 turdagi milliamper-metrlardan foydalaniladi. Datchiklar elektron bloklar bi- lan koaksial ÐÊ – 60 rusumli kabel yordamida o‘zaro ulanadi. Ulanish salnik zichlatgichli shtut- ser orqali bajariladi. Elektron blok- lar, albatta, yerga ulanishi kerak. ÑÏÄÌ, ÑÏÄÑ turdagi bosim signalizatorlari kimyoviy noagres- siv muhitlarda qo‘llaniladi. Bun- day asboblar aniq vertikal holatda montaj qilinadi. O‘lchanadigan muhit po‘lat yoki qizil mis quvuri yordamida signalizatorning quyi tomonidan ÑÂ turdagi nippel ulagichlar yordamida ulanadi. Elektr o‘tkazgichlar klemmali kolodkada keltiriladi. Òashqi qurilmalar o‘rnatila- digan signalizatorlarda klemmali kolodkani izolatsion massa bilan to‘ldirilishi shart. Òermometrik signalizatorlar havo, noagressiv gazlar va suyuqliklar haroratini signallash va ikki izolatsiyali rostlash sxemalarida qo‘llaniladi. Elektr sxemalarda termo signalizator oraliq rele bilan komplektlanadi; elektropnevmatik sxemalarda esa – ÝÏÐ 4 turli rele bilan signalizatorning sezgir elementi sifatida simobli qayta ulagich bilan bog‘langan silfonga kapillar orqali ulangan termoballon qo‘llaniladi. Òermosignalizatorni montaji termometrik asboblarni montaji kabi bajariladi. Harorat signalizatorlari sifatida dilatometrik termometrlar ham ishlatiladi. ÄÐÄ turdagi sarf signalizatorlari toraytiruvchi qurilma (ÄÐÓ turdagi diafragma) bilan birga komplektlanadi va bosimli differensial reledan iborat bo‘ladi. Releda ikki juft kontaktlar (normal ochiq va normal berk). Signalizatorni toraytiruvchi qurilmalar va difmanometr sarf o‘lchagichlarning montajiga qo‘yiladigan talablar kabi o‘rnatiladi. ÐÏÂ – 2 turdagi sarf signalizatori (havo oqimi uchun) havo o‘tkaz- gichdagi havo tezligining me’yoridan oshganligini nazorat va signalizatsiya qilish uchun qo‘llaniladi. Bu signalizatorning sezgich elementi – zaslonkasi havo o‘tkazgichdagi havo oqimining o‘rtasiga o‘rnatiladi. Signalizatorni havo o‘tkazgichning etuvchi avtomatik rostlash sxemalarda, datchikka distansion boshqarishda va dastakli distansion boshqarishda qo‘llaniladi. KÄÓ turdagi ijro mexanizmlari 6.16-rasm turli texnologik jarayonlarni va ÐÏÈÁ turli rostlagichlar bilan birga avtomatik rostlash sxemalarida qo‘llaniladi. 6.16-ràsm. KÄÓ rusumli ijrî måõànizmi. 4 otv 110
8 263
461 ∅14
145 ∅20
315 ∅30
517 140
182 135
64 40 340 272 Kontaktsiz ijro mexanizmlariga MÝO va ÁÈM turdagi ijro mexanizmlari kiradi. Kontaktsiz ijro mexanizmlarining avzalligiga ularning yuqori puxtaligi va ixtiyoriy holatda o‘rnatish mumkinligi, yuqori tezligi va dastakli yuritmaning mustaqilligini kiritish mumkin. MÝO turdagi ko‘p aylanali mexanizmlar kontaktli boshqarish tizim- larida ham ishlatilishi mumkin. ÁÈM turdagi mexanizmlar odatda aylanishli rostlovchi organlarda qo‘llaniladi. Òexnologik jarayonni nazorat etish sxe- malarida, texnologik parametrni belgilangan qiymatga yetishini signalizatsiya qiladigan asboblar keng tarqalgan. Bunday asboblar signalizatorlar deb ataladi. Suyuq, sochiluvchi va granulatsiyalangan moddalar belgilangan sathining balandligi to‘g‘risida signal beruvchi asboblarning sezguvchi elementlari sifatida sig‘imli elektron datchiklar bloki orqali komanda impulsiga aylantiriladi. Moddalar sathini nazorat etuvchi asboblar orasida ÝÑÓ–2 A, ÝÑÓ–3, ÝÑÓ–4, MÝÑÓ–1 M turdagilar keng tarqalgan. Signalizatorlarni montaj qilish ÄÝ turdagi datchikni apparatga zichlovchi qistirma (prokladka)lar M 24x1,5 bilan muhitga ko‘ra signalizatorlar ikki xil sig‘imli uchun ÄÝ – 3 P agressiv muhitda – ÄÝ – 4. 6.17-ràsm. ÝÑÓ turdàgi sàth signàlizàtîri sig‘imli dàtchigining prinsiðiàl sõåmàsi: à – minimàl và màksimàl sàthning signàllàshi. b – bålgilàngàn sàthni signàllàshi. 1 – råzårvuàr; 2 – sig‘im dàtchigi DÅ; 3 – elåktrîn signàl blîki; 4 – ko‘rsàtuvchi àsbîb. a) 2 2 1 3 1 3 2 3 4 b) 109 108
gorizontal yoki vertikal uchastkasiga o‘rnatish mumkin. Signalizatorni mahkamlash flansli tarzda bajariladi. Uni o‘rnatish uchun havo o‘tkazgichga asbob zaslonkasi bemalol o‘tadigan teshik qilinadi. Asbobning flansini tashqi tomonidan mahkamlash uchun havo o‘tkaz- gichning tashqi tomoniga M 8 rezbali shpilkalar payvandlanadi. Signalizatorning simobli qayta ulagichi normal berk bo‘lib, normal ochiq kontaktlarga ega. Elektr o‘tkazgich rezina zichlagich shtutser orqali ulanadi. 6.7. Elektron rostlovchi asboblar (Ð – 21), bloklar va modullarni ta’mirlash Rostlovchi asboblar, bloklar va modullarning nosozliklari va ularni ta’mirlash haqida ko‘rsatmalar 6.2-jadvalda keltiriladi: 6.2-jadval Nîsîzliklàr Nîsîzliklàrni bàrtàràf etish usullàri Rålåli rîstlàsh blîki (Ð – 21) 1. Kirish qàrshiliklàri R 1 R
yoki R 3
ning hàqiqiy kàttàligi nîminàl qiymàtlàrgà (ruõsàt etilgàn îg‘ishlàrgà) to‘g‘ri kålmàydi. Bir yoki bir nåchtà (R 1 ... R 3 )
råzistîrlàr ishdàn chiqqàn. Rîstlîvchi blîkkà elåktr mànbàdàn tîk bårmàsdàn 15 và 16 kîntàktlàr îràsidàgi R 1 qàrshilikni, 16 và 17 kîntàktlàr îràsidàgi R 2 qàrshilikni 17 và 18 kîntàktlàr îràsidàgi R 3 qàrshilikni o‘lchàb ko‘rilàdi, nîminàl qiymàtlàrgà to‘g‘ri kålmàsà, ulàrni àlmàshtirilàdi. 2. Blîkning kîntàkt 2 zànjiridàgi rîstlîvchi blîkning ishchi tîki nîminàl 130 mA qiymàtdàn kî‘proq Mànbà ÈÏ – 15 (S 1 yoki S
2 kîndånsàtîrlàr, to‘g‘rilàgichning diîdlàri ishdàn chiqqàn yoki UV – 41, UR – 2 kuchàytirgich- làrning kirish zànjirlàri nîsîz. Rîstlîvchi blîkni kîrpusdàn àjràtib îlinàdi, bundà elåktr låntà kàbållàrdàn ibîràt o‘lchà- gichlàr ulànib qîlàvåràdi. Blîkning chàp yonidà måtàllik qîpqîq îchilàdi, shundà mîdullàrning chiqish kîntàktlàrini kuzàtishgà imkîn bo‘làdi. Blîkni chàp hîlàtgà buràb qo‘yilàdi. Blîkni tåkshiruvchi qurilmàgà qo‘shilàdi và IT rusumli tîk mànbàyigà và àvtîtrànsfîrmàtîr elåktr tàrmîqqà ulànàdi. Àvtîtrànsfîrmàtîrning kuchlànishini 220 V gà qo‘yib, o‘zgàruvchàn và o‘zgàrmàs tîk vîltmåtrlàri hàmdà îssillîgràf yordàmidà IP – 15, UV – 41 và UR – mîdullàrining kirish và chiqish kîntàktlàridà råjim kuchlànishlàri và impulslàr àmplitudàlàri o‘lchànàdi. Bundà IT tîk mànbàyi yordàmidà blîkni ikki tîmîngà ishgà tushirib turilàdi. 3. Bàlànslàngàn rîstlîvchi blîkning 8 và 9 hàmdà 8 và 7 kîntàktlàridà chiqish kuchlànishlàri ruõsàt etilgàn qiymàtlàrdàn kàttà UV – 41 mîdul kåràkli dàràjàdà bàlànslànmàgàn. UV – 41 mîdul kuchàytirgichning bàlàns- lànishini tåkshirib ko‘rish kåràk. Buning uchun kuchàytirgich kirishini yårgà ulànàdi (S 1 kàlit qo‘shilàdi) và kuchàytirgichning yuklàmà tîki nîlgà tång bo‘lmàsà, kuchàytirgichning yuklàmà tîki nàzîràt qilinàdi. Àgàr yuklàmà tîki nîlgà tång bo‘lmàsà kuchàytirgich bàlànslànàdi. Buning uchun kîrråktîr S 11 buràb, kuchàytir- gichning yuklàmà tîki nîlgà kåltirilàdi. 4. Nîsåzgirlik zînàsi và qàytish zînàsi yåtàrli emàs, ishlàb kåtishi và qo‘yib yubîrishi àniq emàs UR – 2 mîdul bàlànslànmàgàn. UR – 2 dàgi råzistîr R 2 ni buràb nîsåzgirlik zînàsi 120 dàn – 180 mkÀ gàchà o‘rnàtilàdi. Qàytish zînàsini esà R 11 buràb nîsåzgirlik zînàsining hàr tîmînigà nisbàtàn 0,35 dàn 0,45 gàchà bo‘lishi tà’minlànàdi. 5. Rîstlîvchi blîkning nîsåzgirlik zînàsining kàttàligi ruõsàt etilgàn chågàràlàrdàn chiqib kåtgàn UV – 41 yoki UR – 2 mîdullàr nîsîz.
UV – 41 mîdulning kuchàytirish kîeffitsiyånti- ni và UR – 2 mîdulning nîsåzgirlik zînàsini tåkshirish kåràk. Nîsîz ràdiîdåtàllàrni tîpib, àlmàshtirish lîzim. 6. Kirishdà signàl bo‘lmàgàndà UV – 41 mîdulning kîrråktîri yordàmidà rîstlîvchi Ð – 21 blîk bàlànslànmàyapti Signàl zànjiridà sim uzilgàn, tåskàri bîg‘lànishdàgi kîndånsàtîr qisqà tutàshmàgàn, UV – 41 mîduldà nîsîzlik màvjud. Mîdul UV – 41 kirish qismàlàrini yårgà ulàb, uni bàlànslàshgà hàràkàt qilish lîzim. Àgàr mîdul bàlànslànmàsà, nîsîzligini kirish signàli yoki tåskàri bîg‘lànish zànjirlàridà qidirish lîzim, àks hîldà UV – 41 mîdulning o‘zidà nîsîzlik bo‘làdi, uni àniqlàb, bàrtàràf etish lîzim. 7. Mîdul UV – 41 bàlànslànmàyotgàn bo‘lsà hàm ikkàlà signàl làmpàlàri õirà yonàyapti Mîdul UR-2 bàlànslànmàydi yoki uning UV – 41 mîdulining chiqi- shidàgi filtrdà nîsîzlik màvjud. Àgàr mîdul UR – 2 kîrråktîri bilàn uni bàlàn- sirîvkà qilib bo‘lmàsà, undà mîdul UR – 2ning R 6 , R 1 , R 8 råzistîrlàr zànjirlàri yoki S 5 – S
6 filtr
zànjirdàgi nîsîzlikni bàrtàràf etish lîzim. 8. Blîkning chiqish kuchlànishi ruõsàt etilgàn chågàràlàrdàn chiqib kåtgàn Mîdul IP – 15 yoki mànbà mîduli UR – 2 dà nîsîzlik màvjud. Mîdul MP – 15 ning chiqish kuchlànishini tåkshirib ko‘rilàdi, tiristîrning îchilish burchà- gini tåkshirib ko‘rish lîzim. Àniqlàngàn nîsîz- likni bàrtàràf etilàdi. 111 110
9. Tåskàri bîg‘lànish tåzligini tåkshirgàndà blîk o‘chirilmàyapti Blîkning tåskàri bîg‘lànish zànji- ridà nîsîzlik màvjud. Tåskàri bîg‘lànish kuchlànishini màvjudligini UR–2 blîkining chiqishidà ko‘ring. S 1 và S 2 qàytà
ulàgich và nåîn làmpàlàr hîlàtini ko‘rib chiqing hàmdà blîkning nîsåzgirlik zînàsini tåkshiring. Àniqlàngàn nîsîzlikni bàrtàràf etish lîzim. 10. Tåskàri bîg‘lànish tåzligi ruõsàt etilgàn chågàràdàn îshib kåtgàn Blîkning tåskàri bîg‘lànish zànji- ridà nîsîzlik màvjud yoki blîk sîzlànmàgàn. Mîdul UR – 2 dàgi R 9 R
10 o‘zgàruvchàn qàrshiliklàrni o‘zgàrtirib tåskàri bîg‘lànish tåzligi sîzlànàdi. 11. Màksimàl intågràllàsh vàqti ruõsàt etilgàn chågàràlàrdàn îshib kåtgàn Blîkdàgi qàytà ulàgich S 1 yoki kîn- dånsàtîr S 2 zànjiridà nîsîzlik màvjud. Qàytà ulàgich S 1 và S
3 kîndånsàtîr ishlàshini ko‘rib chiqish kåràk và lîzim bo‘lsà ulàrni àl- màshtirish kåràk. 12. Blîkning àyrim qo‘shish dàvîmiyligi bålgilàngàn qiymàtlàrgà to‘g‘ri kålmàydi Blîkdàgi qo‘shimchà tåskàri bîg‘- lànish zànjiridà nîsîzlik màvjud. Mîdul UR – 2 ishlàgàndà 14 À – 15 À kîntàktlàrdà kuchlànish bîrligini kåtmà-kåt ko‘rib chiqish kåràk, bundàn tàshqàri VD 1 ...
VD 5 diîdlàrni R 3 R 9 R 12
và kîndånsàtîr S 3 ni sifàt hîlàtini hàmdà ulàrni ulànish îràliqlàrini ko‘rib chiqish lîzim. 13. Nîsåzgirlik zînàsi rîstlànmàyapti Mîdul UV – 41 ning tåskàri bîg‘- lànish zànjiridà nîsîzlik màvjud. Råzistîrlàr R R 6 , R R
7 và ulàr zànjirlàrining sifàt hîlàtini tåkshirib chiqish kåràk, dåfåktli råzistîrni àlmàshtirish lîzim. 14. Dåmfårlàsh vàqt dîimiysi ruõsàt etilgàn chågàràlàrdàn chiqib kåtgàn O‘zgàruvchàn RR 1 råzistîr và kîn- dånsàtîr S 1 zànjiridà nîsîzlik màvjud. O‘zgàruvchàn RR 1 và S 1 dà yoki ulàr zànjirlàrini tåkshirib ko‘rilàdi. Tîpilgàn dåfåkt bàrtàràf etilàdi. O‘lchàsh blîki I – 04 1. Chiqish signàli yo‘q. Blîkning 1 – 2 kîntàktlàridà mànbàdàn kå- làyotgàn kuchlànishni vîltmåtr yordàmidà tåk- shirib ko‘rilàdi. Mîdul IP – 10 ning 9 – 12, 13 – 14 kîn- tàktlàridàgi kuchlànishlàrni o‘zgàrmàs tîk vîlt- måtri yordàmidà o‘lchàb ko‘rilàdi. Nàtijà 30 ±2 V bo‘lishi kåràk. Kuchlànish bo‘lmàsà T 1 trànsfîrmàtîrini, kîndånsàtîr S 2 , S
3 và to‘g‘rilàgich diîdlàrini tåõnik hîlàtini ko‘rib chiqilàdi. Dåfåktli ràdiîdåtàlni àlmàshtirish lîzim.
Blîk I – 04 gà mànbàdàn kuch- lànish bårilmàgàn. 2. Màksimàl prîpîrsiînàllik kîeffitsiyånti bålgilàngàn qiymàtgà tång emàs O‘zgàruvchàn råzistîr (pîtån- siîmåtr)ning hàràkàtlànuvchi kîntàkti siljib kåtgàn. Nîsîz bo‘lgàn kànàlning prîpîrtsiînàllik kîef- fitsiyåntini o‘zgàruvchàn råzistîrlàr (pîtånsi- îmåtrlàr) R 5 ... R 8 yordàmidà sîzlàb qo‘yish lîzim. 3. Kîrråktîr và tàshqi vàzifà båruvchi qurilmàning diàpàzîni ruõsàt etilgàndàn fàrq qilàdi À – 04 mîdulning qo‘shiluvchi qurilmàsidà nîsîzlik màvjud. À – 04 mîdulning tåõnik hîlàtini ko‘rib chiqish lîzim: tàrmîqdàn îlinàyotgàn quvvàtni; kirish qàrshiligi; chiqish signàlining diskråt siljish kàt- tàligini àsîsiy õàtîlikni, prîpîrsiînàllik kîeffit- siyåntini o‘zgàrish diàpàzînini; izîlatsiyaning elåktr mustàhkàmligini và qàrshiligini. Tîpilgàn dåfåktni bàrtàràf etilàdi. Mîdulning 11 – 12, 13 – 14, 15 – 16, 17 – 18 kîntàktlàri îrqàli kirish signàli bårilgàndà chiqish signàli yo‘q Mîdul MP – 04 yoki MT – 2 dà nîsîzlik màvjud. Mîdul MP – 04 yoki MG – 2 tåõnik hîlàtini tåkshirish và àniqlàngàn nîsîzlikni bàrtàràf etish lîzim. Yig‘uvchi blîk À – 04 1. Chiqishdà signàl yo‘q Blîkning 1 – 2 kîntàktlàridàgi o‘zgàruvchàn tîk kuchlànishini vîltmåtr bilàn tåkshirish lîzim. IP – 12 mîdul nîsîz. IP – 12 mîdulning 9 – 12, 13 – 14 chiqish kîntàktlàridàgi kuchlànishni o‘zgàrmàs tîk vîltmåtri bilàn o‘lchàb ko‘rilàdi. U 30 ±2 V bo‘- lishi kåràk. Kuchlànish bo‘lmàsà trànsfîrmàtîr T 1 chulg‘àmlàrini, S 1 , S 3 và VD
1 , VD
2 diîdlàr- ning tåõnik hîlàtini tåkshirilàdi. Àniqlàngàn nîsîzlikni bàrtàràf etilàdi. 2. Màksimàl prîpîrsiînàllik kîeffitsiyånti bålgilàrgà tång emàs O‘zgàruvchàn råzistîrlàr (pîtånsiîmåtrlàr) R 5 ...
R 8 yordàmidà nîsîz kànàlning prîpîrsiînàllik kîeffitsiyånti sîzlànàdi. Màsshtàblàsh zànjiridà nîsîzlik màvjud. Blîkkà elåktr kuchlànish båril- màyapti. 3.Diskråt siljish kàttàligi nîrmàgà to‘g‘ri kålmàydi Siljituvchi qismdà (uzåldà) nîsîz- lik màvjud. O‘zgàruvchàn råzistîr (pîtånsiîmåtr) R 50 yor- dàmidà kåràk kàttàlikdàgi signàl sîzlànàdi. 4. Blîkkà siljish signàli bårilgàndà nîrmàl ishlàydi låkin kirish signàlining o‘zgàrishigà råàksiya bårmàydi Gånåràtîr MG-2 mîdulidà nî- sîzlik màvjud. Trànsfîrmàtîr T 1 , råzistîrlàr, diîdlàr và kîndånsà- tîrlàrning tåõnik hîlàtini tåkshirish lîzim, dåfåktli ràdiîdåtàlni yangisigà àlmàshtirish kåràk. 113 112
1. Hisîblàsh blîklàri À – 31, À – 32, À – 33 Qàbul qilinàyotgàn tîk ruõsàt etilgàn qiymàtdàn kàttà 2. Blîkning hàr juft 11 – 12 và 13 – 14 kîntàktlàrdàgi tîk 5 mÀ bo‘lgàndà (À - 31) blîkning chiqishidà kuchlànish nîlgà tång Chiqish kuchàytirgichi UV – 22 ¹1 mîduldà nîsîzlik màvjud. Kuchàytirgich UV – 22 ¹1 råjim ko‘rsàt- gichlàrini tåkshirish kåràk, bundà råzistîrlàr, diîdlàr, trànsfîrmàtîr và kîndånsàtîrlàrni ish qîbiliyati ko‘rilàdi. Trànsfîrmàtîr chulg‘àmlàri qàytà o‘ràlàdi, dåfåktli ràdiîdåtàl esà àlmàshtirilàdi. Mîdul MP – 1 ning tåõnik hîlàti tåkshirilàdi và lîzim bo‘lsà nîsîzlik bàrtàràf etilàdi. 3. Blîk À – 32 ning 11 – 12 và 13 – 14 juft kîntàktlàrdàgi tîk hàmdà blîk À – 33 ning 11 – 12 juft kîntàktlàrdàgi tîk 5 mA bo‘lgàndà, blîklàrning chiqish tîki to‘yingàn hîlàtdà turibdi Mîdullàr UV – 22 ¹2 và K – 1 hàmdà îràliq mîdullàr MP – 2 i MP – 3 làrni tåõnik hîlàtini tåkshirish lîzim. Kuchlànishni îràliq impulsgà o‘zgàrtiràdigàn uskunà kîmpàràtîr K – 1 nîsîz. Mîdul MP – 1 ning ulànishlàridà nîsîzlik màvjud. 4. Tåkshirilàyotgàn blîkning chiqish signàlidàgi pulsàtsiya ruõsàt etilgàndàn kàttà Kîndånsàtîrlàr S 1 ...S 4 ulàngàn
zànjirlàrdà yoki shu kîndånsà- tîrlàrni o‘zidà yoki IP–11 mîdul- ning 6-kîntàkti blîk shàssisigà ulàngànligidà nîsîzlik bîr. Kîndånsàtîr S 1 ....S 4 làr tåõnik ish hîlàti và ulàrning ulànish zànjirini hàmdà mîdul IP – 11 ni 6 kîntàktini blîk shàssi bilàn ulàngànligini ko‘rib chiqish lîzim. Dåfåktli kîndånsàtîrlàrni àlmàshtirish, uzilishlàr và qisqà tutàshgàn simlàrni nîsîzligini bàrtàràf etish kåràk. 5. Blîkning stàtik õàtîligi ruõsàt etilgàn õàtîlikdàn kàttà Chiqish kuchàytirgichi UV – 22 ¹ 1 ni bàlànsirîvkàsi buzilgàn. Blîkkà kirish signàli bårilmàgàndà uning chiqish tîki, àniqlik klàssi tåkshirilàdi. Chiqish tîki blîk À – 31 uchun 10 mkÀ dà, blîk À – 32 uchun Mîdul IP – 11 nîsîz yoki to‘g‘ri- làgichning yuklàmàlàridà nîsîzlik màvjud. Mîdul IP – 11 ning mîdulàrî påchàtli plàtà- sidàgi kîntàktlàr 4 – 5, 9 – 12, 13 – 14 dàgi simlàrni kàvshàrlàngàn jîyidàn eritib àjràtilàdi. Àgàr bundàn kåyin qàbul qilinàyotgàn tîk kàmày- sà, undà nîsîzlik mîdul IP – 11 ning o‘zidà bo‘làdi. Àgàr bundà tîk ruõsàt etilgàn qiymàtlàr- dàn îshmàsà, undà nîsîzlikni yuklàmà zànjir- làridàn qidirish lîzim. Mîdul IP – 11 dà trànsfîrmàtîr T 1 ning chul- g‘àmlàrini VD 1 ... VD 3 diîdlàrni hàmdà S 1 ... S
4 kîndånsàtîrlàrning tåõnik hîlàtini tåkshirish lîzim, dåfåktli ràdiîdåtàl àlmàshtirilàdi, ishdàn chiqqàn trànsfîrmàtîr chulg‘àmi qàytà o‘ràlàdi. Kuchàytirgich UV – 22 ¹ 2 bàlànsirîvkàsi buzilmàgàn Kirish signàli bo‘lmàgàndà kîmpàràtîr K – 1 ning 4 – 5 kîntàktlàridà kuchlànish 0,2 V bo‘lishi kåràk. Àgàr kuchlànish bu qiymàtgà tång bo‘lmàsà, UV – 22 kuchàytirgich kîrråktîrining o‘qini nîmàgnit îtvyorkà bilàn buràb kåràkli kuchlànishgà kåltirish lîzim. Chågàràlîvchi blîk N – 02 1. Blîkning kirish qàrshiligi bålgilàngàn nîminàl qiymàtlàrgà to‘g‘ri kålmàydi Råzistîrlàrni kåtmà-kåt zànjirlàrdàn àjràtish qàrshiligi o‘lchànàdi. Àgàr råzistîrlàrdà dåfåkt bo‘lsà, ulàrni àlmàshtirilàdi. Àgàr zànjirdà uzilishlàr yoki qisqà tutàshishlàr bo‘lsà, nîsîzlikni bàrtàràf etish lîzim. Blîkdàgi R 1 và R 2 råzistîrlàrdà dåfåkt màvjud. 2. Chågàràlîvchi blîk N – 02 ni istå’mîl qilàyotgàn tîki ruõsàt etilgàn qiymàtlàrdàn kàttà Mîdul IP – 12 dà nîsîzliklàr màvjud yoki chågàràlîvchi qismni và IP – 12 bilàn bîg‘làngàn kuchàytirgich UV – 22, UV – 21 dà nîsîzliklàr bîr. Mîdul IP – 12 ning 9 – 12 ning 9 – 12, 13 – 14 kîntàktlàrni kàvshàrlàsh yo‘li bilàn àjràtilàdi. Àgàr istå’mîl qilinàyotgàn tîk kàmàysà, undà nîsîzlikni bîshqà mîdullàrdàn qidirish kåràk, bundà IP – 12 bilàn bîg‘làngàn kîntàktlàrini kåtmà-kåt uzib, nîsîzliklàr àniqlànàdi. Nîsîz mîdulning trànsfîrmàtîrini qàytà o‘ràsh kåràk yoki dåfåktli ràdiîdåtàllàrni àlmàshtirish kåràk. 3. Chågàràlîvchi blîk N – 02 ni bàlànsirovkàsi buzilgàn Kîndåsàtîr S 4 yoki u bilàn bîg‘- làngàn zànjir ishdàn chiqqàn. IP – 12 mîdulining 6 – 7 kîntàktlàridà hàmdà blîkning kîntàkt yig‘- màsidàgi 3 – kîntàkt bilàn bîg‘- làngàn zànjirdà nîsîzliklàr màvjud. IP – 12 mîdulning S 2 kîndånsàtîridà dåfåkt màvjud. Dåfåktli ràdiîdåtàlni, qisqà tutàshishni yoki uzilishni àniqlàb nîsîzlikni bàrtàràf etish kåràk. – 100 mkÀ dà – blîk À – 33 uchun – 25 mkÀ dà UV – 22 ¹ 1 ni bàlànslàsh lîzim. Kuchàytirgich UV – 22 ¹ 1 ni råjim pàràmåtr- làri tåkshirilishi kåràk, àlîhidà 6 – 8 kîntàktlàr- dàgi gånåràtsiya kuchlànishini àniq o‘lchàsh lîzim. UV – 22 mîdulning nîlini qo‘yish kåràk. UV – 22 mîdulning bàlànsirîvkàsi buzilgàn. 4. Chiqish signàlining pulsàtsiyasi ruõsàt etilgàn qiymàtlàrdàn kàttà
115 114
Diffårånsiàllàsh D – 01 blîki 1. Kirish qàrshiliklàri bålgilàngàn qiymàtlàrgà mîs kålmàydi Råzistîrlàrni zànjirdàn uzib ulàrni qàrshiligi o‘lchànàdi, dåfåktli råzistîrni àlmàshtirilàdi. Àgàr zànjirdà nîsîzliklàr bo‘lsà, ulàrni bàrtàràf etilàdi.
2. Istå’mîl qilinàyotgàn tîk bålgilàngàn qiymàtdàn îshib kåtgàn Mîdul IP – 11 ning mîdulàrî påchàtli plàtàdàgi 4 – 5, 9 –12, 13 – 14 kîntàktlàrini kàvshàrlàb àjràtilàdi. Àgàr istå’mîl qilinàyotgàn tîk kà- màysà, nîsîzlikni bîshqà zànjirlàrdàn qidirish lîzim, bundà ulàrni mîdul IP – 11 kîntàkt- làridàn kåtmà-kåt àjràtib nîsîzlik qidirilàdi. Nîsîz mîduldà dåfåktli elåmånt àlmàshtirilàdi, zàrur bo‘lgàndà trànsfîrmàtîr chulg‘àmlàri qàytà o‘ràlàdi. Nîsîz zànjir tiklànàdi. IP – 11 mîdul bilàn bîg‘làngàn UV – 22 mîdulning zànjirlàridà yoki VT
1 trànzistîrli tîk mànbàyidà nîsîzlik màvjud. 3. Blîk bàlànsirîvkàlànmàydi “Kîrråktîr”dàgi råzistîr R 16
sîz- lànmàgàn, mîdul UV – 22 bàlàn- sirîvkàlànmàydi. “Kîrråktîr”dàgi R 16 råzistîrni buràb, blîkni bàlànslànàdi. Àgàr bundà bàlànslàsh mumkin bo‘lmàsà, mîdul UV – 22 dà “nîl”ni qo‘yish lîzim. 4. Chiqish signàlining pulsàtsiyasi bålgilàngàn qiymàtlàrdàn îshib kåtgàn O‘zgàruvchàn råzistîr (pîtånsiî- måtr) R 5 dà kîntàktlànish ishdàn chiqqàn; Kîndånsàtîr S 1 ishdàn chiqqàn; R 5 và S 1 zànjiridà nîsîzlik màvjud. Dåfåktli ràdiîdåtàlni àlmàshtirish lîzim. Elåktr zànjirdà qisqà tutàshish yoki uzilish màvjud, ulàrni àniqlàb bàrtàràf etish lîzim. Ràdiîdåtàllàrni kåtmà-kåt sõåmàdàn àjràtib, dåfåkti àniqlànàdi và ulàrni àlmàshtirilàdi. Qisqà tutàshgàn yoki uzilgàn jîylàrni tîðib elåktr zànjir tiklànàdi. Kîndånsàtîr S 4 yoki uni zànjiridà nîsîzlik màvjud; IP – 11 ning 6 – 7 kîntàktlàri hàmdà blîkning kîntàkt kîlîdkàsidàgi 3 – kîntàkt- gà tågishli zànjirdà nîsîzlik màvjud; mîdul IP – 11 dàgi S 2 kîndånsàtîr ishdàn chiqqàn. 5. Dåmpfår ishlàmàydi Råzistîrlàr R 1 ... R
4 nîsîz, shu qàrshiliklàr zànjirlàridà nîsîzliklàr màvjud. 6. Diffårånsiàllàshning o‘zgàrmàs vàqt dîimiysi bålgilàngàngà to‘g‘ri kålmàydi Nîsîz råzistîr yoki kîndånsàtîrni àlmàshtirish lîzim. Nîsîz (qisqà tutàshgàn) yoki uzilgàn elåktr zànjirlàrni tiklàsh lîzim. Qàytà ulàgich S 2 và S 3 kîntàktlàridà nîsîzlik bîr; råzistîrlàr R 3 (R 6 ...
R 15 ) làrdà yoki kîndånsàtîr S 2 ,
S 3 làrdà yoki shulàrgà bîg‘liq elåktr zànjirlàrdà nîsîzlik màvjud. 7. Blîkning kuchàytirish kîeffitsiyånti kåràkli dàràjàdà emàs Ràdiîdåtàllàrni kåtmà-kåt sõåmàdàn àjràtib îlib, pàràmåtrlàrini o‘lchànàdi, nîsîzlàrini yangisigà àlmàshtirilàdi. Elåktr zànjirni tiklànàdi. Mîdul UV – 22 dà nîsîzlik bîr; kîntàkt S 1 ishdàn chiqqàn; råzis- tîrlàr R 1 ; R 2 ; R
17 ; R
18 ; R
21 ; R
23 và ulàrgà bîg‘liq elåktr zànjirlàr ish- dàn chiqqàn. 6.7.1. «Kaskad» elektron rostlagichni ta’mirlash Bloklarni ishdan chiqish sabablari har qanday bloklanishdan ajratib qolinishi, modularo pechatli plataning elektr ulagichini ulaydigan, egiluvchan tasmali simlarni (o‘tkazgichlarni) uzilishi; elektr ulagich kontaktlaridagi nosozliklar, alohida modullar elementi orasidagi kontaktlarda buzilishlar mavjudligi; tranzistorlar, diodlar, rezistorlar, kondensatorlar, transforma- torlar, potensiometrlar kontaktlari buzilishi va jadvalda keltirilgan blok va modullarni boshqa nosozliklaridir. Bundan tashqari blok va modullarni normal ishlashini buzadigan juda ko‘p turdagi sabablar uchrab turadi. Òa’mirlashni samarali tashkil etishning asosiy masalasi blok va modullardagi nosozliklarni to‘g‘ri aniqlashdir, ya’ni ularni keltirib chiqaradigan sabablarni topishdir. Òa’mirlanadigan blok maxsus tekshirish qurilmasiga o‘rnatilib, elektr manbali va harorat asboblariga ulanadi va ta’mirlanadigan blokning texnik holati sinchiklab tekshiriladi. Blok va modulning haqiqiy rejim ko‘rsatgichlarini tekshirish Blokning texnik holatini tekshirish uning rejim ko‘rsatgichlarini pasportdagilar bilan solishtirishdan boshlanadi. Shu maqsadda blokni korpusdan chiqarib olinadi, bunda tasmali kabeldan iborat elektr ulagich ajratilmaydi. Shu bilan birga blokning chap yonidagi panelni ajratib olinadi. Shunda modulning chiqish kontaktlariga kirish imkoni tug‘iladi. Blokning buraluvchi va sozlash organlarini boshlang‘ich deb ataladigan chap chegaraviy holatga burab o‘tkaziladi. Blok tekshirish qurilmasiga alohida sxema bo‘yicha ulanadi. Buning uchun u yoki bu elektr zanjirni ulaydigan maxsus kalitlardan foydalaniladi. Òok manbayi yordamida kalitlarni ulab balansirovka yoki blokni ikki (plus va minus) tomonga ketma-ket ishlashi ta’minlanadi. Òekshirish nihoyasida sozlanuvchi barcha organlar va kalitlar dastlabki holatga qaytarib qo‘yiladi. Rostlanuvchi IÒ turdagi tok manbayi. Rostlanadigan IÒ – turdagi tok manbayini rasmda keltirilgan prinsipial sxema bo‘yicha ta’mirlash ustaxonada ishlab chiqariladi. Òok manbayi chiqishida – 6 da + mA gacha bo‘lgan diapazonda tok bo‘ladi. U avtomatik nazorat va rostlash uskunalarini ta’mirlashda qo‘llaniladi. Òok manbayi parametrlari quyidagi keltirilgan radiodetallardan yig‘iladi: 117 116
12 – 13 12 – 18
14 – 15 12 – 10
9 – 11 9 – 17
22 – 20 À 21 À – 6
21 À – 18 À 21À – 5 À 21 À – 5 À 16 À – 15À 14 À – 15 À 1 – 22
13 – 14 12–13
O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 4,0 O‘lchàsh blîki bàlànslànganda bàjàrilàdi; «plus» 12 kîntàktdà Blîk balanslan- gandan so‘ng o‘lchanadi; Blîk bàlànslàn- gàndan so‘ng o‘lchanadi. «plus» 12 kontaktda. 9 kontakt yerga ulangan
- - - - 29 ... 31 11, 5 ... 12, 5 10 ... 12 60–80 mV Mîdul UV – 41 O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri O‘zgàruvchàn tîk millivîltmåtri; 6,0; 1 1
rtg R МОм f МGts
≥ ≥ O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 4,0 O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri, 1,5. O‘zgàrmàs tîk millivîltmåtri; 1,5
Ossillograf R kir > MÎì O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri; 1,5 Mîdul UR – 2 34 ... 44 23 ... 29 22 ... 26 100 mV
- 220
27 ... 31 27 ... 31 - -
140. 190 - - - Bàlànslàngàn råjim- dà o‘lchànàdi. Blîk ishlàyotgàn vàqtdà o‘lchànàdi; “plus” 21 À – kîntàktdà O‘lchàsh blîk bà- lànslàngàn råjimdà bàjàrilàdi. O‘lchàsh blîk bà- lànslàngàn råjimdà bà- jàrilàdi; Yerga ulànish (15 À kîntàktdà) - «Plus» 14 kontaktda «Plus» 12 kontaktda Mîdul IP – 10 Mîdul MG – 2 6.3-jadval Modullarning nominal va texnik xarakteristikalari Mîdulning kîntàktlàri 1 1 – 2 16 – 14 21 – 3
15 – 19 20 – 5
20 – 21 20 – 6
O‘lchàsh àsbîbi; àniqlik klàssi 2 O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 4,0 Nominal qiymat Izîhlàr 5 - O‘lchàsh blîkni bàlànslàsh vàqti- dà bàjàrilàdi; “plus” 16 – kîntàktdà O‘lchàsh blîki ishlàb turgàndà bàjàrilàdi; “plus” - 21 – kîntàktdà O‘lchàsh blîkning
bàlànslàngàn vàqtidà
bàjàrilàdi. Impuls
àmplitudàsi 4 - - - - - - - Kuchlànish 3 220 V 29 – 31 V 23 – 25
11, 5 ... 12, 5 36 ... 42 33 ... 39 39 ... 45 rezistor R 1 =680 Oì ±5; R 2 =1 êÎì ±5%; R 3 =1êÎì+5; RP 1 =45 êÎì+10%; RP 2
±10%; R 6 =910 Îì; R 7 =27êÎì; R 8 =200 Îì
±10%; R 9 =3êÎì ±0,5%; R
4 =R 5 =1êÎì; kondensatorlar – C 1 =200mkF; S 2 = 4 mkF; diod ko‘prigi VD 1 KI – 405 turdagi diodlardan yig‘ilgan; stabilitron, VD 2 =VD 3 =VD
4 =VD
5 , D 814 A; tranzistor Ï 307 A turdagi; qayta ulagichlar S 1 va S 2 ÒP 1 – 2 turdagi; kuch transformatori, quyidagi chulg‘amlari bilan: I = 3200 o‘ramli (ÏÝÂÒ – 2, ∅ = 0,15 mm;) II – ekran (ÏÝÂÒ – 2, ∅ = 0,15 mm;), III – 335 o‘ramli (ÏÝÂÒ – 2; ∅ = 0,31 mm;). 6.7.2. Modullarni ta’mirlashning ketma-ketligi Nosoz modulni aniqlash uchun uning parametrlarini blokdan ajratmas- dan 6.3-jadvalda keltirilgan rejimlar va texnik xarakteristikalar bilan almashtiriladi.
119 118
VII BOB. AVTOMATLASHTIRILGAN BOSHQARISH VA ROSTLASHNING MIKROPROTSESSORLI SISTEMALARI. ROBOTOTEXNIK QURILMALAR, ULARGA TEXNIK XIZMAT KO‘RSATISH, TA’MIRLASH VA SINASH Bu bobda siz avtomatlashtirilgan sistemalarni kompleks sozlash, raqamli dasturli boshqariluvchi sistemalar va ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash masalalari, shuningdek, robototexnik qurilmalar, ularning ishlash prinsiplari va tuzilishi hamda ularda uchraydigan nosozliklar, ularni aniqlash, texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash masalalari bilan tanishasiz. 7.1. Avtomatlashtirilgan sistemalarni kompleks sozlash asoslari Òexnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan mikroprotsessorli boshqarish sistemalarida (ÒJABS) tegishli birlamchi va ikkilamchi o‘zgartgichlar, ijrochi jihozlarni va boshqa elementlarni mikroprotsessor bilan o‘zaro birlashtirilganda tegishli signallarning ko‘pchiligi, ularning kattaligi va quvvati bo‘yicha mos kelishini ta’minlash zarur. Mikroprotsessor – boshqaruvchi hisoblash mashinani (BHM) lokal avtomatika (LA) elementlari bilan birga kompleks sozlash asoslarini quyidagi 7.1-rasmda keltirilgan ÒJABS struktura sxemasi asosida ko‘rib chiqamiz. BO‘
BO‘ BO‘
IM IM IM IP NO‘
IP P Axborotni kiritish qurilmasi Boshqarish qurilmasi Indikatorlar, ro‘yxatlagichlar, signalizatsiya qurilmalari Hisoblash ishlarini bajarish uskunasi MP LA 7.1-rasm. Òexnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish sistemasining struktura sxemasi. 6-BOBGA DOIR SAVOLLAR 1. Avtomatlashtirilgan sistemalarning rostlagich organlari va ijro mexanizmlari qanday vazifalarni bajaradi? 2. Pnevmatik ijro mexanizmlari qanday ishlaydi? 3. Membranali ijro mexanizmlari qanday ishlaydi? 4. Diskret jarayonlarning boshqarish elementlari to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 1,2, 3 – 4, 5 – 6, 7 – 8, 15 – 16, 17 – 18,
19 – 20, 21 – 22
1–2, 3–4, 19 – 20,
21 – 22, 9 – 10, 14 – 13, 7 – 8, 16 – 15
O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàruvchàn tîk vîltmåtri; 1,5 O‘zgàrmàs tîk vîltmåtri; 1,5 - -
- - - 2,25 ... 2,75 2,25 ... 2,75 2,0 2,7 ... 2,9 Mîdul MP – 04 121 120
Mikroprotsessor quyidagi qurilmalardan iborat: anolog signallarni kiritish qurilmasi (ASKQ); signallarni mikroprotsessorga kiritish qurilmasi (DSKQ); mikroprotsessor (MP) xotira qurilmasi (XQ); alfavit raqamli registrator (ARR); alfavit raqamli indikator (ARI). Bu indikator tarkibiga elektron nurli ossillograf trubkasi, og‘ish signalizatorlari (OS) va axborotni chaqirish qurilmasi (AChQ) kiradi. Òexnologik jarayon nazorati bo‘yicha ma’lumotlar parametlar protsessorning xotira qurilmasi (XQ) da to‘plab boriladi. Parametrni yoki parametrlar to‘plamini xotira qurilmasidan chaqirib olish zarur bo‘lganda, operator pultdan tegishli klavishni (tugmani) bosib anolog raqamli indikatorga zarur ma’lumotlarni chiqarishga komanda uzatadi. Protsessordan jadval topiladi va u ARIning ekranida qayd etiladi. Agar ossillograf ekranidagi qayd etilgan hisoblash axborot berilganligiga mos kelsa, apparaturani to‘g‘ri ishlayapti deb xulosa qilinadi. Agar ossillograf ekranidagi kattaliklar berilganidan farq qilsa, bu axborotni qayta kiritib, uni qayta ossillografning ekraniga chiqarib ko‘riladi. Belgilangan me’yordan chiqib ketgan texnologik parametrlarni ro‘y- xatlab, signalizatsiya va texnik xizmat ko‘rsatiladi. Bu amal mikroprotsessorga kiritilgan maxsus programma bo‘yicha bajariladi. Bu programma yordamida mikroprotsessordan ASKQ berilgan parametrning adres nomini oladi, uni o‘lchab, natijani PR– protsessorga uzatadi. Protsessorda esa, bu axborot tegishlicha belgilangan me’yordan ortiq bo‘lmasa, MP, ASKQ ga keyingi parametr adresining kodini uzatadi. Aks holda, ya’ni og‘ish belgilangan me’yordan ortiq bo‘lsa, MP da maxsus og‘ish signali tanlanadi va u tegishli og‘ish signalizatoriga uzatiladi. Shu bilan birga MP parametrning shu qiymatini tegishli kodga aylantiradi, uni ARR ga uzatadi. ARR da shu parametr nomi qayd etiladi. Uning absolut qiymati va uning me’yordan og‘ish vaqti ham yozma ravishda qayd etiladi. Har bir parametr bo‘yicha imitator yordamida sozlash amali bajariladi. Agar parametr me’yorlangan chegara doirasida bo‘lsa, uni ARR da qayd etilmaydi. Agar parametrni og‘ishi ishchi diapazoni me’yoridan ortsa, ARR da uning og‘ishi qayd etiladi. Ijro mexanizmlarini distansion boshqarish va texnik xizmat ko‘rsatish – bu amal operator tomonidan tegishli boshqarish tugmalari yordamida amalga oshiriladi. Agar MP nosoz yoki u sozlash rejimida bo‘lsa, operator boshqarish kalitini, MP rejimidan “D” (distansion) rejimiga o‘tkazadi va holat ko‘rsatkichlari yoki ikkilamchi priborlar ko‘rsatishlari bo‘yicha ijro mexanizmlarini boshqaradi. Sozlash jarayonida barcha qurilmalar sxemalarining chegaraviy va yo‘l uzgichlari, ijro mexanizmlari, datchiklari, elektromagnitli ishga tushirgichlar, elektron kuchaytirgichlar va holat ko‘rsatgichlarining to‘g‘ri ishlashi tekshiriladi. Aks holda, barcha nosozliklar tegishlicha ro‘y bergan qism yoki elementlarda bartaraf etiladi. Sistema quyidagi funksiyalarni bajaradi. 1.Òexnologik jarayonlar parametrlarini nazorat qiluvchi avtomatika- ning vosita va uskunalari. BO‘ – birlamchi o‘zgartgich (datchik)lar. IP – ikkilamchi priborlar. 2. Belgilangan me’yorlardan farq qiluvchi texnologik parametrlarni ro‘yxatlash va signalizatsiya qilish. 3. Operator talabi bo‘yicha tegishli texnologik jarayon parametrini ro‘yxatlash. 4. Har xil apparat, uskunalarning nosozliklarini topish va uni qayd etish. 5. Ijro mexanizmlarini distansion boshqarish. 6. Boshqaruvchi ta’sir signalini shakllantirish uchun hisoblash ishlarini bajarish. 7. Yuqori chastota bilan o‘zgaruvchan alohida parametrlarni lokal ro‘yxatlash. 8. Mikroprotsessorni lokal regulatorlarning “topshiriq” qiymatiga ta’sirini ta’minlash. 9. Ijro mexanizmlari ish rejimini bevosita rejali boshqarish. ÒJABS ning alohida uskuna va vositalarini sozlab bo‘lgach, sistemada kompleks sozlash ishlari o‘tkaziladi. Bu holda, dastlab o‘rnatilgan apparat va uskunalar (ikkilamchi o‘ziyozar asboblar, ishchi organ holati datchiklari va b.) bilan qo‘yilgan asbob-uskunalar, masalan, elektron ossillograflar, raqamli ampermetr, voltmetrlar, potensiometr va boshqa vositalardan foydalaniladi, ba’zan alohida olingan kontur, masalan, elektron raqamli konturlarni ÒJABS elementlarini sozlashda maxsus mikro EHM dan foydalaniladi. Kompleks sozlash ishlarini o‘tkazish metodikasi ÒJABS ning ekspluatatsion hujjatlarida bu sistema uchun qayd etilishi shart bo‘lib, u sistema konturlarini sozlash, konturlarni o‘zaro birlashtirilishda va joriy texnik xizmat ko‘rsatishda sozlovchilar tarkibini va ularning o‘zaro uzviy bog‘liq ishlarini o‘z ichiga oladi. 1. Operator chaqiruvi bo‘yi- cha texnologik parametrlarni ro‘yxatdan o‘tkazish va texnik xizmat ko‘rsatish. Bunday jarayonni amalga oshirish sxe- masi 7.2-rasmda keltirilgan mikroprotsessor yordamida bajariladi. 7.2-rasm. Òexnologik jarayon parametrlarini qayd etishning mikroprotsessorli qurilma sxemasi. ASKQ DSKQ
MP PR XQ ARI ARR
AChQ OS
123 122
Quyidagi 7.4 va 7.5-rasmlarda boshqarish panelida informatsiyani qayd etish va metall eritishni kompyuter orqali boshqarish pultlari tasvirlangan. 7.4-ràsm.Bîshqàrish pànålidà infîrmàtsiyani qàyd etish. 7.5-ràsm. Kîmpyutår îrqàli bîshqàrish pulti. 7.2. Sanoat robotlari va robototexnik qurilmalar haqida umumiy ma’lumotlar Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda ishlab chiqarishni jadallashtirish, va sanoat korxonalarini yangi yuqori samarali texnika va unumli texnologiyalar bilan jihozlash chambarchas bog‘liq. Bu jarayon hisoblash texnikasini, robototexnikani va robotlashtirilgan texnologik komplekslarni (RÒK) ishlab chiqarishga va kompleks avtomatlashtirishda joriy etish bilan o‘tadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotning sifati, turi va shaklining tez o‘zgarishini, ishni yangicha tashkil qilishni va qayta texnik jihozlashni, ishlab chiqarishni tez samarali ravishda qayta sozlashni, ya’ni moslanuvchan ishlab chiqarish sistemalarini (MIChS) qo‘llashni talab qiladi, chunki hozirgi vaqtda, birinchidan, keng nomenklaturadagi sifatli tovar ishlab chiqarish, ikkinchidan, doim mukammallashtirilgan va mahsulotning yangi namu- nalarini, turlarini ishlab chiqish lozim. Ishlab chiqarishni kompleks avtomat- lashtirish jarayonida qo‘l mehnati keskin kamayishi katta ijtimoiy ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishda ishchilar avtomatlashtirilgan sistemalarning operatorlari bo‘lib qoladilar. Zararli va xavfli sharoitlardagi mehnat istisno etiladi, og‘ir qo‘l mehnati ishlari avtomatlashtiriladi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, barcha qo‘lda bajariladigan texnologik operatsiyalarni an’anaviy texnik vositalar bilan avtomatlashtirib bo‘lmaydi. Buning uchun sanoat ishlab chiqarishini robototexnik vositalar bilan ta’minlash zarur bo‘ladi. Sanoat roboti – bu ishlab chiqarish mashinasi bo‘lib, u inson figurasiga o‘xshamaydi, shakli va konstruksiyasi turli-tuman bo‘lib, belgilangan texnologik operatsiyalarni bajarishga moslashtirilgan bo‘ladi. Boshqarish komandalarini yuklantirish uchun zarur hisoblashni bajarishda sxemani sozlash tegishli dasturi bilan mikroprotsessorni sozlashga keltiriladi. Buning uchun MP ga kirish signallari kiritiladi. Òegishli hisoblash programmasi ishga tushiriladi va natijalar qayd etiladi. Nazorat uchun belgilangan test bo‘yicha to‘g‘ri natija qayd etilsa, bu mikroprotsessor benuqson ishlayotganligini ko‘rsatadi. So‘ngra MP ga tegishli birlamchi o‘zgartgichlardan ma’lumotlar beriladi, hisoblash natijalari bo‘yicha MP benuqson va programmaning to‘g‘ri sozlanganligiga ishonch hosil qilinadi. Mikroprotsessorning boshqaruv konturlarini tekshirish. Bunday tekshirish jarayoni lokal regulatorlar topshirig‘i bilan yoki bevosita ijro mexanizmlari tomonidan belgilangan topshiriq, ya’ni ijro mexanizmi chiqish vaqtining holati bo‘yicha amalga oshiriladi. Buning uchun boshqarish kodlari regulator uchun yoki bevosita raqamli boshqarish (BRB) holatiga o‘tkazib qo‘yiladi, bu holda, ijro mexanizmlari regulatordan ajratib qo‘yiladi. Boshqaruv konturlarini tekshirishda barcha programma va podprogrammalar ish rejimining barcha holatlarida tekshiruvdan o‘tkaziladi. Bunda mikroprotsessor chiqish qismalaridagi boshqarish signallarining qiymati va ijrosiga ko‘ra, ijro mexanizmining chiqish vaqtining tegishlicha ijro etilishi nazorat qilinadi. Yuqorida keltirilgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasini (ÒJABS) ishga tushirish jarayoni, ya’ni uni o‘rnatilgandan keyin sinov, tajribaviy sanoat ekspluatatsiyasi va qabul qilish-topshirish sinovlar majmuasidan iborat. Mashinasozlik sanoatida texnologik jarayonlardan biri, bu induksion qizitish usulida o‘rta chastotali toklar bilan turli metallarni eritishdan iboratdir. Bunday jarayonlarda chastota o‘zgartgichlari keng qo‘llaniladi. Bularning quvvati odatda 160 – 10 000 kVt gacha va chastotasi 0,15 – 4,0 kGs gacha bo‘ladi. So‘nggi paytlarda bunday o‘zgartgichlarning Rossiya federatsiyasida ishlab chiqilgan ÒÏ×Ï – turi keng qo‘llanilmoqda. Quyidagi 7.3-rasmda chastotaning tiristorli o‘zgartgichini avtomatik boshqarishning boshqarish kanallarini optik tola bilan ajratishning raqamli boshqarish sistemasi keltirilgan. Bu boshqarish sistemasi raqamli integral mikrosxema asosida tayyorlangan bo‘lib, mantiqiy programma yoki program- malashtirilgan kontrollyorlar bilan ishlaydi. Bu holda, o‘zgartgichni bosh- qarish algoritmi programma ta’minoti- ni o‘zgartirish bilan oson hal etiladi. 7.3-rasm.ÒÏ×Ïning raqamli boshqarish sistemasi. 125 124
7.6-ràsm. Egiluvchàn ishlàb chiqàrish mîdulining sõåmàsi: MP 1 , MP 2 – dàstgîhlàrni bîshqàruvchi mikrîprîtsåssîrlàr; RMP 1 , RMP 2 – ro‘yxàtlîvchi mikrîprîtsåssîrlàr. Yuqori bosqichli EHMga
EIS modulining boshqarish pulti EIS modulining mikro EHM
Jihozning texnik diagnostikasi to‘g‘risida axborot Detallarning nazorati to‘g‘risidagi axborot MP 1 MP 2 RMP 1 RMP
2 Yuritma
Yuritma Yuritma
Yuritma Asbob uzatish mikroprotsessorlar Yuritma
Òexnologik jihozlarni ayrim obyektlari axborot va boshqarishga ishlov beradigan, o‘z mikroprotsessorli vositalariga ega. Bu yerda har bir obyektda uning holatini bildiruvchi datchiklar va axborot vositalari bo‘ladi. Axborot o‘z mikroprotsessoriga uzatilib, joydagi boshqarish konturlarida qo‘llaniladi. Bundan tashqari, bu axborot (yoki uning umumlashgan bir qismi) EICh ning boshqa bosqichiga ham uzatiladi. EICh ning keyingi bosqichini egiluvchan ishlab chiqarish moduli (EIChM) tashkil qiladi. Modul tarkibiga bir nechta dastgoh (stanok, robotlar, yordamchi mexanizmlar) yoki shunga o‘xshash boshqa jihozlar kompleksi kirishi mumkin. Uning mikro EHM i moduliga kiruvchi har bir alohida obyektdan axborot signallarini qabul qilib, har bir obyektga boshqaruvchi komandalar shakllantiriladi. Shu bilan birga unda kerakli axborot keyingi yuqori bosqichga uzatiladi. Ayrim modullar egiluvchan avtomatlashtirilgan uchastkalarga (EAU) va egiluvchan avtomatlashtirilgan texnologik liniya (EAÒL) larga birlashtirilishi mumkin. EAU va EAÒL quyi bosqichdan olingan axborotni yuqori bosqichdagi vazifa bilan avtomatik tarzda o‘z mini yoki mikro EHM da ularni taqqoslaydi va sistemaning quyi bosqichlariga boshqarish komandalarini beradi. Uchastka va liniyaning texnologik jarayoniga beriladigan vazifalar EHM xotirasida saqlanadi. Uning dasturli ta’minoti egiluvchan sozlanish talablariga mos holda tuzilgan bo‘ladi. Bu yerda uchastka yoki liniyaning ish natijalari ro‘yxatlanib avtomatik hisob sistemasi sex yoki korxona dispetcheriga uzati- ladi. Bundan tashqari, uchastka va liniya tarkibiga mahsulot sifatini va qo‘shimcha texnologik parametrlarni nazorat qiluvchi avtomatik qurilmalar Robotning asosiy komponentlari maniðulatsion mexanizm va odatda mikro EHM yoki bir nechta mikroprotsessorli, ba’zi hollarda sensor uskunali (sezgir vositalar) avtomatik boshqarish tizimidan iborat. Robotning harakatlanuvchi kinematik aylanuvchi, siljuvchi juftlardan, zvenolardan iborat bo‘lgan va das- turli boshqaruvchi avtomatlashtirilgan yuritmalar yordamida harakatga keltiriladigan qismi maniðulator deyiladi. Davlat standarti (ÃÎÑÒ 25686) bo‘yicha sanoat robotiga quyidagicha ta’rif berilgan. Sanoat roboti – bir necha harakatlanish darajasiga hamda o‘zgaruvchan va sozlanuvchan dastur bilan boshqariladigan qurilmaga ega bo‘lgan maniðulatordan iborat bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonida harakatlanuvchi va boshqaruvchi funksiyalarni bajaruvchi statsionar yoki harakatlanuvchi avtomatik mashinadir. Dasturni robot o‘zi yoki ishchi operator o‘zgartirishi mumkin. Buning natijasida harakatlanish darajasining erkinligi va ketma-ketligi o‘zgartiriladi. Sanoat roboti bajaruvchi qurilmasining tarkibiy qismi ishchi organdir. Ishchi organga payvandlash qisqichlari (kleshi), bo‘yovchi pistolet, yig‘uvchi asbob-uskunalar, ushlab oluvchi qurilmalar misol bo‘lishi mumkin. Bir nechta harakat erkinligiga va egiluvchan boshqarish sistemasiga ega bo‘lib, maniðulator dasturli harakatini osonlik bilan qayta o‘zgartirishi sababli robot ko‘p funksional mashina hisoblanadi. Bu esa, ishlab chiqarishni turli egiluvchan texnologik jarayonlarning sozlash talablariga javob beradi. Robotlar yerda o‘rnatiladigan va osib qo‘yiluvchi portalda sirpanuv- chilarga bo‘linadi. Kichik robotlar stol ustiga yoki tokar stanogiga qo‘yib ishlatilishi mumkin. Bir nechta stanoklarga xizmat qiluvchi robotning maxsus dasturiga ko‘ra, avtomatik ravishda o‘z joyini o‘zgartirishi mumkin. Robotlar avtomobilsozlik, mashinasozlik va asbobsozlik sohalarida keng tarqalgan. Ular inson uchun xavfli bo‘lgan dengiz va okean tublaridan tuproq, tosh namunalarini olish hamda kosmik obyektlarda ish bajarish uchun qo‘llaniladi. 7.3. Egiluvchan ishlab chiqarish sistemalari Hozirgi vaqtda ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashgan sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Òexnika va maishiy hayot ishlab chiqarilayotgan mahsulotni tez yangilanishini taqazo etmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarda turli nomenklaturadagi mahsulotni katta bo‘lmagan miqdorda, bir texnologik liniyada turli modelli detallarni va qismlarni ishlab chiqarish talab etiladi. Buning uchun uni ko‘p hollarda qayta sozlash yoki egiluvchan ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy etish zarur bo‘ladi. Ishlab chiqarishning egiluvchanligi deb, tez hamda mehnat va ishlab chiqarish vositalarini ko‘p talab etmasdan modernizatsiyalashgan yoki yangi mahsulotni ishlab chiqarish xususiyatiga aytiladi. Shu bilan birga mahsulot sifatini keyingi bosqichlarda ham ishlab chiqarishning puxtaligini oshirish masalasi turadi. Egiluvchan ishlab chiqarish (EICh) ning bosqichli strukturasi. EICh umuman olganda ko‘p bosqichli strukturaga ega bo‘ladi. Quyi bosqichda – ayrim obyektlar (texnologik liniyadagi dastgoh, press, robot, yordamchi me- xanizmlar) ni dasturli boshqaradigan vositalar tashkil etadi (7.6-rasm). 127 126
Sovuq shtamplash RÒK lari. Mexanik ishlov berish stanoklariga xizmat qilish bilan birgalikda sanoat robotlaridan tunukalarni sovuq shtampovka qilish avtomatikasidan ham keng foydalaniladi. Buning sababi shuki shtampovkalashda bir xil tarzda bajari- ladigan sodda harakatlar takrorlanadi. Bu jarayonni dasturlash yengil bo‘lib, u robotlanishga moyildir. Bunda hara- katlanish tezligiga katta ahamiyat beri- ladi. Bu ikki faktorlar ta’sirida listli shtampalash uchun sodda pnevmatik robotlardan foydalanish maqsadga mu- vofiqdir, chunki ular siqilgan havo bosimi ta’sirida o‘z qo‘lini bir tirkachdan boshqa tirkachgacha siljitishi mumkin. Qo‘l mehnati bilan bajariladigan listni sovuq shtampalashda texnologik jarayonlar inson hayoti uchun xavflidir. Shuning uchun hozirgi vaqtda ko‘p sanoat korxonalarida shtampovkalash ishlarini avtomatlashtirish pnevmatik robotlar yordamida olib boriladi (7.8-rasm). Pnevmatik robotlar 3 boshqarish sistema yordamida shtampalanadigan listni press 1 ni shtampiga uzatadi. Pressni o‘ragandan so‘ng robot undan shtampovkani ajratib oladi va ularni tara 2 ga taxlaydi. Robot shtampalaydigan listlarni maxsus moslama 4 dan bittalab oladi.
7.9-rasmda detallarni shtampa- laydigan bir uyaning jihozlarini joylashtirish sxemasi keltirilgan. Rasmda ikki qo‘lli pnevmoyuritmali maniðulatorni turli ishchi holati tasvirlangan. Robot 1ni holatida uning chap qo‘li magazin 2 dan listni oladi, ikkinchi qo‘li esa press 3 dan shtampalangan detalni ajratib oladi. Qo‘llar orqasiga, o‘ngga va bur- chakka harakatlanib robot yangi holatiga keladi, bunda chap qo‘l shtampalangan listni press 3 ostiga qo‘yadi, o‘ng qo‘li esa, tayyor detalni yashik 4 ga taxlaydi. Press 7.8-ràsm. Shtàmplîvchi pnåvmàtik rîbîtni ishlàtish sõåmàsi: 1 – pråssning shtàmpi; 2 – jîylàshtirish tàràsi; 3 – pnåvmàtik rîbît; 4 – shtàmpàlànàdigàn listlàrni bittàlàb uzàtuvchi màõsus mîslàmà. 3 2
1 kiradi. Shu bilan birga uchastka yoki liniyaning EHM si dasturli ta’minotga kirgan me’zon va algoritmlariga ko‘ra, barcha modullarning ishini muvofiqlashtiradi va talab darajasida uning samaradorligini ta’minlaydi. 7.4. Òexnologik jihozlarga xizmat qiluvchi robotlar Umumiy ma’lumotlar. Sanoat robotlari ikki guruhga: texnologik jihozlarga xizmat qiluvchi hamda asosiy texnologik operatsiyalarni bevosita bajaruvchilarga bo‘linadi. Birinchi guruhga turli metall qirquvchi stanoklar, pardozlovchi stanoklar va prokatlarni standartlarga muvofiq sovuq va qaynoq holda shtampalash, temirchilik va quyish jihozlari, termo ishlov berish hamda elektr yoyi va kontaktli payvandlash mashinalariga avtomatik ravishda xizmat ko‘rsatuvchi robotlar kiradi. Ikkinchi guruhga payvandlash, yig‘ish, bo‘yash, qoplamalash, kavsharlash, nazorat operatsiyalarini bajarish, qadoqlash, tashish va omborning asosiy ishlarini bajaruvchi robotlar kiradi. Mexanik ishlov beradigan robototexnik kompleks (RÒK) lar. Robotlarga xizmat qiluvchi stanoklar raqamli dasturlar bilan boshqariladigan bo‘lib, ular robotlarning dasturli boshqarish sistemalari bilan birga ishlashi lozim. Dasturning komandasiga ko‘ra, robot detallar terib qo‘yilgan moslama kassetadan bittalab detallarni oladi. Dastur bo‘yicha ishlov berish komandasi berilgandan so‘ng robot stanok patroniga detalni o‘rnatadi. Dastur bo‘- yicha ishlov berish komandasi berilgandan keyin robot stanok patronidan detalni bo‘shatib boshqa tur operatsiyasini bajaradigan stanokka uzatadi. Ishlov berish jarayonida qirquvchi asbob-uskuna almashtirilishi hamda ishlov berish sifati va aniqligi nazorat qilinadi. RÒKning to‘la tarzda ishlatilishi 7.7- rasmda tasvirlangan. Òransport sistemasi bu yerda ishlov be- riladigan detallar terib qo‘yilgan kas- setani yetishtirib beradi. Robot (rasmni o‘rtasida) detallarni har bir stanok stoliga va oraliq yig‘gich- larga taqsimlab beradi. Bo‘shab qolgan tag idish (poddon) o‘rniga robot tayyor detallar terilgan kassetalarni qo‘yadi. Har bir stanok ustidagi kichik robot kassetalardagi detallarni stanok patroniga o‘rnatadi va unga ishlov berilgandan so‘ng qayta kassetaga terib qo‘yadi. 7.7-ràsm. Måõànik ishlîv båruvchi egiluvchàn RTK ning umumiy ko‘rinishi. 7.9-ràsm. Shtàmpàlàydigàn rîbît – màniðulatîr sõåmàsi: 1 – rîbît; 2 – màgàzin; 3– pråss; 4 – dåtàllàr tàõlànàdigàn idish (yashik) .
R 3
1 4
129 128
Payvandlovchi robotlar avto- mobil sanoatida avtomobil ku- zovlarini payvandlash uchun keng qo‘llaniladi. Bunda konveyerda bir vaqtda bir nechta payvandlovchi robotlar katta unumdorlik bilan ishlaydi (7.11- rasm). Qadamlovchi konveyer 2 da kuzov yig‘ilgan va mahkam- langan ko‘rinishda joylashtiriladi; konveyer har bir qadamda fiksatsiya etiladi. I – IV pozi- tsiyalarda barcha robotlar bir vaqtda ishlab 10–15 nuqtani payvandlaydilar. Bu harakatlar dasturlangan bo‘lib, har bir robot dastur bo‘yicha kuzovning payvandlash lozim bo‘lgan nuqtalarini aylanib chiqadi. RÒK ni loyihalashda va ta’minlashda payvandlash nuq- talarini hisobga olgan holda robotni samarali joylashtirish lozim. Misol tariqasida avtomo- bilning kuzovi ostini payvandlashni keltirish mumkin. Bunda har bir robot maniðulator zvenolarining burilish sektorlari 1 ni aniqlashi kerak bo‘ladi. Bundan keyin maniðulator shu nuqtalar uchi 2 ning harakatlanish sektorini aniqlaydi. Natijada kuzov tagining joylashtirilishi mumkin bo‘lgan marka- zining yuzasi topiladi. (7.12-rasmda yuza shtrixlangan.) 7.10-ràsm. Pàyvàndlîvchi RTK sõåmàsi: 1,2 – rîbît và pàyvàndlàsh jihîzlàrni dàsturli bîshqàrish sistemasi; 3 – elåktr mànbà; 4 – pàyvàndlîvchi rîbît; 5–hàràkàtlànuvchi mîslàmà; 6 – màõsus yashik; 7 – pîzitsiînår; 8 – dåtàllàr sîlinàdigàn yashik; 9 – ko‘chiruvchi (kàntîvàtål ); 10 – rîbît; 11, 12, 13, 14 — ko‘tàruvchi stîl; 15 – rîbîtlàshtirilgàn liniya; 16 – rîbîtîtåõnik kîmplåks. 5 1 2 9
7 6 8 4 4 3 1 2 12 11 3 10 15 8 14 1 13 16 7.11-ràsm. Àvtîmîbil kuzîvlàrini pàyvàndlàsh liniyasi. 3 2 1 I II III IV urayotgan vaqtda robotning ikkala qo‘li sxemada ko‘rsatilgan holatga qayta keladi. Keyin ishchi sikl yana takrorlanadi. Dasturlangan boshqarishda robot va sikl yana takrorlanadi. Dasturlangan boshqarish roboti press hara- katlarni sinxronlashtiradi hamda biron buzilish sodir etilganda operatorga to‘xtash to‘g‘risida signal beradi. 7.5. Robotlardan asosiy texnologik jihoz sifatida foydalanish Payvandlash operatsiyalaridagi robotlar. Sanoat robotlarini asosiy texnologik jihozlar sifatida payvandlash, mexanoyig‘uvchi robotlar, elektron sxemalarni va asboblarni yig‘uvchi, kavsharlovchi, payvandlovchi, bo‘yovchi robotlar, kontrollyor robotlar – sirtlarga ajratuvchi va qadoqlovchi ishlarni bajaradi. Hozirgi vaqtda payvandlovchi robotlar ommaviy ravishda nuqtali payvandlash uchun ishlatiladi. Shu bilan birga sanoat robotlaridan, elektr va gaz bilan payvandlash, kesish uchun ham keng foydalaniladi. Nuqtali payvandlash juda sodda ravishda dasturlanadi, chunki bu yerda ma’lum bir yuzadagi belgilangan sondagi nuqtalarni sodda harakat bilan payvandlaydi. Elektr yoyli yoki gaz bilan payvandlashda robot payvandlash kallagining uzluksiz trayektoriyasini kuzatib borishi zarur, uning payvandlash sirti bilan ma’lum burchagini hamda payvandlash kallagini payvand chokidan ma’lum masofada aniq ushlab turish kerak. Shu sababli, ba’zi hollarda robotni yuqori harorat va o‘ta yorug‘lanish sharoitlarida puxta ishlaydigan fizik tamoyillar asosida yaratiladi. Umumiy holda bunda bir nechta harakat erkinligiga ega bo‘lgan vositalari bilan ta’minlash zarur bo‘lgan robot manipulatorini boshqa- rishda elektr yuritmaning berk boshqarish sxemasi qo‘llaniladi. Boshqaruvchi EHM sezish datchiklaridan olinadigan axborotlar asosida boshqarish dasturini qayta tanlab, turli geometrik shaklga ega bo‘lgan detallarni payvandlash ishini boshqaradi. Dasturli avtomatik payvandlash yuqori sifatli unumdorlikka ega. Payvandlash qo‘l bilan (dastakli) payvandlanganga nisbatan to‘g‘ri shaklga va aniqlikka ega, hamda bunda metall sachramaydi. Payvandlash robototexnik kompleksini tashkil etishni ko‘rib chiqamiz (7.10-rasm). Bu yerda robot 10 detallar joylashgan maxsus moslama yorda- mida uskunani yig‘adi. Parallel ishlaydigan ikkita payvandlash robotlari 4 bilan payvand- lanadigan uskuna avtomatik ravishda transportirovka qilinadi. Payvandlangan uskuna xuddi o‘sha harakatlanuvchi moslama 5 yordamida maxsus yashik 6 ga joylashtiradi. Bajariladigan barcha ishlarni dasturlanuvchi robot texnik kompleksi (RÒK) 16 hamda robotlarni va payvandlash jihozini dasturli boshqariladigan 1 va 2 sistema bajaradi. RÒK tarkibiga yordamchi qurilmalar ko‘chiruvchilar 9, pozitsionerlar 7, ko‘taruvchi stollar (11,12,13,14) hamda elektr manba 3 kiradi. 131 130
Zaklepka ishlarini bajaruvchi robotlar. Òurli qismlarni bir-biriga zaklepkalab biriktirish ishlarini avtomatlashtirish katta iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. 7.13-rasmda egri chiziqli panelning ikkita va klepkalovchi yig‘ish robotining sxemasi tasvirlangan. 5 1
liniyasi: 1 – yig‘uvchi rîbît; 2 – màrkàzlîvchi qurilmà; 3 – buruvchi mîmånt dàtchigi; 4 – tåõnik ko‘rish siståmàsi; 5 – sîzlànàdigàn dåtàllàrni tà’mirlàsh. 2 3
1 Yig‘ish sexining ishini avtomatlashtirish bir yo‘la katta foyda beradi, chunki ishchilarni og‘ir qo‘l mehnatidan ozod qiladi. Lekin ko‘p hollarda yig‘ish ishlarini avtomatlash ko‘p sonli detallarni bir-biriga biriktirish bilan bog‘liq. Bu hollarda, robotlarning ushlash moslamalarini, asboblarini, gayka burovchilarini avtomatik almashtirib turish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, yig‘ish ishlarida robotlarda detallarga tushayotgan kuchni sezish va his qilish qobiliyatlari bo‘lishi kerak. Ba’zi bir hollarda belgilangan joyda detal bor-yo‘qligini bildiradigan fotodat- chiklar o‘rnatiladi. Yig‘ish operatsiyalarida ko‘pincha robotlar sensor (sezish) vositalar yordamida adaptiv xossalarga ega bo‘lishligi talab etiladi. Ko‘p hol- larda, robotlar bilan jihozlangan yig‘uvchi avtomatlar yaratiladi. Hozirgi vaqtda korxonalarda soat mexanizmlarining kontaktli mexanizmlari katta bo‘lmagan elektr motorlar, rostlagichlarni, o‘lchash asboblari, termostatlarni yig‘uvchi robotlar muvaffaqiyatli ishlamoqda. 7.14-rasmda kichik quvvatli elektrmotorlar yig‘uvchi silindrik koordinatalar sistemasida ishlaydigan robotlar liniyasi tasvirlangan. Ular detallarni transpor- tirovkalash, uzatish va yig‘ishda asosiy va yordamchi operatsiyalarni bajaradi. 7.12-ràsm. Kuzîv tàgini pàyvàndlîvchi rîbît (sîddàlàshtirilgàn sõåmà): 1 – rîbîtning burchàk siljish måõànizmi; 2 – pàyvàndlàsh klàpànlàri hîlàtlàri. Pàyvàndlàsh rîbîti àsîsni o‘rnàtgàndà màydînining (3) (shtriõlàngàn) burchàk såktîrlàri siljishlàri 1 và pàyvàndlàsh kàllàklàri 2 ni jîylàshishi hisîbgà îlinàdi. 2 2 2 2 2 2 2 1 1 3 7.13-ràsm. Dåtàllàr qismini klåpkàlàsh RTK si: 1, 17 – rîbîtlàr và yo‘nàltiruv- chilàrning pîzitsiînlàsh stîllàri; 2 – rîbîtning ko‘p àsbîbli kàllàgining màniðulatîri; 3 – qo‘zg‘àlmàs bîshqàrish pulti; 4 – dàstàkli bîshqàrish pulti; 5 – rîbîtlàrni dàsturli bîshqàrish qurilmàsi; 6, 14 – rîbîtlàrning màniðulatîri; 7 – zàklåpkà to‘qmîg‘i (màgnitî – impulsli klåpkàlîvchi uskunà); 8– ko‘p shpindålli pàrmàlîvchi– klåpkàlàsh kàllàgi; 9 – bîshqàrililuvchi dàsturni kîrråksiyalàsh qurilmàsi; 10– yig‘ilgàn pànål; 11 – yig‘màlîvchi mîslàmà (stàpål); 12 – yuklànish màgàzini; 13 – zàklåpkàlàrni birmà-bir yåtkàzib båruvchi màgàzin; 15 – elåktr jihîz shkàfi; 16 – rîbît màniðulatîri ushlàgichi. 10 11 12 13 14 5 6 7 8 9 1000
800 800
4 3 2 1
17 16 15 Strelkalar bilan maniðulator zvenolarining turli xil harakat erkinligi yo‘nalishlari ko‘rsatilgan. Mexanik yig‘uvchi operatsiyalardagi robotlar. Mashinasozlik va asbobsozlikda yig‘ish jarayonlarini avtomatlashtirish katta ahamiyatga ega, chunki ularda ko‘p mehnat talab qiluvchi operatsiyalar bajariladi. Mexanik yig‘uvchi operatsiyalardagi robotlar Mashinasozlikdagi yig‘ish operatsiyalarini avtomatlashtirish nihoyatda ahamiyati katta va ko‘p mehnat talab etadi. Quyida avtomobilsozlikda ishlatiladigan Ecopaint ROBOT–BC turdagi robototexnik kompleksning asosiy qismlarini ko‘rib chiqamiz. Robotning maniðulatori 6 ta erkinlik darajasiga ega (7.15-rasm): 1-asos; 2–1-o‘q tezlik korobkasi; 3-motor qismi va 2-o‘q tezlik korobkasi; 4- pastki (quyi) qo‘l; 5-o‘qning motor qismi; 6-yuqori qo‘l; 7–5-motor qismi va 6-o‘qlar; 8–5-o‘q; 9–6-o‘qdagi kamera. Robot maniðulatorini mikroprotsessorli boshqarish kompleksining sxemasi 7.16-rasmda keltirilgan. Robotlashtirilgan kompleks boshqarish pultida joylash- gan mikroprotsessordan iborat. Mikroprotsessorga vazifa pult orqali operator tomonidan yoki lokal tarmoqda beriladi va displeyda nazorat qilinadi.
133 132
Robot maniðulatorini bir yo‘la bir necha harakatini boshqarish uchun dasturlangan mantiqiy kontrollyordan foydalaniladi. Bunda Mitsubitsi Q Series PLC uskuna ishlatilgan. Fazodagi holati va siljish tezligi maniðulatorning barcha erkinlikdagi harakatlari optoelektron interfeys yordamida nazorat qilinadi. Harakatni korreksiya qilish o‘rgatish pulti va sath nazorati uskunasi orqali bajariladi. Bo‘yovchi va qoplamalovchi robotlar. Korxonalarda bo‘yash, qoplama- lash, galvanoplastik hamda detallarni quyindilardan, zangdan tozalash kabi ko‘p mehnat talab qiladigan zararli ishlar ko‘p uchraydi. Bunday jarayonlarni avtomatlashtirishning turli sistemalari mavjud. Bo‘yaladigan detallar misol uchun kamera 2 ichida konveyerga osilgan holatda siljitilishi mumkin (7.17-rasm). Station
Motion Control Operating-/ Monitoring-Level ETHERNET/TCP/ ECO Teach
EcoDrive Process-
Level Fibre optic Sercos motions
paint volume Valves
Speed Control
Air Control
High Tension Siemens Profi save motions process
Mitsubishi Q Series
Siemens ECO SCMP Ecopaint ROBOT BC Operators function Type/color Siemens I/O modules Safety and normal Safety box
Cabin safety Eco RC
RCMR cabinets
integrated inside robots/booth HighTension Axis 1 (C) Turning of the completemechanical robot arm system. Axis 2 (B) Forward and reverse movement of the lover arm. Axis 3 (A) Up and down movement of the upper arm. Axis 4 (D) Turning of the complete wrist centre. Axis 5 (E) Bending of Wrist around the wrist centre. Axis 6 (P) Turning of mounting flange. 7.15-ràsm.Màshinàsîzlik kînvåyårlàridà màshinàlàr kîrpusigà dåtàllàr pàyvàndlàsh và vintlàr o‘rnàtishdà ishlàtilàdigàn rîbîtning ishchi qismi. Motor unit 4th axis Motor unit 5th and 6th axis 3rd (A) axis 4th (D) axis
5th (E) axis
6th (P) axis
Upper arm Lower arm Motor unit and gear box 3rd axis 1 st (C) axis Base
Motor unit and gear box 2nd axis 2nd (B) axis ABB
Gear box 1 st axis 7.16-ràsm. Rîbît maniðulatîrini mikrîprîtsåssîrli bîshqàrish kîmplåksining sõåmàsi. Bo‘yovchi robotlar 4 va 9 lar bo‘yaluvchi detalning ikki tomonidan joylashtiriladi. Maniðulator uchiga joylashtirilgan pnevmatik sachratgichlar bo‘yoqni maxsus idishlar 3 va 8 dan uzatib berishadi. Bo‘yoqlash kamerasiga kirishdan avval bo‘yaladigan detal yoritgich 7 va foto qabul qilgich 5 orasidan o‘tadi. Bunda har bir detalning o‘lchami va konfiguratsiyasi fiksatsiyalanadi. Shu axborot asosida boshqarish 6 qurilmasi har bir detalni bo‘yash uchun ikki robotga harakat dasturi yo‘nalishini ishlab chiqadi. Natijada har xil o‘lchamga ega bo‘lgan buyumlar bo‘yoqni ortiqcha isrof qilmay sifatli bo‘yaydi. Boshqarish qurilmasi 6 da sinxronizatsiyalash bloki bo‘lib, u osib qo‘yilgan detal to‘g‘risida axborot oladi. Foto qabul qilgich 5 dan olingan axborot xotiraga yoziladi va solishtirish blokiga uzatiladi. Bundan tashqari, bu blokka robotning bo‘yoq sachratgichning turi va joyi datchikidan signal keladi. Bu axborot asosida bo‘yoq sachratgichlar pnevmoapparatura bloki orqali bo‘yash kerak bo‘lgan onda ishga tushiriladi. 7.17-ràsm. Bo‘yoqlàydigàn rîbîtîtåõnik kîmplåksi (RTK): 1 – bo‘yalàdigàn dåtàl; 2 – bo‘yoqlàsh ishi bàjàrilàdigàn kàmårà; 3, 8 – bo‘yoq tàyyorlànàdigàn và sàqlànàdigàn idish; 4,9 – bo‘yovchi rîbît; 5 – fîtî qàbul qilgich; 6 – bîshqàrish qurilmàsi; 7 – yoritgich. 1 2
4 Siqilgan havo Siqilgan havo 9 8 380V 220V
5 6 7 135 134
MUNDARIJA So‘zboshi........................................................................................................3 Kirish...................................................................................................................4 I BOB. Avtomatlashtirilgan boshqarish va nazorat sistemalari haqida umumiy ma’lumot va ularning klassifikatsiyasi..............................................5 II BOB. Avtomatlashtirilgan boshqarish va nazorat sistemalarining struktura va funksional sxemalari. Avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalariga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashni tashkil qilish...................................14 III BOB. Avtomatlashtirilgan sistemalarda elektr, optik tolali va quvurli o‘tkazgichlarning turlari, ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash...................................................................................................24 IV BOB. Avtomatlashtirilgan sistemalarda birlamchi va ikkilamchi o‘lchash o‘zgartgichlari, ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash.............42 V BOB. Avtomatik rostlagichlar va ularning turlari, ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash....................................................................69 VI BOB. Avtomatlashtirilgan sistemalarning rostlash organlari, ijro mexanizmlari va ularning turlari, ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sinash.....................................................................................86 VII BOB. Avtomatlashtirilgan boshqarish va rostlashning mikroprotsessorli sistemalari. Robototexnik qurilmalar, ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sozlash..................................................................................119 Foydalanilgan adabiyotlar..........................................................................134 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. M.A.Kaminskiy, V.M.Kaminskiy. «Asboblar va avtomatlashtirish sistemalarini montaj qilish». T. «O‘zbekiston», 2002. 2. A.T.Imomnazarov. «Sanoat korxonalarida elektr jihozlarga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash». T. «Turon-Iqbol», 2006. 3. Å.Ï.Ïîïîâ, Ã.Â.Ïèñüìåííûé. «Îñíîâû ðîáîòîòåõíèêè». Ì. «Âûñøàÿ øêîëà», 1990. 4. À.À.Ñìèðíîâ. «Ñïðàâî÷íîå ïîñîáèå ïî ðåìîíòó ïðèáîðîâ è ðåãóëÿ- òîðîâ. Ì. «Ýíåðãîàòîìèçäàò», 1989. 5. Ì.À.Êàìèíñêèé, Â.Ì.Êàìèíñêèé. «Ìîíòàæ ïðèáîðîâ è ñèñòåì àâòî- ìàòèçàöèè. Ì. «Âûñøàÿ øêîëà», 2005. 6. Ä.Ôðàéäåí. Ñïðàâî÷íèê. Ñîâðåìåííûå äàò÷èêè. Ì. «Òåõíîñôåðà», 2005. 7-BOBGA DOIR SAVOLLAR 1. Boshqarish va rostlashning mikroprotsessorli sistemalari qanday afzal- liklarga ega? 2. Avtomatlashtirilgan sistemalarda lokal va kompleks sozlash asoslari nimalardan iborat? 3. Raqamli dasturda boshqariluvchi sistemalarga texnik xizmat ko‘rsatishning asosiy bosqichlari nimadan iborat? 1. Sanoat robotlari va robototexnik qurilmalar boshqa tur robotlardan nima bilan farq qiladi? 2. Egiluvchan robototexnik qurilmalar va sistemalar qanday afzalliklarga ega? 3. Xizmat qiluvchi robotlar qanday vazifani bajaradi? 4. Asosiy texnologik jihozlar sifatida ishlatiladigan robotlar qanday afzal- liklarga ega? O‘quv qo‘llanma R.Baratov, M.Yakubov, N.Jabborov, Y.Shoyimov, U.Allamov AVTOMATLASHTIRILGAN SISTEMALARGA TEXNIK XIZMAT KO‘RSATISH VA TA’MIRLASH Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma Muharrir Mavjuda Nasriddinova Musavvir Nikolay Popov Badiiy muharrir Anatoliy Bobrov Texnik muharrir Tatyana Smirnova Musahhih Dono To‘ychiyeva Komðyuterda sahifalovchi Nodir Zokirov IB ¹ 4595 Bosishga 10.03.08-y.da ruxsat etildi. Bichimi 60x90 1 /
. Kegli 10,5. Tayms garniturasi. Ofset bosma. 8,5 shartli bosma toboq. 10,5 nashr tobog‘i. Adadi 2970 nusxa. raqamli buyurtma. 137–2007 raqamli shartnoma. Bahosi shartnoma asosida. O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 100129. Toshkent. Navoiy ko‘chasi, 30. 100128. Toshkent. Shayxontohur ko‘chasi, 86. Bizning internet manzilimiz: www. iptdgulom.uz Download 2,26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish