Автоматика1-5 boblar p65

n

y

y

y

  dan  va  statik

koeffitsiyent 

1

2

1

2

:

y

y

x

x

kst

y

x

n

n

−

−

=

 dan iborat, bu yerda x

n

 va y

n

 mos ravishda

nominal kirish va chiqish kattaliklari; y

1

 va y

2

 kirish x

n

 va y

n

 mos ravishda

chiqish  kattaligidir.

Agar boshqarishning barcha zonasida 

δ 

= 0 va k

st

= 0 bo‘lsa, bunday

boshqarish astatik boshqarish deyiladi. 1.2-a rasmdagi sistemani esa, astatik

sistema deyiladi. Agar 

δ ≠

 0 va k

st 

≠

 0 bo‘lsa boshqarishni va avtomatik

sistemani statik deyiladi.

Statik va astatik boshqarishning xarakteristikalari grafikda odatda to‘g‘ri

chiziq bilan tasvirlanadi. Haqiqatda esa rostlanadigan kattalikning og‘ishi

ma’lum 

ε

 nosezgirlik zonasida mavjud bo‘ladi.

Sistema boshqarish xarakteristikasi  y = c +

 ∆ 

(x) 

± ε 

 bilan ifodalanadi.

Astatik boshqarish 

∆

(x)=0, ya’ni boshqariluvchi kattalik o‘z qiymatini

obyekt ish rejimidan qat’i nazar o‘zgarmas holda ushlab turadi.

Statik va  astatik sistemalarning ishlash prinsipini tushuntirish uchun misol

sifatida bakdagi suv sathini boshqarish sistemasini ko‘rib chiqamiz (1.4-rasm).

1.4-a rasmda dastakli boshqarish sxemasi keltirilgan. Suv sathini qalqagich

bilan kinematik bog‘langan strelkali asbob bilan o‘lchanadi. Asbob ko‘rsatishiga

ko‘ra, ishchi to‘siqni 1 ochib yoki berkitib suv Q oqimini o‘zgartiradi. Bunday

sistema berk bo‘lmagan sistema bo‘lib, chiqish kattaligi – H suv sathi kirish

kattaligining maqsadli o‘zgarishi odam ishtirokida dastaki  bajaradi.

1.4-b rasmda sathning berk avtomatik boshqarish sistemasi tasvirlangan.

Sath H ning o‘zgarishi suyuqlik  Q

1

 miqdorini rostlaydigan 1 to‘siq yordamida

bajariladi. Shunday qilib, rostlovchi tomonidan obyektga beriladigan ta’sir,

belgilangan H

0

 sathdan 

∆

 H orttirmaga proporsional bo‘ladi, 

∆

Q=k

r

∆

H,

bunda 

∆

H=H

0

–H  –  belgilangan  H

0

 

sathdan  H  sathning  og‘ishi,  k

r

  –

rostlagichning proporsionallik koeffitsiyenti. Avtomatik boshqarish sistemasi

H=H

0

–

∆

H(Q) statik xarakteristikaga ega.

Belgilangan H

0

 sathni o‘zgartirish uchun topshiriq beruvchi xizmat qiladi.

Astatik boshqarishda rostlagich obyektga boshqariluvchi kattalik 

∆

H og‘ishining

integraliga proporsional bo‘lgan kattalik bilan ta’sir qilib turadi, ya’ni:

Q

k

Hdt

∆ =

∆

∫

bunda k – proporsionallik koeffitsiyenti.

1-BÎBGÀ  DÎIR  SÀVÎLLÀR

1.Hîzirgi zàmîn ishlàb chiqàrish jàràyonlàrini àvtîmàtlàshtirish to‘g‘risidà

nimà bilàsiz?

2.Àvtîmàtlàshtirilgàn bîshqàrishning qàndày usullàri màvjud?

3.Àvtîmàtlàshtirilgàn sistemalàrdà àsîsiy và yordàmchi uskunàlàr qàndày

vàzifàlàrni bàjàràdi?

4. Àvtîmàtlàshtirilgàn sistemalàr qàndày àlîmàtlàr bo‘yiñhà klàssifikàtsiya-

lànàdi?

d)

à)

b)

1.4-rasm. Suv sathini rostlash: 

a — qo‘lda;  b — statik xarakteristikali

to‘gri ta’sirli rostlagich; d — astatik xarakteristikali bilvosita ta’sirli

elektr rostlagich.

1

H

H

1

H

Q

Q

Q

---

14

15

2.1-ràsm.  Bir bîsqichli bîshqàrish siståmàlàrining strukturà sxåmàlàri:

à – màrkàzlàshtirilgàn; b – màrkàzlàshtirilmàgàn;  0,01,02, ... 0

n

 0, – bîshqàrish îbyåktlàri;

BS,  BS1, ...  BS

n

 – bîshqàrish siståmàlàri.

a)

                   b)

0

01

02

0n

BS

BS

01

02

0n

BS

1

BS

2

BS

n

Bir bosqichli boshqarish sistemalariga ba’zi misollar keltiramiz.

Sement tegirmonini boshqarish yoki bir sexda joylashgan sement tegir-

monlar guruhini boshqarishdan boshlaymiz.

Sistemada bir necha nimsistema bo‘lishiga qaramay, barcha boshqa-

rishni (aspiratsiya, xomashyo bilan to‘ldirish, komponentlar nisbatini rostlash)

bir postda mujassamlashtirish maqsadga muvofiq. Bunda texnologik jarayon

va jihozlar to‘g‘risidagi barcha axborot va ijro mexanizmlarini boshqarish

bo‘yicha nazoratni shu yagona postga yig‘iladi. Sement tegirmonlar

individual texnologik funksiyaga ega bo‘lishiga qaramay (bir necha sement

agregatlar portlari va boshqalar) va sement tegirmonlarining umumiy soni

8–12 ta bo‘lib, barcha agregatlarni boshqarish markazlashtirilgan bo‘lishi

kerak.

Misol tariqasida o‘ta murakkab bo‘lgan boshqa shisha pishiruvchi pech

(qo‘ra) yoki sement klinkerlarini kuydiruvchi aylanuvchi pech (qo‘ra)larni

ko‘rsatish mumkin. Bunday obyektlarni faqat bir punktdan boshqarish

mumkin.

Keyingi vaqtlarda hattoki murakkab bo‘lgan obyektlar uchun bir

bosqichli markazlashtirilgan boshqarish sistemalari keng tarqalgan. Bunday

boshqarishda hisoblash texnikasining keng tarqalganligi markaziy o‘rinni

egallaydi.

2.1-b rasmda markazlashtirilmagan bir bosqichli sistema tasvirlangan.

Boshqarish sistemasi BS1, BS2 va BSi lar odatda, operatorga qulay

bo‘lgan joyga o‘rnatiladi.

2.2-rasmda ikki bosqichli boshqarish sistemasining struktura sxemasi

tasvirlangan. Boshqarish vositalari ma’lum guruhlarga birlashtiriladi va bu

yerdan obyektlar bevosita boshqariladi hamda obyekt to‘g‘risida barcha

kerak bo‘lgan axborot yig‘iladi. Bunday strukturada yuqori bosqich ikkinchi

quyi bosqichdagi sistemalarni boshqaradi.

Obyektlar to‘g‘risidagi axborotda bosqich yuqorilashgan sari umum-

lashtiriladi. Jarayon to‘g‘risidagi batafsil axborotni quyi bosqich qabul

qiladi.

II BOB. AVÒOMAÒLASHÒIRILGAN BOSHQARISH VA

NAZORAÒ SISTEMALARINING SÒRUKÒURA VA

FUNKSIONAL SXEMALARI. AVÒOMAÒLASHÒIRILGAN

BOSHQARISH  SISTEMALARIGA ÒEXNIK XIZMAÒ

KO‘RSAÒISH VA ÒA’MIRLASHNI ÒASHKIL QILISH

Bu bobda siz avtomatlashtirilgan boshqarish va nazorat sistemalarining

struktura va funksional sxemalari, avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalariga

texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashni tashkil qilish masalalari bilan tanishasiz.

2.1.Avtomatlashtirilgan sistemalarning funksional

va struktura sxemalari

2.1.1.Avtomatlashtirilgan sistemalarni boshqarish va nazorat qilishning

struktura sxemalari

Bir xil obyektlarning struktura

sxemasi sodda bo‘lib, strukturasi

murakkab obyektlarning sistema-

larining struktura sxemasi murak-

kab bo‘ladi.

Sxemalar bir bosqichli va ko‘p

bosqichli bo‘ladi. Ularning har biri

markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan boshqarish strukturasiga ega

bo‘lishi mumkin.

Bir bosqichli markazlashtirilgan boshqarish sistemasida texnologik

jarayonning borishi va jihozlarning holati to‘g‘risidagi axborotlar markaziy

boshqarish postiga uzatiladi. Bu yerda olingan axborotga ishlov beriladi va

bir yoki bir nechta agregatlar, sexlar, ishlab chiqarish obyektlarining rejimini

qo‘yilgan maqsad sari o‘zgartirish uchun buyruqlar shakllanadi. Bu holda,

boshqariluvchi ta’sirlar markazlashtirilgan, xizmat qiluvchi shaxs esa hududiy

ravishda o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Lekin obyekt murakkab bo‘lganda

markazlashtirilgan punktda katta hajmdagi axborot yig‘iladi va uni tez

effektiv qayta ishlash jarayoni murakkablashadi. Bundan tashqari,

sistemadagi apparaturaning puxtaligi pasayadi, chunki markazlashgan

postning bir qurilmasi ishdan chiqsa, apparaturaning barcha sistemasi

boshqarilmaydigan bo‘lib qoladi. Agar obyekt uzluksiz ishlab turuvchi

bo‘lsa, sistemani qisman to‘xtatib ta’mirlab bo‘lmaydi. Markazlashtirilmagan

boshqarishda yuqorida qayd etilgan kamchiliklar bo‘lmaydi.

Markazlashtirilgan boshqarish prinsipi nisbatan murakkab bo‘lmagan, faqat

bir joydan boshqarish kerak bo‘lgan obyektlar uchun tavsiya etiladi (2.1-rasm).

Strukturà sxåmàsi dåb bîshqàrish

siståmàsidà àsîsiy pîstlàrni (punktlàr-

ni) và siståmà pîstlàrining nîmi và

vàzifàsi ko‘rsàtilgàn hîldà, ulàrning

îràsidàgi tàrkibiy bîg‘lànishlàrni ko‘r-

sàtuvchi chizmàgà àytilàdi.

---

16

17

Markaziy postda esa, umumlashgan axborot to‘planadi. Uning hajmi

katta bo‘lmaydi, shu tufayli uni tez va effektiv qayta ishlash mumkin.

Markaziy postdan boshqarish boshqa postlarda detallashtiriladi.

Bir va ko‘p mashinali variantlardagi boshqarish sistemalarning struktura

sxemalari 2.3–2.4-rasmlarda keltirilgan.

Misol uchun qurilish materiallari sanoati korxonalarida boshqarish

strukturalarining quyidagi variantlari uchraydi.

Bir bosqichli: texnologik jarayonlarning stabilizatsiya qilish masalalari

yechiladi.

Ikki bosqichli: birinchi bosqichda jarayonni stabilizatsiya qilish, ikkin-

chisida esa optimizatsiya masalalari yechiladi. Mikroprotsessorlar bo‘lganda

unda ikki bosqichni ham amalga oshirish mumkin.

Uch bosqichli: birinchi bosqichda stabilizatsiya masalalari hal qilinib,

ikkinchisida esa, optimizatsiya masalalari yechiladi. Bu  holda, sistemani

bir yoki bir nechta mikroprotsessor va yuqori postda joylashtirilgan boshqa-

ruvchi kompyuter yordamida boshqarish  mumkin.

Òexnologik jarayonlarni boshqarishda axborot kichik diskretlash tarzda

qayta ishlanadi va sistema amalda uzluksiz ishlaydi.

Shuni aytish lozimki, inson har qanday boshqarish sistemasida ishtirok

etadi. Ba’zi bosqichda u ishni kuzatadi, faqat avariyaviy hollarda, ya’ni

sistema ma’lumotlariga ko‘ra, tashqi xalaqitlar ta’sirini uddalay olmasa, u

2.4-ràsm.  Ko‘p bîsqichli va ko‘p

màshinàli bîshqàrish siståmàsining

strukturà sxåmàsi:

I – tåxnîlîgik jàràyonlàrning îbyåktlàri Î

1

,

Î

2

, Î

n

; II – jîylàrdàgi bîshqàrish pîstlàri

BP

1

, BP

2

, ... BP

n

; III – màrkàziy bîshqàrish

pîsti; MBP IV – mà’muriy ishlàb chiqàrish

fàîliyatining îbyåktlàri. IChÎ

1

, IChÎ

2

,...

IChÎ

n

 

 TJÀBS – tåxnîlîgik jàràyonlàrni

àvtîmàtik bîshqàrish siståmàsi; IChJÀBS –

ishlàb chiqàrishning àvtîmàtik bîshqàrish

siståmàsi.

 I

II

III

IV

01

02

0n

BP1

BP2

BPn

TJABS

IChJABS

IChO1

IChO2

IChOn

2.3-ràsm. Uch bîsqichli bîshqàrish

siståmàsining strukturà (tàrkibiy)

sxåmàsi;

 Î – bîshqàrish îbyåkti.

STS – Stàbilizàtsiya siståmàsi.

ÎS – Îptimizàtsiya siståmàsi. IChBS –

Ishlàb chiqàrishni bîshqàrish siståmàsi.

O

STS

OS

IChBS

2.2-rasm. Ikki bosqichli boshqarish sistemasining struktura sxemasi:

a – markazlashtirilgan; b – aralash; 01 ¼ 0

n

. – boshqariluvchi obyektlar; BS1 ¼  BS

n

 – quyi

boshqarish sistemasi; MBS – yuqori bosqichli boshqarish sistemasi.

Markaziy boshqaruv posti

Markaziy boshqaruv posti

Mahalliy

boshqaruv

posti

b)

a)

01

02

0n

BS

1

BS

2

BS

n

MBS

01

02

0n

BS

1

BS

2

BS

n

MBS

jarayonga boshqaruvchi funksiyasini bajaradi. U ijro etuvchi qurilmalarni

yoki lokal avtomatika qurilmalarini obyektdan olingan axborot – o‘lchash

kompleksi yordamida boshqaradi.

Bunda operativ axborot operator talabiga ko‘ra yoki avtomatik ravishda

kiritib turiladi.

Operatorning ishchi o‘rni qulay bo‘lishi kerak; axborot vositalari bilan

boshqaruvchi signallar shakllantiruvchi va uzatuvchi qurilmalar bilan ta’minlangan

bo‘lishi zarur. Ishchi o‘rin chiroyli tashqi ko‘rinishga ega bo‘lishi lozim.

Boshqarish pultining konstruksiyasi odatda uch ishchi tekislikka ega

bo‘ladi: gorizontal, og‘ma va vertikal. Gorizontal tekislik operatorga stol

vazifasini bajaradi, unda ishchi jurnal, texnik hujjatlar, aloqa apparatlari

turadi. Og‘ma tekislikda texnologik jarayonning boshqaruv organlari o‘rna-

tiladi. Vertikal tekislikda texnologik jarayon va boshqarish obyekti holatini

aks ettiruvchi axborot hamda texnologik jarayonning strukturasini tasvir-

laydigan obyekt jihozlarini yorituvchi pnemosxema joylashtiriladi.

---

18

19

Ba’zi hollarda axborot panelida alohida miniatur (kichik o‘lchamli)

nazorat o‘lchash asboblari ham o‘rnatiladi.

2.1.2. Boshqarishning funksional sxemasi

Boshqarishning funksional sxemasi texnologik jarayonni rostlash va

nazorat etish masalalarini aniqlaydi va avtomatlashtirish vositalarini

boshqarish postlarida joylashtirilishini ko‘rsatadi. Funksional sxemada

texnologik jihozlarni hamda birlamchi va ikkilamchi o‘lchash va rostlash

asboblari, ijro mexanizmlari, rostlovchi organlar, boshqarish va signalizatsiya

apparaturasi, hisoblash texnikasi vositalari va ular orasidagi bog‘lanishlar

soddalashtirilgan tarzda tasvirlanadi.

Òexnologik jihozlarning tashqi ko‘rinishi e’tiborga olinib, ular shartli

belgilar yordamida tasvirlanadi. Avtomatlashtirish vositalari Davlat standarti

(ÃÎÑÒ 3925) talablari bo‘yicha ko‘rsatiladi.

Funksional sxemada avtomatlashtirish vositalarining joylashtirish o‘rni

ko‘rsatiladi. Òexnologik jihozlar bilan ulardagi birlamchi asboblar, rostlovchi

organlar va ijro mexanizmlar ham tasvirlanadi. Shchitlarda joylashtirilgan

apparatura to‘g‘risidagi ma’lumot to‘rtburchak ichida joylashtiriladi. Yor-

damchi apparatura (rele, manbalar va hokazolar) funksional sxemada

ko‘rsatilmaydi. Hisoblash texnikasi vositalari, funksional sxemada chizma-

ning quyi qismida, datchiklar, o‘zgartgichlar, ijro mexanizmlar, rostlovchi

asboblar bilan bog‘langan to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishda tasvirlanadi.

Sxemada boshqarish pulti orqali mashinaga kiritilgan parametrlar

ko‘rsatiladi.

Avtomatlashtirish vositalari orasidagi funksional bog‘lanishni shartli aloqa

bog‘lanish ya’ni uziq-uziq chiziqlar bilan ko‘rsatiladi.

Sxemada asosiy nazorat va rostlovchi kattaliklar quyidagicha ko‘rsatiladi

(1-jadval):

Harorat

Bosim, tortish (siyraklanish)

Sarf yoki miqdor

Sath

Issiqlik miqdori

Titrash (mexanik tebranish)

Namlik

t

p

G

H

Q

f

m

Chiziqli tezlik

Qovishqoqlik

Rostlovchi organning holati

Chiziqli siljish va uzunlik

Ikki kattalikning ayirmasi

Zichlik

v

µ

s

l

∆

p

1-jadval

2.5. - ràsmdà såmånt màydàlàsh jàràyonini nàzîràt và bîshqàrishning

funksiînàl sxåmàsi kåltirilgàn.

2.5-ràsm.

 Bîshqàrishning funksiînàl sxåmàsi.

12

3

4

5

6

7

8

9

1

0

1

1

1

2

1

3

5

6

11

0

2

3

4

14

15

8

7

9

11

11

13

16

14

15

16

1-1

1-4B

1-4g

1-5B

1-5g

1-6g

1-6B

1-2a

1-2v

Klinker

Gips

S

h

la

k

Elektro-

filtr

Parrak

KATP

Ma’lumotlar-

ni kiritish pult

1-2e

1-2B

Joyiga

qarab

Yordam-

chi

sñhit

Opera-

to

r

sñhit

Opera-

to

r

pulti

Signali-

zatsiya

sñhiti

MU

1-4TS1

1-4TS2

1-4kv

1-4kf

G

S

G

C

S

S

G

MU

MU

S

S

S

f

f

1-4B

S

1-4lk

1-5lk

1-6lk

P

Undan

3d

1-4e

1-4TC3

P

1-5v

1-5kf

1-5kv

S

P

1-6v

1-6kf

1-6kf

UVM reji- midagi pult

HBM (Hisoblash mashinasini boshqarish)

P

r

P

r

P

r

P

r

Teletayp

CM

PC

P

r

---

20

21

1-4j

10

6

9

5

8

4

7

3

2

1

1-167

1-168

1-169

1-170

1-192

1-166

23

24

80

19

1-165

1-38

1-37

~

220 V

1-4 g

1-121

1-4KF

UVM

D

Avt

7

89

24

25

1-159

1-160

1-161

1

21

22

2

28 29 30

14

15

38

37

1-12

1-13

1-153

1-154

1-155

~

220 

V

1-4e

1-207

1-208

1-162

UVM

A

v

t

A

1-4d

1-43

1-12

1-156

1-157

1-158

31 32 33

1-164

13

2

4

B

M

1-163

1-4

1-4kv

··

Boshqarish

kompyute-

riga

Klinker yuklamasini rostlash

Bandlarga         Bandlarga

Bandlarga 1–43

2.1.3. Avtomatik nazorat, rostlash va signalizatsiyaning

prinsipial elektr sxemalari

Energiya manbayi turiga ko‘ra, prinsipial sxemalar elektrik, pnevmatik

va gidravliklarga, bajaradigan funksiyasiga ko‘ra esa avtomatik nazorat,

rostlash, distansion boshqarish va signalizatsiya qilish sxemalariga bo‘linadi.

Prinsiðial elektr sxemalarda nazorat, rostlash, signalizatsiya, blokirov-

kalash qurilmalari va ular orasidagi bog‘lanish ko‘rsatiladi. Bunda: rost-

lash, signalizatsiyalash, boshqarish, himoyalash va blokirovkalashni nazorat

etuvchi zanjirlarni joylashtirish o‘rni va texnik parametrlari; avtomatlashtirish

vositalari, ularni joylashtirish o‘rni va texnik parametrlari va boshqarish,

oxirlash va yo‘l o‘zgartgichlarining kontaktlarini tutashtirish diagrammalari

keltirilgan.

Sxema yaqqol ko‘rinishli bo‘lishi uchun sxema elementlarining qismlari

turli joylarda chiziladi va sxema ishlashi bo‘yicha tushuntirishlar va shu

sxemaga doir chizmalar ro‘yxati ham keltiriladi (2.6-rasm).

Prinsipial pnevmatik va gidravlik sxemalar umuman elektr sxemalardagi

mos elementlarga to‘g‘ri keladi. Gidravlik va pnevmatik prinsipial sxemalarni

Davlat standarti (ÃÎÑÒ 2.704) bo‘yicha bajariladi.

Ishlab chiqarish korxonalarining va qurilmalarini avtomatlashtirish

vositalarining prinsipial sxemalari, klemmalari markirovka etilgan to‘g‘ri

to‘rtburchak bilan tasvirlanadi.

Klemmalari markirovka qilinmagan vositalar prinsipial sxemada yoyilgan

holatda ko‘rsatiladi. Zanjirlarni markirovkalash Davlat standarti (ÃÎÑÒ

2.709) ga ko‘ra bajariladi.

Zanjirlarni markirovka qilishda quyidagi sonlar guruhini taqsimlash

tavsiya etiladi: 201 – 299 – o‘lchash zanjirlari; 300 – 399 – texnologik

signallash zanjirlari; 400 – 599 – rostlash zanjirlari; 600 – 699 – himoyalash

zanjirlari.

Sxemada zanjirlar gorizontal joylashtirilganda markirovka o‘tkazgichlar-

ning yuqorisiga, vertikal joylashtirilganda esa – o‘tkazgichlarning chap

tomoniga yoziladi.

2.2. Avtomatlashtirilgan sistemalarning energiya

ta’minoti elektr sxemalari

Òa’minot manbalarining prinsipial elektr sxemasi ( 2.7-rasm) quyidagilarni

o‘z ichiga olishi kerak: himoya apparatlari (avtomatik uzgichlar, saqlagichlar)

manba elementlari (transformatorlar, stabilizatorlar, to‘g‘rilagichlar va h.k).

Elektr ta’minot manbalari shchitlarga, pultlarga, o‘lchash asboblarga va

shchitlar tashqarisiga o‘rnatiladigan alohida yuklamalar orasiga ulanadigan

elektr o‘tkazgichlardan iborat.

Barcha manbalarning zanjirlarida tok turi (o‘zgarmas, sinusoidal)

kuchlanish va kabelning adresi ko‘rsatiladi.

2.6-rasm. 

Òexnologik jarayonni rostlash va nazorat etishning prinsipial elektr sxemasi.

Boshqarish

kompyuteriga

Asboblarga 2–8

Boshqarish

kompyuteriga

Ma’lumotni kiritish

Birinchi kamera oxirida

shovqin chastotasi

Birinchi kamera boshida

shovqin chastotasi

1-4b

1-20

1-19

~

220

 V

1-102

1-

103

1

11

12

13

18

19

16

17

20

10

1-101

1-100

1-4a

1-4d

1

23

4

1-207

1-208

Bandlarga 1-4b

1-108

17

16

18

19

20

10

1-109

1-2b

1-110

1-111

11

1

~

220 V

1-4v

1-3

1-4

5

7

~

220

 V

1-23

1-22

1-83

1-1

9 3

3-1

9 3

4-1

9 3

5-1

9 3

6-1

9 3

7-1

9 3

1

23

45

6

7

8

8

10

1-2a

1-10

1-10a

1

2

3

8

2-1

9 3

1-1

95

1-70

1-60

~

6 V

---

22

23

41 – 159 – o‘zgarmas 10 V, 161 – 179 o‘zgarmas = 24 V, 181 – 299

o‘zgarmas =120 V  nol “0” bilan belgilanadi.

Shchit (pult)larning umumiy ko‘rinishi quyidagicha ko‘rsatiladi:

1. Shchit (pult) larning old tomonida avtomatlashtirish vositalarining

tasvirlari va ularni o‘zaro joylashtirish o‘lchovlari tasvirlanadi.

2. Shchitlar va pultlarning joylashtirish plani.

3. Òablolar va asboblar, yordamchi jihozlar, ishga tushirish va signallash

apparaturalarining ramkalarga yozilgan jadvali.

4. Shchitlarni yasash uchun texnik talablar.

5. Shchit va pultlarning tiplari yozilgan apparatlar ro‘yxatining

spetsifikatsiyasi.

Pult va shchitlar turi va geometrik o‘lchamlarini ishlatish sharoitlarini

hisobga olgan holda tanlab olinadi.

Kerak bo‘lgan hollarda tortuvchi ventilatsiya, amartizatsiyalovchi

zichlashtiruvchi qurilmalar o‘rnatiladi.

Apparatlarni ekspluatatsiyaga, montajga qulay qilib hamda xavfsizlik

texnikasi qoidalariga ko‘ra o‘rnatiladi.

Boshqarish va signalizatsiyalash sxemalari asboblarining elektr ta’minoti

manbalari alohida avtomatik uzgichlar va saqlagichlar bilan ta’minlanadi.

Shchitlarni statsionar yoritish uchun 220V nominal kuchlanishli lampalardan

foydalaniladi. Ko‘chma yoritish uchun 36 yoki 12 V gacha birlamchi va ikkilamchi

chulg‘amlari ajratilgan pasaytiruvchi transformatorlar  TV-1 dan foydalaniladi.

Shchitlarni yoritish uchun ishlatiladigan kabel yoki uzgichlar bevosita chiqish

avtomatik uzgichlarga ulanadi. Kuchlanishi 400 V gacha bo‘lgan o‘lchash,

rostlash, boshqarish va signallash sxemalarining kommutatsiyasi uchun polixlor-

vinil izolyatsiyali ÏÂ (PV) va ÏÂÃ (PVG) markali ko‘ndalang kesim yuzasi 1,0;

1,5; 2,5 mm

2

 bo‘lgan o‘tkazgichlar ishlatiladi.

Agar ba’zi bir nazorat o‘lchash asboblarining zanjirlarini ekranlash

lozim bo‘lsa ekranlangan sim yoki koaksial kabeldan foydalaniladi.

Klemniklarda o‘lchash, rostlash, boshqarish va signallash sistemalari

ikkilamchi kommutatsiyasi bo‘yicha guruhlanadi. Bu bo‘limlar ichida esa,

kommutatsiya qilinayotgan zanjirlarni agregatlar, konturlar va kuchlanish

bo‘yicha guruhlanadi.

Òashqariga ulanadigan kabel va o‘tkazgichlarni qoida bo‘yicha shchitning

tagidan o‘tkaziladi.

2-BÎBGÀ DÎIR SÀVÎLLÀR

1. Àvtîmàtlàshtirilgàn tåxnîlîgik jàràyonlàrning funksiînàl và strukturà

sxåmàlàri nimà bilàn fàrqlànàdi?

2. Àvtîmàtik nàzîràt nimà?

3. Àvtîmàtik nàzîràt, rîstlàsh và signàlizàtsiya nimà?

4. Àvtîmàtlàshtirilgàn sistemalàrdà tåxnik xizmàt ko‘rsàtishning àsîsiy

vàzifàlàri nimàdàn ibîràt?

5. Àvtîmàtlàshtirilgàn sistemalàrdà enårgiya tà’minîtigà bo‘lgàn tàlàblàr qàndày?

Barcha hollarda avtomatikaning ta’minot manbayidagi zanjirlari

zaxiralangan (rezervlangan) bo‘lishi lozim.

Avtomatlar va saqlagichlarning shartli belgisi ularning tasvirlari yonidagi

suratda – maxrajda esa avtomatlar uchun uzish toki va eruvchan saqlagichlar

uchun esa erish toki  ko‘rsatiladi.  Òransformatorlardan  keyin ikkilamchi

kuchlanish, to‘g‘rilagichlardan keyin esa to‘g‘rilangan kuchlanish va

to‘g‘rilangan tok turi ko‘rsatiladi.

Barcha manba zanjirlari Davlat standarti (ÃÎÑÒ 2.709) bo‘yicha

markirovkalanadi. Zanjirning markirovkasi uning vazifasini aniqlash uchun

qo‘yiladi. Kabel va o‘tkazichlar birdan boshlab tartib raqam bo‘yicha

qo‘yiladi. Birinchi raqamni datchiklardan shchitlarga yoki biriktiruvchi

korobka (quti) larga ulanadigan kabel va o‘tkazgichlarga qo‘yiladi.

Manba qutisidan shchitga ulanadigan kabelga datchiklardan birikti-

ruvchi korobkalarga ulangan o‘tkazgichlarga qo‘yiladigan raqamlardan

keyingi raqamlar qo‘yiladi.

Misol uchun agar to‘rtta termojuftlarni juftlovchi korobkalar bilan

ulangan kabelga 18, 19, 20, 21-raqamlar qo‘yilgan bo‘lsa, jamlovchi quti

(korobkani) boshqarish shchiti bilan ulangan kabelga 22-raqam qo‘yiladi.

Òok turi va kuchlanishiga ko‘ra zanjirlarga quyidagi sonlar guruhini

qo‘yish tavsiya etiladi: 1 – 49 o‘zgaruvchan ~220V kuchlanish uchun A, B

va  V indekslari bilan 51 – 79 o‘zgaruvchan ~12 V , 81 – 99 o‘zgaruvchan

~24V , 101 – 119 o‘zgarmas = 4 V , 121 – 139 – o‘zgarmas = 6V,

2.7-rasm.  Elektr manbayining prinsiðial sxemasi.

Elektr iste’moli xarakteristikasi

Holat

Tur

Nom.

quvvat

Iste’m.

quvvat

O‘rnatish

joyi

Manbaga kirish:

P=5.5. kVt

U=

∼380/220 V

Elektroasbob va

ko‘chma yoritish

P=100 Vt

U=

∼36 V

Operator shchiti. Panel 1

Operator shchiti 1

A1

1-1

2-1

0

1-PV0

1-PV1

1-PV2

1-PV3

2-PV1

2-PV3

1-PV7

1-30

1-31

1-PR7

1-32

1-24

1-21

1-18

1-PR2

1-5

1-6

0-0.16

1-SN

1-PR1

A1

1-1

2-1

0

1-4

1-3

1-8

1-9

1-20

1-19

1-23

1-22

1-26

1-25

1-27

1-33

1-35

1-PR8

~220V

1-TR1

~36V

1-PV8

2-PV8

1-PR10

2-PR9

1-PR9

2-PR10

1-12

1-13

2-13

2-12

1-4v

1-PV3

1-34

1-35

1-ShR2

1-ShR2

2-4b

UPB-3M

~

220V

Stab.220V

RTMB-T2

1-4d

2-4d

1-4b

2-4v

Stab.220V

~

220V

50

50

50

50

50

~

220V

~

220V

10

UPB-3M

KCP-3

---

24

25

kamchiliklar aniqlanadi. Loyiha bo‘yicha bajarilgan montajdagi xato va

kamchiliklarni loyihaga mos ravishda tuzatish ishlari sozlovchilar yoki

montajchilar tomonidan bajariladi hamda loyihaga moslashtiriladi.

Montaj ishlarini tasdiqlangan loyihaga nisbatan tub o‘zgartirishlar va

loyihadagidan ko‘p chekinilgan tarzda prinsipial tub o‘zgartirishlar bilan

montaj ishlari bajarilganda loyihalovchi tashkilot bilan kelishilgan holda,

barcha kiritilgan o‘zgartirishlar chizmalarda ko‘rsatilishi shart.

Elektro‘tkazgichlar va kabellar montaji tashqi ko‘riklardan o‘tkazilgach,

montaj ishlarining to‘g‘riligini tekshirib hamda yo‘l qo‘yilgan xato va

kamchilliklar istisno qilingandan so‘ng elektro‘tkazgichlarning dastlabki

sinovlari o‘tkaziladi. Bu sinovlar quyidagilardan iborat:

1. Elektr zanjir tarkibiga kiruvchi barcha elektr uzatgich simlari va

kabellarning izolatsiyaga qarshiligi o‘lchanadi.

2. Kuch tok zanjirlari va elektr ta’minot zanjirlari uch fazali o‘zgaruvchan

tokda fazalar ketma-ketligi (belgilangan A, Â va Ñ)ga mosligi va o‘zgarmas

tok zanjirlari uchun ularning qutblari (+ va -) ning mosligi aniqlanadi.

3. Himoyalovchi quvurlarning o‘zaro bir-biriga ulanishining zichligini

sinovdan o‘tkaziladi. Bunda V–I (portlashga xavfli) klassining binolardagi

bosimi 2,5 kg S/sm

2

 va 0,5 kg S/sm

2  

V–I  va V–II xonalar uchun qurilish

me’yorida belgilangan tartibda bajariladi.

4. Belgilangan me’yorlardan ortiq kuchlanish ta’sirida elektr uzatish

simlari sinaladi.

Elektr uzatish simlari yoki kabellarning montaj ishlarining loyiha bo‘yicha

to‘g‘riligini tekshirish amaldagi qoidaga ko‘ra sozlovchi tashkilot tomonidan

o‘tkaziladi. Amalda bironta panel, shkaf, apparat doirasida bajarilgan montaj

ishlarining to‘g‘riligini (vizual) oddiy ko‘zdan kechirish bilan tekshirish

amalga oshiriladi. Umuman barcha bosh-

qa hollarda montaj ishlarining to‘g‘rili-

gini faqat elektr zanjirni to‘liq nazoratdan

o‘tkazib aniqlanadi.

Buning uchun oddiy elektr montajini 3.1-

rasmda keltirilgan sodda elektr qurilma

yordamida tekshiriladi. Bunday sodda quril-

madan sozlash ishlarini bajarishda keng

qo‘llaniladi. Qurilma juda sodda sxemaga

ega, o‘lchamlari va massasi kichik bo‘lgani

uchun shunday qurilmani sozlovchi tashki-

lotlarning o‘zida tayyorlash ham mumkin.

Agar cho‘g‘lanma lampaning 3 o‘rniga

magnitoelektrik sistemali voltmetr o‘rnatilsa,

bu holda, qurilma ommetr sifatida qo‘lla-

niladi. Buning uchun uning shkalasi Omlarda

M–157 rusumli asbob kabi vazifani bajaradi.

III BOB. AVTOMATLASHTIRILGAN SISTEMALARDA

ELEKTR, OPTIK TOLALI VA QUVURLI

O‘TKAZGICHLARNING TURLARI, ULARGA TEXNIK

XIZMAT KO‘RSATISH, TA’MIRLASH VA SINASH

Bu bîbdà siz àvtîmàtlàshtirilgàn sistemalàrdà elåktr, îptik tîlàli và

quvurli o‘tkàzgichlàrning turlàri, ulàrgà tåõnik õizmàt ko‘rsàtish, tà’mirlàsh

và sinàsh màsàlàlàri bilàn tànishàsiz.

3.1. Elektr o‘tkazgichlar va ularga texnik xizmat ko‘rsatish,

ta’mirlash va sinash

Yangi ishlab chiqarish korxonalarini, shuningdek, tub ta’mirlab moder-

nizatsiyalangan zamonaviy texnologik liniyalar, texnika asbob-uskunalari

bilan jihozlangan sanoat ishlab chiqarish korxonalarida montaj ishlari tugashi

bilan ishga tushirishdan oldin ularga o‘rnatilgan jihozlarni qabul qilish –

topshirish sinovlari o‘tkaziladi.

Bu tadbir eng avvalo bajarilgan ishlarni ko‘zdan kechirishdan iborat

bo‘lib, natijada montaj qilingan elektr uzgichlarning tasdiqlangan loyihaga

mutanosibligi aniqlanadi va bir nechta bosqichdan iborat bo‘ladi.

1. Òasdiqlangan loyihada belgilangan kommutatsiya (ulab-uzish)

sxemalari bilan tanishish; bunda elementlarni prinsipial ulash sxemalari va

shuningdek, montaj sxemalari bilan kabel jurnali, uskuna, jihoz va elektr

energiyasi manbayiga birlashtirgan sxemalari o‘rganib chiqiladi.

2.O‘rnatilgan uskuna, jihozlar va boshqaruv, rostlash, himoyalash

apparatlarining loyihaga muvofiqligi tekshiriladi.

3. O‘rnatilgan elektro‘tkazgich simlari va kabellari ko‘zdan kechiriladi,

bunda ularning loyihaga va amaldagi qoidalariga  mutanosibligi tekshiriladi.

4. Elektr uzatgich simlarni va kabellarning to‘g‘ri belgilanganligi, o‘zaro

ulanishi, uskuna klemmalariga tegishliligiga birlashtirilishi, boshqarish va

himoyalash apparatlarining kirish va chiqish qismalariga mosligi ko‘zdan

kechiriladi.

5.Montaj ishlarining sifatini tekshirish. Bunda kontaktli ulanish pux-

taligiga, joylashtirilishining va kabellarning yotqizilishi, elektr uzatgich

simlarining panellarga o‘rnatilishi, yerga ulash, korroziyaga qarshi qopla-

malarning puxtaligi va ishonchligiga alohida ahamiyat beriladi.

Portlash va yong‘indan xavfli binolar va xonalarning avtomatlash siste-

malariga mo‘ljallangan elektr uzatish simlarini  tashqi ko‘rikdan o‘tkazishda

ularga bo‘lgan talablarning bajarilishiga alohida ahamiyat berilishi shart.

Òekshirish va ko‘rikdan o‘tkazish natijasida montajda yo‘l qo‘yilgan xato va

3.1-rasm.  Elektr tok zanjirini

tekshirish qurilmasi:

 1 – diàmåtri –

2,5 – 4 mm, uzunligi 50 – 60 mm li

mis sim; 2 – Shàffîf plàstmàssàdàn

tàyyorlàngàn qutichà (futlar);

3 – cho‘g‘lànmà làmpa kuchlànishi

2,5 – 6,3 Vt; 4 – ulàsh simlàri;

5 – gàlvànik bàtàråykà; 6 – “Timsîh”

turidàgi 

qisqich.

6

5

4

3

2

1

---

26

27

Bunda ikkala sozlovchi telefon aloqa orqali o‘zaro gaplashish

imkoniyatiga ega bo‘ladi.

5. Boshqaruvchi sozlovchi yordamchi sozlovchiga kabelning aynan shu

tomiri shu to‘plamdaligini e’lon qiladi. Bunda yordamchi sozlovchi kabelning

ikkinchi uchidagi tomirning markirovkasi boshqaruvchi sozlovchi xabar bergan

markirovkaga mosligini tasdiqlaydi. Aks holda, ya’ni markirovka mos kelmasa,

yordamchi sozlovchi uni to‘g‘rilaydi va kabelning bosh uchidagi markirovkaga

moslashtirilganligini boshqaruvchi sozlovchiga xabar beradi.

6. Ko‘rsatilgan tartibda kabelning qolgan uchlari ham tekshirilib, barcha

tomirlarning mos uchlari topiladi.

7. Kabel tomirlarining mos uchlari ikkala tomondan ham mos ravishda

qisqichlarga ulab qo‘yiladi.

Kabel tomirlari soni

kam bo‘lgan hollarda yoki

mikrotelefonli aloqa

qurilmasisiz ham bir

sozlovchining o‘zi juda

oddiy sxemali qurilma

yordamida (3.3-rasm)

kabelning tomir uchlarini

topa oladi. Buning uchun sozlovchi kabelning biror-bir tomirini yerga

ulab, sxemada tok manbayining + qutbiga birlashtirib, ikkinchi xonaga

o‘tadi. Bunda u kabel tomirining yerga ulangan uchini qoldiradi. Buning

uchun sozlovchi 2 manbayining + qutbini ikkinchi xonadagi kabelning

tomirlariga ulab-uzib, natijada izlanayotgan mos tomir uchini aniqlaydi.

Bunday holda EL – 2 signalizatsiya lampasi yonadi.

3.3-ràsm. Ikkità îddiy uzilishni tåkshirish qurilmàsi yordàmidà kàbål

tîlàlàrini tåkshirish.

Eslab qoling! Dastlab kabel tomirlarining

o‘zaro bir-biriga nisbatan va yerga nisbatan

izolatsiyasini tekshirib chiqish shart. Shundan

keyin kabel tomirlarining mos uchlari toðiladi

va montaj qutilarga mahkam qilib qisqichlarga

ulab qo‘yiladi.

Qurilmani 1 uchi tekshirilayotgan elektr uzatish simining yoki kabelning

tolasiga ulanadi. “Òimsoh” turida 6 qisqich esa simning yoki kabel tolasining

ikkinchi tomonidagi uchiga ulanadi. Bunda agar 1 va 6 qisqich tekshi-

rilayotgan sim uchlariga to‘g‘ri ulangan bo‘lsa cho‘g‘lanma lampa 3 yonadi.

Aks holda, lampa yonmaydi.

3.2. Montaj ishlarini tekshirish

Katta uzunlikdagi  ko‘p tolali elektr uzatish liniyalari va kabellarning

uchlari  har xil kanallarda joylashtirilgan hollarda ularning ishga yaroqliligini

aniqlash uchun ikkita mikrotelefonli qurilmadan foydalaniladi. Bu holda,

1 va 2  mikrotelefon trubkalarini kuchlanishi 3–6 voltli o‘zgarmas tok manbayi

3 ga (batareykalar yoki akkumulatorlar), tekshirilayotgan 4 va qo‘shimcha 5

kabel tomirlaridan tarkib topgan (3.2-a rasm) sxemaga muvofiq ulanadi.

Odatda tok zanjirining qaytuvchi simi sifatida kabel 6 ning metallik

qoplamasidan foydalaniladi (3.2-b rasm).

3.2-rasmdagi sxema bo‘yicha tekshirish ishlari quyidagi tartibda

o‘tkaziladi.

1. Ishga yaroqliligi tekshirilayotgan kabelning uchlari barcha tekshiri-

layotgan ikki tomonidagi qisqichlardan ajratiladi.

2. Kabel tomirlarining o‘zaro bir-biriga nisbatan va yerga nisbatan

izolatsiyasi tekshiriladi.

3. Har xil kanallarda joylashgan ikkala sozlovchi mikrotelefon trubkasini

biron-bir  tomirning uchiga ulab, qo‘llaridagini unga mos tomondagiga ulab,

aynan shu tomirga tegishli izlanayotgan uchini topadilar.

Bunda (3.2-a rasm) birinchi izlovchi boshqaruvchi vazifasini o‘tashi

zarur. Agar u o‘z telefon trubkasini kabelning 5-tomiriga ulasa, ikkinchi,

ya’ni yordamchi sozlovchi o‘z mikrotelefon trubkasini kabelning ikkinchi

tomonidagi uchini kabel tomirlariga ma’lum tartibda ketma-ket ulab,

pirovardida aynan masofadagi 5-tomirni izlaydi va topadi.

4. Kabelning izlanayotgan tomiriga to‘g‘ri ulanganida yordamchi

sozlovchining telefonidan zanjirning aynan shu ekanligini tasdiqlovchi tovush

eshitiladi.

a)                                         b)

3.2-ràsm.  Kàbållàrning ishgà yarîqliligini tåkshirishning ikki mikrîtålåfînli

qurilmàsining elåktr sõåmàsi.

2

4

5

3

3

1

4

2

6

5

1

4

6

3

Kabel tomirlarining uchlarini tegishli qisqichlardan chiqarib olinadi.

Bir sozlovchi kabel tomirlarining mos uchlarini qidirib topish jarayoni-

da ayniqsa kabelning tomirlari ko‘p va kabel uzun bo‘lgan hollarda

sozlovchining bir joydan ikkinchi joyga o‘tishiga ko‘p vaqt ketadi. Shu

---

28

29

Yarimo‘tkazgich VD diodlar asbobning qutisi ichiga joylashtirilgan (3.5-

a  rasm) diodlar yig‘masidan 31 ta qisma chiqarilgan 2-qisma yumshoq

eguluvchan sim  bilan 4-korpusga  chiqarilgan, qolgan 30 ta diod qismalari

asbobning korpusida 15 tadan ikki qatordagi egiluvchan  3 “timsoh” qisqichga

chiqarib qo‘yilgan bo‘lib, bular priborning korpusiga tekstolit plastina orqali

mahkamlangan. Òartib raqami 1 dan 30 gacha. Pribor komplektiga kichik

hajmga ega bo‘lgan 4 elektr fonari  kiradi. Uning chiqish qismalari 2 ta egiluvchan

simdan iborat. Simlar uchlariga “timsoh” (krokodil) qisqichlar o‘rnatilgan.

Pribor korpusidan va cho‘ntak fonaridan hamda batareykaning manfiy

qutbidan chiquvchi simlar havo rangli qilib tayyorlanadi.

Cho‘ntak fonarining va manbayining musbat qutbidan chiquvchi sim

esa, boshqa rangga bo‘yalgan.

 Kabel tomirlarining mos uchlarini shu pribor yordamida aniqlash

(prozvonka ÏÆ – 30 asbob) quyidagi ketma-ketlikda olib boriladi. Chunki

aynan shu mos ulanishda yarimo‘tkazgich diodning o‘tkazish yo‘nalishi

birlashtiriladi (3.5-a rasm).

5. Izlab aniqlangan kabelning tomiri markirovkalanadi (belgilanadi) va

“timsoh” qisqich bilan unga cho‘ntak fonarining chiqish qisqichi

birlashtiriladi, chunki shu bilan kabelning aynan izlanayotgan tomiri topiladi.

6. Cho‘ntak fonarining ko‘k yoki kabelning rangli tomiri, rangli qisqichi

yerdan ajratiladi va ketma-ket kabelni qolgan boshqa tomirlariga ulab, uni

asbobning ikkinchi qismasiga ulangan uchi  aniqlanadi.

Bunda cho‘ntak fonarining ko‘k rangli qisqichini aynan kabelning shu

tomiriga ulab, uning 2-uchini (qisqichini) kabelning birinchi tomiridan

ajratiladi va priborning 3-qisqichiga ulangan kabelning tomiri aniqlanadi.

 Shunday tartibda ketma-ket cho‘ntak fonarining uchlarini o‘zgartirib

kabelning aynan tegishli tomirlari topiladi. Agar kabel tomirlari 30 tadan

ko‘p bo‘lsa, mos uchlarini aniqlash ikki bosqichda o‘tkaziladi.

3.3. Quvurli o‘tkazgichlarga texnik xizmat ko‘rsatish,

ta’mirlash va sinash

Ma’lumki pnevmoavtomatik tizimlarda quvurli o‘tkazgichlar keng

qo‘llaniladi. Impulsli “Qizdirish” usulida tegishli texnologik jihozlar bilan

bir-biriga ulangan quvurli o‘tkazgichlar amalda o‘zaro birlashtirilish

puxtaligini va ulangan joyi zichligining sifati qo‘llanilgan texnologik uskuna

va jihozlar bilan birgalikda sinovdan o‘tkaziladi. Shuning uchun bunday

sinovlarni texnologik jihozlarni o‘rnatuvchi (montaj) tashkiloti tomonidan

qo‘llanilgan bosim manbayi va apparatlar yordamida o‘tkaziladi. Har xil

o‘zgartkichlar va signallarni ko‘paytiruvchi ko‘p konturli va kamaytiruvchi

rostlash sxemalari quvurli o‘tkazgichlar sonini nisbatan ko‘payishini talab

qiladi. Bunda 1,2–1,4 kg s/sm

2

 bosimda ishlovchi quvurli o‘tkazgichlar

R= 2-2,5  kg s/sm 

2

 bosimda sinaladi. Bunday nisbatan katta hajmli sinashni

vaqtni tejash uchun tomir

izlovchi (3.4-rasm) qarshiligi

1–5 kOm li R rezistorlardan

va pA ampermetrdan tashkil

topgan qurilma ishlatiladi. Bu

holda, tekshirilayotgan kabel-

ning tomirlarini ikkala tomo-

nidan qurilmaning uchlariga

ulanadi.

Mos ravishda kabel ulan-

gan tomirlarining qarshiliklarining qiymatiga ko‘ra, tomirlarning mos

markirovkasi tekshiriladi va aniqlanadi.

So‘nggi yillarda kabel tomirlarining mos uchlarini aniqlash uchun ÏÆ –

30 rusumli yarimo‘tkazgichli ventildan tarkib topgan asbob qo‘llaniladi.

Asbobning tarkibida 30 ta yarimo‘tkazgich diod ma’lum tartibda ulangan

(3.5-rasm).

1. Kabel tomirlarini bir tomondagi uchlari bilan markirovka (ya’ni

ma’lum bir tartibda belgilanadi) qilinadi  va ularni shu ketma-ketlikda

ÏÆ – 30 ning keng tishli qisqichiga ulanadi.

2. Priborning 2 egiluvchan

uchini yerga yoki kabelning

rangli uchiga birlashtiradi.

3. Sozlovchi shu kabel-

ning ikkinchi tomonidagi

uchlariga o‘tadi va havo

rangli cho‘ntak fonarining

ko‘k rangli uchini yerga yoki

kabelning ko‘k rangli tomi-

riga birlashtiradi.

4. Cho‘ntak fonarining ik-

kinchi egiluvchan kabel

uchini 5-tomirlarning uch-

lariga galma-gal tekkizib,

uning tegishli tomiri topiladi.

Bu tomir kabelning bosh

tomonidagi uchida asbob-

ning birinchi qismasiga

ulangan. Shuning uchun

kabelning aynan shu tomiriga

cho‘ntak fonarining uchi

tekkizilganida fonar lampasi

yonadi.

3.4-ràsm. Tola izlash qurilmasi yordamida

kabellarni tekshirish.

1

3

2

4

5

0

Ω

1k

3k

2k

4k

5k

Sim izlagich

3.5-rasm.  ÏÆ – 30 rusumli o‘lchash asbobi:

a – prinsiðial elektr sxemasi;

b – asbobning tashqi ko‘rinishi.

a)

b)

205

3

1

2

4

33

112

4

5

5

1

3

VD

---

30

31

Pnevmoliniyalarni sozlashda bosim qiymatlari

Pnevmatik liniya-

ning tartib raqami

Pnevmoliniyalarni

sozlash bosimi,

kg s/sm

2

1

0,2

2

0,3

3

0,4

4

0,5

5

0,6

6

0,7

7

0,8

8

0,9

9

1,0

10

1,1

11

1,2

12

1,3

Boshqarish panelining 11 shtutserlariga pnevmatik liniyalar 6 ni biriktirib,

sozlovchi xotira panelini olib, quvurli o‘tkazgichning uzatish trassasining

boshqa uchiga o‘tadi va har bir quvurni bosimli havo bilan sinovdan o‘tkazadi.

Bunda u quvurlarda tiqilish yo‘qligiga ishonch hosil qiladi. Shundan keyin

sozlovchi pnevmatik quvurni tartib raqami bo‘yicha belgilaydi (markirovka-

laydi). Buning uchun tekshiriluvchi pnevmatik liniyalarni sinovchi havo

quvurlari tegishlicha xotira panelida o‘rnatilgan shtutser 10 ga birlashtiriladi.

Pnevmoshteker 7 ni pnevmoshtutser 9 ga o‘rab nazorat manometr 8 dagi

bosim qiymati bo‘yicha pnevmoliniyaning tartib raqami aniqlanadi.

Agar 3 manometr 0,3 kg. s/sm

2

 kattalikdagi  bosimni ko‘rsatsa unda u

boshqarish panelidagi 2-raqamli pnevmoliniyaga ulangan bo‘ladi. Agar

manometr 1,1 kg•s/sm

2

 bosimni ko‘rsatsa u 10-raqamli liniyaga ulangan.

Pnevmatik liniyalarni presslashda bunday presslash jarayoni ham shu stend

yordamida bajariladi. Buning uchun ÏÑÈÏ – 12 paneliga ventil 4

berkitiladi va har bir pnevmoliniya 6 lar navbatma-navbat shtutser 5 ga

birlashtiriladi. Manometr 3 bosim pasayishini o‘lchaydi. O‘lchash natijasi

bo‘yicha sinalayotgan quvurli o‘tkazgichning zichligi baholanadi.

Agar montaj obyektida statsionar

sinash uskunasi bo‘lmasa quvurli

o‘tkazgichlarni pnevmatik sinovlarini

o‘tkazish uchun 0–16 A, 0–31 yoki 0–

39 A rusumli harakatdagi kompressorlar

ishlatiladi. Bunday mobil kompressorlar

silikagel quritgich va filtrlar bilan

jihozlangan bo‘lishi talab  qilinadi.

Keyingi paytlarda dunyoda

EKOMAK kompaniyasi  tomonidan havo

vintli kompressorlarning turli modellari

ishlab chiqilmoqda. Quyidagi 3.7-rasmda

zamonaviy kompressorlarning umumiy

ko‘rinishi keltirilgan. Bu kompres-

sorlarning afzalligi shundan iboratki,

ularning funksiyalari to‘la avtomatlash-

tirilgan.

3.7-rasm. Havo vintli

kompressorning (EKO 75–8)

tashqi ko‘rinishi.

o‘tkazish samaradorligini oshirish uchun har xil rusumli stend va jihozlardan

foydalaniladi. Shunday sinash stendlari sifatida ÏÑÈÏ – 12 rusumli stend-

ni ko‘rsatib o‘tamiz. Bu rusumli stend asosan komanda uzatuvchi pnevma-

tik quvurli o‘tkazgichlarning o‘tkazuvchanligini tekshirish, sinash, ularni

belgilash (markirovka) va presslash uchun ishlatiladi.

Stend ikki qism: boshqarish paneli va xotira panelidan iborat. Ikkala

panel umumiy korpusga joylashtiriladi. Stend massasi 4 kg bo‘lib, uni

bemalol qo‘lda ko‘tarib yurish mumkin.

Boshqarish paneli yordamida bosimi 2,5...3 • kg s/sm

2

 li siqilgan havo

bilan sinash bajariladi. ÏÑÈÏ–12 stendining sxemasi 3.6-rasmda keltiriladi.

Stendning ishlashi quyidagicha: 2 va 4 ventillarning ochiq hamda 5 va 11

shtutserlarning berk holatida reduktor 1 bilan namunaviy bosim o‘lchagich –

manometr 3 yordamida kollektor 13 da 2 – 2,5•kg s/sm

2

 li bosim o‘rnatiladi.

3.6-rasm. ÏÑÈÏ–12 rusumli sinash stendining sxemasi.

Kollektor 13 dan o‘zgaruvchan topshiriq beruvchi zadatchik drossellar 12

ta’minlanadi.

Pnevmatik (1 .... 12) liniyalarda ularning tartib raqamiga ko‘ra topshiriq

beruvchi drossellar har xil bosimga quyidagicha o‘rnatiladi (jadvalda

keltirilgan ma’lumotlarga e’tibor bering).

Õotira paneli

Boshqarish paneli

Havo

1

2

4

3

13

12

11

5

6

10

9

8

7

1   2   3    4    5   6   7   8    9   10  11  12

---

32

33

berk holatga keltirilib, 2-ventilni to‘liq ochiladi. Natijada quvurli o‘tkaz-

gich  ichida  havo  ma’lum  hajmli,  bosimi  esa,  atmosfera  bosimiga  teng

bo‘lgan  nazorat  baki  5  ga  o‘tadi.  Manometr  3  yordamida  o‘lchangan

bosimning  kamayishi  bo‘yicha  sinalayotgan  quvurli  o‘tkazgichning

tiqilishgacha bo‘lgan masofadagi havo hajmi aniqlanadi. Bunda quvurning

ichki  hajmi  qancha  katta  bo‘lsa,  manometr  3  ning  ko‘rsatishida  havo

bosimining pasayishi shuncha kichik bo‘ladi. Aks holda, quvurning ichki

hajmi shuncha kichik bo‘ladi.

Òiqilish  joyigacha  bo‘lgan  masofani 

1

2

4

π

=