Автоматика1-5 boblar p65

I

tga

δ

∆ =

∆

Kollektor  bilan  cho‘tka  orasidagi  qarshilikning  o‘zgaruvchanligi  ta-

xogeneratordan  chiquvchi  signal  e  ning  qiymatiga  ta’sir  qiladi.  Gabarit

o‘lchamlari va massasining katta bo‘lishi taxogeneratorning asosiy kam-

chiliklari hisoblanadi.

Bunday kamchiliklardan birmuncha holi bo‘lganligi uchun hozirgi paytda

o‘zgaruvchan asinxron yoki sinxron tok taxogeneratorlari keng qo‘llanilmoqda.

Asinxron taxogeneratorning tuzilish sxemasi 4.8-d rasmda ko‘rsatilgan.

Asinxron  taxogenerator  statorida  o‘zaro  90°  ga  burilgan  ikkita  o‘rama

o‘rnatilgan. Birinchi o‘rama 1 o‘zgaruvchan tok manbayiga ulanadi. Ikkinchi

o‘rama 2 dan olinadigan EYuK esa tezlikni o‘lchash uchun xizmat qiladi.

Òaxogeneratorning rotori  jez yoki alumindan stakansimon qilib yasalgan

bo‘lib, uning o‘qi 4 stakanning tub tomonida bo‘ladi (4.8-e rasm).

Statorning manbayiga ulangan o‘ramlarida hosil bo‘ladigan pulsatsiyala-

nuvchi oqim Ô

1

 rotor devorlarida induksiyalanadigan o‘zaro 90° burchakka

burilgan ikki xil tok va ular tufayli vujudga keladigan Ô

d

 bo‘ylama va Ô

q

ko‘ndalang  magnit  oqimlarini  hosil  qiladi.  Òaxogeneratorning  ikkinchi

o‘ramasida  induksiyalanadigan  EYuK  rotorning  aylanish  tezligi  n  ga

mutanosib (Ô=const) o‘zgaradi.

4.8-ràsm. Tàõîgånåràtîrlàr: 

ࠖ o‘zgàrmàs tîk tàõîgånåràtîri: b – uning tàvsif gràfigi;

d – o‘zgàruvchàn tîk tàõîgånåràtîri; e – uning stàkànsimîn rîtîri;

1, 2 – stàtîr o‘ràmlàri.

1

2

e)

1

2

Ô

d

Ô

q

Ô

1

d)

b)

a)

E

pmV

N

S

mB

n

ayl

/

min

~U

n

pmV

---

52

53

a)

b)

d)

4.10-ràsm. Fîtîqàrshilik:

 

ࠖtuzilishi; b– sõåmàsi; d – tàvsif gràfigi.

Ô

Ô

R

ô

R

yu

U=const

I

ô

3

4

1

2

I

ô

0

Ô

a)

b)

d)

4.9-ràsm. Elåktrîn emissiyali fîtîelåmånt:

 à – tuzilishi; b – sõåmàsi; d – tàvsifi.

Ô

Ô

U

m

R

yu

I

F

Ô

1

2

Fotoqarshilikka tushadigan Ô yorug‘lik oqimining o‘zgarishi yarimo‘t-

kazgich qarshiligi R

f

 ni o‘zgartiradi, natijada yuklanish qarshiligi R

yu

 orqali

o‘tadigan  tok  I

ô

  ham  o‘zgaradi: 

,

ô

ô

yu

U

I

R

R

=

+

,  bunda  U  –  manba

kuchlanishi.

Agar  manba  kuchlanishi  stabillashtirilgan  bo‘lsa,  fotoqarshilikka

tushadigan yorug‘lik oqimi Ô bilan zanjirdan o‘tadigan tok I

ô

 orasidagi

bog‘lanishni quyidagicha ifodalash mumkin:

I

ô

 = kÔ

n

, bunda  0 < p < 1;   k – proporsionallik koeffitsiyenti

Fotoqarshilikning sezuvchanligi S

ô

 ning tavsif grafigi I

ô

=f(Ô)ga muvofiq

aniqlanadi (4.10-d rasm). Yorug‘lik îrtishi bilàn fîtîqàrshilikning såzuvchàn-

ligi  kàmàyadi.  Tàvsif  gràfigining  to‘g‘ri  chiziqli  emàsligi  (4.10-d  ràsm),

inårsiînliligi,  o‘lchîv  àniqligining  hàrîràtgà  bîg‘liqligi  fîtîqàrshilikning

kàmchiligi hisîblànàdi. Eng àsîsiy àfzàlliklàri sifàtidà uning o‘zgàruvchàn

yoki o‘zgàrmàs tîk mànbàyigà ulàngàndà bir õil ishlày îlishini ko‘rsàtish

mumkin.

Ventilli  fotoelementlar  yorug‘lik  energiyasini  elektr  energiyasiga

aylantiruvchi o‘lchash – o‘zgartgich hisoblanadi. Bunda yorug‘lik oqimi

Ô ta’sirida fotoelement qutblari 6, 7 orasida fotoelektr yurituvchi kuch

E

ô

=kÔn  va  yuklanish  qarshiligi  R

yuk

  zanjirida  fototok  I

ô

  hosil  bo‘ladi

(4.11-rasm).

Ventilli fotoelementning yupqa oltin qatlami 1, berkituvchi qatlam 2,

yarimo‘tkazgich (selen) qatlami 3, metall elektrod 4 va po‘lat asos 5 dan

iborat  bo‘lib,  yorug‘lik  ta’sirida  hosil  bo‘lgan  EYuK  1  va  4  elektrodlar

orqali tashqi zanjirga beriladi.

Berkituvchi qatlam 2 oltin va yarimo‘tkazgich qatlamlariga termik ishlov

berish yo‘li bilan hosil qilinadi. Bu qatlam tufayli yorug‘lik ta’sirida vujudga

kelgan erkin  elektron faqat bir tomonga harakat qiladi.

Bunday  EYuKni  ko‘rsatuvchi  millivoltmetr  shkalasidan  texnologik

mashinaning aylanish tezligi n aniqlanadi.

Fotoelektrik o‘lchagichlar yorug‘lik energiyasini elektr toki energiyasiga

o‘zgartiradi va fotoelementlar deb ataladi. Ular texnologik parametrlar –

harorat,  eritma  konsentratsiyasi,  suyuqlik  va  sochiluvchi  moddalarning,

balandlikni o‘lchash, kuzatish uchun sanaladigan yakka buyumlarni hisoblash

va sifatsizligi bo‘yicha navlarga ajratish va boshqalar uchun qo‘llaniladi.

Fotoelementlar elektron emissiyali, fotoqarshilikli va ventilli turlarga bo‘linadi.

Elektron  emissiyali  fotoelementlarda  yorug‘lik  energiyasi  ta’sirida

elektronlar emissiyasi vujudga keladi va bu erkin elektronlar manba kuchlanishi

U

m

 ta’sirida elektr zanjiri bo‘yicha harakat qiladigan fototok I

f

 ga aylanadi.

4.9-rasmda emissiyali fotoelement, uning elektr zanjiri va tavsif grafigi

I

f

= f (Ô) ko‘rsatilgan. Fotoelement ichidan havosi so‘rib olingan (vakuumli)

yoki inert gaz – argon bilan to‘ldirilgan shisha ballondan va unga o‘rnatilgan

anod 1 va katod 2 elektrodlardan tuzilgan bo‘ladi. Anod doira shaklidagi

plastina  yoki  halqadan,  katod  esa  shisha  ballonning  ichki  devoriga

yopishtirilgan  yorug‘lik  sezuvchanligi  yuqori  bo‘lgan  ko‘pincha  surma-

seziy qatlamidan iborat bo‘ladi.

Fotoelement  zanjiri  150–200  V  o‘zgarmas  kuchlanish  U

m

=const

manbayiga  ulanadi.  Fotoelementga  yorug‘lik  tushganda  hosil  bo‘ladgan

fototok Ô oqimga bog‘liq (4.9-d rasm).

Surma-seziy fotoelementlarining sezuvchanligi 150–200(mA/lm) gacha

yetadi.  Oddiy  vakuumli  fotoelementlarda  bu  kattalik  20  ...  30(mA/lm)

dan oshmaydi.

Fotoqarshilikli  fotoelementlar  yarimo‘tkazgich  materiallarining  elektr

sezuvchanligining yorug‘lik oqimining kuchi ta’sirida o‘zgarish xususiyatiga

asoslanadi. Bunday fotoelementlar selen, talliy sulfid, qo‘rg‘oshin sulfid, vismut

(III) sulfid, kadmiy sulfid kabi yarimo‘tkazgichlardan tayyorlanadi.

Fotoqarshilikning tuzilishi 4.10-a rasmda ko‘rsatilgan. Undagi elektrodlar

1 va 2 orasiga yarimo‘tkazgich qatlami 3 vakuumga bug‘latish yo‘li bilan

kiritiladi. Fotoqarshilik plastmassali korpus 4 ga o‘rnatilgan bo‘ladi.

---

54

55

4.4. Ikkilamchi asboblardagi nosozliklar va ularni bartaraf

etish usullari

Ikkilamchi asboblarni ishga tushirganda strelkalar va perolarni shkalaning

va diagrammalarning nol belgilariga kelishiga erishish zarur.

Bu ish quyidagicha bajariladi. Agar ikkilamchi asboblarda qayta ulagichlar

bo‘lsa, ularni dastakli boshqarishga qo‘yiladi. Keyin o‘zgaruvchan shtutser-

larga 0,02 MPa kontrol manometrlariga ko‘ra bosim beriladi. Bunda perolar

va strelkalar nol belgilarga kelishi kerak.

Ikkilamchi asboblarni texnik xizmat davri bir oy bo‘lib, unda har gal

asbobning nolini tekshirish lozim, agar u ruxsat etilgan o‘lchash diapa-

zonidan 

±

 0,5 % ga oshib ketgan bo‘lsa, nol korrektorining vinti yordamida

nolga keltiriladi.

Asbobning  butun  diapazonda  to‘g‘ri  ko‘rsatishini  har  yarim  yilda

tekshiriladi.

Agar  ikkilamchi  asboblarda  boshqarish  stansiyasi  mavjud  bo‘lsa,

knopkalarni  bosish  ketma-ketligi  qat’iy  saqlanishi  lozim.  Har  qanday

o‘tkinchi rejimda rostlagich o‘chirilishi zarur. Buning uchun «o‘chirish»

knopkasi  bosilgan  bo‘lishi  kerak.  Sozlash  parametrlari  zarur  holatga

qo‘yilgandan so‘ng rostlagich ish rejimiga o‘tkaziladi.

Avtomatik  potensiomerlarda  ko‘p  uchraydigan  nosozliklar  va  ularni

bartaraf etish usullari 4.2-jadvalda keltiriladi.

4.5. Avtomatik ko‘priklarni tekshirish va ularga texnik

xizmat ko‘rsatish

Avtomatik  ko‘priklarning  (AK)  umumiy  ishlashini  tekshirish  poten-

siometrlarni tekshirish kabi o‘tkaziladi.

AK ning asosiy õatoligini ikki usuldan biri bo‘yicha aniqlanadi;

1. Namunaviy qarshilik magazinidan shkalaning tekshirilayotgan harorat

belgisiga mos keladigan qarshilik 4.2 va 4.3-jadvaldan olinadi.

4.11-ràsm. Våntilli fîtîelåmånt: 

ࠖ tuzilish sõåmàsi; b – tàvsifi.

a)

     b)

Ô

1

2

3

4

5

6

Ryu

7

I

ô

Ô

0

4.2-jadval

¹

1.

Nîsîzliklàrni

tàshqi  ko‘rinish

hîlàti

Bàrchà  o‘lchàsh

nuqtàlàridà  såzgir-

likni to‘là yo‘qîlishi

Àsbîbning

nîsîz  elåmånti

O‘lchàsh  sõå-

màsining  kinå-

màtik siståmàsi

Råvårsiv  elåktr-

mîtîr

Råîõîrd

Nîsîzlik  tàvsifi

Råvårsiv  elåk-

trîmîtîrni  rå-

duktîridàn  qisi-

lib  qîlgàn  trîs-

chàning  uzilishi

Tàyanch  pîd-

shiðnikning  nî-

sîzligi

Råîõîrd  spiràl-

làri îràsidà kîn-

tàkt yo‘q

Nîsîzliklàrni

bàrtàràf  etish

usullàri  (tàvsiyalàr)

Kinåmàtik  sõåmàni

tåkshirish yoki elåk-

trmîtîrni  àlmàshti-

rish.

Trîschàni  àlmàsh-

tirish

Elåktrîmîtîrni  àl-

màshtirish.

Elåktrîmîtîrning

rîtîri  yoki  mîtîr-

ning o‘zini àlmàsh-

tirish

Råîõîrdning  sirtini

spirt bilàn tîzàlàsh

Kuchàytirgich

Kirish trànsfîr-

màtîri

Kuch  trànsfîr-

màtîri

Yarim  o‘tkàz-

gich  elåmånt-

làrni,  råzistîr-

làrni và kîndån-

sàtîrlàrni ishdàn

chiqishi

Qisqà  tutàshish,

chulg‘àmlàr uzi-

lishi

Qisqà  tutàshish,

chulg‘àmlàrni

uzilishi

Ishdàn chiqqàn elå-

måntni yoki kuchày-

tirgichni àlmàshtirish

Trànsfîrmàtîrni àl-

màshtirish

Trànsfîrmàtîrni

àlmàshtirish

2.

3.

Ko‘p nuqtàli àsbîb-

làr uchun nuqtàlàr-

ning bir qismidà

Bàrchà  nuqtàlàrdà

såzgirlik  pàst

Stàbillàshgàn

elåktr  mànbàyi

Nuqtàlàrni qày-

tà ulàgichi TO‘ –

rusumli  tårmî-

o‘zgàrtgich

O‘lchàsh  sõå-

màsini kinåmà-

tik  siståmàsi

Zànjirlàrning

uzilishi

Kîntàktning  bo‘l-

màsligi,  uzilish

Kinåmàtik sistå-

màdà  kàttà  ish-

qàlànish màvjud

Uzilgàn  zànjirlàrni

tiklàsh

Kîntàktning  qàytà

ulàgichini spirt bilàn

tîzàlàsh.

TO‘  tårmîo‘zgàrt-

gichni àlmàshtirish

Kinåmàtik siståmàni

ko‘rib chiqish, ishqà-

lànishni nîrmàl hîl-

gà kåltirish

---

56

57

10.

11.

12.

13.

Ko‘rsàtishlàr nihî-

yatdà pàst

(80–140

0

)Ñ gà

Diàgràmmà  låntà

yurmàyapti;  ko‘p

nuqtàli  àsbîbning

nuqtàlàri qàytà ulàn-

màyapti

Diàgràmmà  låntà

yurmàyapti

Ko‘p nuqtàli àsbîb-

ning nuqtàlàri qày-

tà ulànmàydi

Kîmpånsàtsiîn

o‘tkàzgichlàr

(simlàr)

Àsbîbning kuch

qismidàgi kinå-

màtik siståmà

Sinõrîn mîtîr

Yurgizish  må-

õ à n i z m i n i n g

råduktîri  “Pà-

ràzit” shåstårnya

Ko‘p  nuqtàli

àsbîb  måõà-

nizmining  rå-

duktîri

TO‘  tårmîo‘z-

gàrtgich  õàtî

ulàngàn

Sinõrîn  mî-

tîrning  råduk-

tîridà qisilib qî-

lishi

Råduktîrdà qisi-

lish bîr; Råduk-

tîr  shåstårnya-

làrida  shikàst-

làngàn  ilgakla-

nish  yo‘q

Råduktîrdà  qi-

silib qîlish; shås-

tårnyadà nîsîzlik

bîr

Qutblàrni  to‘g‘rilàb

qàytà ulàsh

Råviziya  o‘tkàzish

yoki elåktrîmîtîrni

àlmàshtirish

Råviziya qilish; shås-

tårnyani  àlmàsh-

tirish;  ilgàklànishni

qàytà tiklàsh

Ko‘zdàn  kåchirib

råviziya qilish;

Shåstårnyani  àl-

màshtirish

4.

Ko‘p nuqtàli àsbîb-

làr  uchun,  nuqtà-

làrning bir qismidàgi

ko‘rsàtishlàrdà kàttà

fàrq bîr

Råîõîrd

TO‘  –  tårmî-

o‘zgàrtgichni

yoki  àsbîbning

o‘zi kuchli o‘z-

gàruvchàn  tîk

elåktrîmàgnit

màydîni  tà’-

siridà turibdi

Nuqtàlàrni qày-

tà  ulàgichidà

nîsîzlik màvjud.

TO‘  tårmîo‘z-

g à r t g i c h

råîõîrdi

Trîschà  qàttiq

tîrtilgàn.  Råî-

õîrd  kirlànib,

zànglàb qîlgàn

Màgnit  mày-

dînning tà’siri

Iflîslànish

Tàshqi  qàrshilik

kàttà  (100,  200

Îm)  Råîõîrd

sirtining    iflîs-

lànishi

Trîschàning  tîrti-

lishini  kàmàytirib

qo‘yish.

Råîõîrdni tîzàlàsh

Àsbîb  kîrpusini

yårgà ulànish sifàtini

tåkshirib  ko‘rish.

O‘tkàzgichlàr  sim-

làri  ekrànlàngàn

àlmàshtirish. Àsbîb-

ning  kirish  qismigà

kîndånsàtîrli  S  –

filtr  o‘rnàtish

Qàytà  ulàgichni

tîzàlàsh

Liniya  qàrshiligini

kàmàytirish  lîzim.

Råîõîrdning  sirtini

tîzàlàsh  lîzim

5.

6.

7.

8.

Shkàlàning bîshi và

îõiridà  hàr  õil

såzgirlik.

Såzgirlik pàst

Strålkà  shkàlàning

bîsh  qismigà  o‘tib

kåtishi

Strålkà  shkàlàning

bîshi  yoki  îõirigà

o‘tib kåtyapti

Strålkàning  shkàlà

bîshidàgi  hîlàti

surilib qîlgàn (TO‘

tårmîo‘zgàrtgich

uziqligi  to‘g‘risidà

signàli bîr) àsbîb-

làr uchun

Vibrîo‘zgàrt-

gich  (vibrî-

o‘zgàrtgichli

o‘zgàrtgich)

TO‘  –tårmî-

o‘zgàrtgichlàr

Ko‘prik sõåmà-

sini råzistîrlàri

TO‘  tårmîo‘z-

gàrtgich

Rîstlànishning

buzilishi

Ulànishdà qutb-

làr o‘rni àlmàshib

qîlgàn

Uzilish

Uzilish

Vibrîo‘zgàrtgichni

rîstlàsh

To‘g‘ri ulàsh

Råzistîrlàrni tiklàsh

và sõåmàni tiklàsh

Uzilishni  bàrtàràf

etish

9.

«Kîntrîl»  knîp-

kàsi (tugmàsi) bîsil-

gàndà strålkà kînt-

rîl  nuqtàgà    kål-

màyapti

S t à b i l l à n g à n

k u c h l à n i s h

m à n b à y i ,

o‘lchàsh  sõå-

màsining  ki-

nåmàtik  sis-

tåmàsi

Ishchi  tîkning

mîs bo‘lmàgàn-

ligi

Råîõîrd hîlàtini

ko‘rsàtgichi mîs

bo‘lmàgànligi

Trîschàgà  nisbàtàn

strålkàni  surib  qo‘-

yish

14.

15.

16.

17.

18.

Yozish    sifàtsiz

Ko‘p nuqtàli àsbîb-

ning  bir  qismidà

såzgirlik  butunlày

yo‘qîlgàn

Nuqtàlàrning  bir

qismidà  såzgirlik

pàst

Àsbîbning strålkàsi

shkàlàning  bîsh

qismidàn o‘tib kåt-

gàn

Asbîb  strålkàsi

shkàlàning  îõirigà

kåtib qîlgàn

Pårîning kàpil-

lari

Pårîning  uchi

Nuqtàlàrning

qàytà  ulàgichi

TS  tårmîo‘z-

gàrtgich

Nuqtàning qày-

tà ulàgichi

TO‘  tårmîo‘z-

gàrtgich

Kàpillar  iflîs-

lànib qîlgàn

Diàgràmmà  qî-

g‘îzni tirnàyapti

K î n t à k t n i n g

yo‘qîlishi

Tårmîo‘zgàrt-

gichdà uzilish

Qàytà  ulàgichni

kirlànib qîlishi

Simlàrdagi  o‘t-

kàzgichlàrning

bittàsi  uzilgàn

Tårmîo‘zgàrt-

gichning  o‘t-

kàzgichlàri  õàtî

ulàngàn

O‘tkàzgichning

bir simi uzilgàn.

TS  tårmîo‘z-

gàrtgichning  si-

mi uzilgàn

Kàpillarni  tîzàlàsh

yoki yuvish

Pårî 

uchini

silliqlàsh

Qàytà  ulàgichni

tîzàlàsh,

sõåmàni  tiklàsh

Qàytà  ulàgichni

tîzàlàsh

Sõåmàni  tiklàsh

Tåmîo‘zgàrtgichni

àlmàshtirish  kåràk

Sõåmàni  tiklàsh

lîzim. TS tårmîo‘z-

gàrtgichni  àlmàsh-

tirish

TS  tårmîo‘z-

gàrtgich

---

58

59

2.  Ishonchlanayotgan  ko‘prik  ko‘rsatgichi  shkalaning  tekshirilayotgan

belgisiga keltiriladi va namunaviy qarshilik magazinidan (NQM) natija olinadi.

NQM – namunaviy qarshilik magazini;

R – rezistor 2,5 

÷

 0,01 Om;

K – qismalar kolodkasi.

O‘lchash chegaralari –50°

÷

 + 50° o‘zgartirish tavsifi 21-gr bo‘lgan.

Haroratlar ayirmasini o‘lchaydigan ko‘priklarni tekshirish uchun 4.3-

jadvaldan  foydalaniladi.  Bu  jadval  minimal  haroratni  o‘lchaydigan  ÒÑ

rusumli termoo‘zgartgich uchun tuzilgan.

O‘lchash  chegarasi  –  50° 

÷

  +  5 0°

bo‘lgan harorat ayirmasini o‘lchaydigan

ko‘prik uchun qarshilik qiymati 4.3-jad-

valda keltirilgan.

Elektro‘tkazgich simlarining montajini

tekshirishda  ÒÏ  va  ÒC  rusumli  termo-

o‘zgartgichlarni  ikkilamchi  asboblarga

to‘g‘ri ulashga e’tibor berish zarur hamda

asbobga ulangan o‘lchash va kuch o‘tkaz-

gichlarning  izolatsiya  holatini  ko‘zdan

kechirish kerak; asbob tashqi zanjirining

elektr qarshiligini sozlash lozim.

Montajda  qo‘llaniladigan  kontrol

kabellar va kompensatsion o‘tkazgichlar

loyihaga mos bo‘lishi shart.

ÒÏ  va  ÒC  rusumli  termoo‘zgart-

gichlarni ikkilamchi va yordamchi appa-

ratlarga ulanishi to‘g‘riligini tekshirishda telefon quvurcha qo‘llaniladi; bunda

barcha ulovchi o‘tkazgich simlar termoo‘zgartgichlardan va ikkilamchi asbob-

lardan ajratilishi lozim.

Kompensatsion o‘tkazgichlar KÏ va ikkilamchi asboblarga ulangan

o‘tkazgichning  «+»  plusi  ÒÏ  va  ikkilamchi  asbobning  «+  qismasiga»

ulanadi. ÒÏ qutbi uning ishchi uchi isiganda ÒÏ ga ulangan nazorat

asbobining ko‘rsatishi bo‘yicha aniqlanadi. Agar isitishni iloji bo‘lmasa

ÒXA termoo‘zgartgichning «-» manfiy elektrodi (alumel) kuchli magnit

xossalarga  ega;  ÒXK  termoo‘zgartgichning  kopelli  elektrodi  xromelli

elektrodga    nisbatan  ochroq  bo‘ladi.  ÒÏ  qutbi  uning  bosh  qismidagi

markirovkaga to‘g‘ri kelishi kerak.

4.3-jadval

Shkala

belgisi

Re2,

Om

-50

88,26

-40

89,96

-30

91,64

-20

93,33

-10

95,00

0

96,68

10

98,34

20

100,01

30

101,66

40

103,31

50

104,96

ÒÏ ulanishida uch o‘tkazgich simli sxema qo‘llanilsa manbali sim bevosita

ulanadi.

Òermoo‘zgartgichlarni ikkilamchi asboblarga ulovchi o‘tkazgich  sim-

lar izolatsiyasining qarshiligi 0,5 M Om dan kam bo‘lmasligi zarur. Agar

shu qarshiliklar qiymatiga 0,5 Om dan kam bo‘lsa, o‘lchaganda qo‘shimcha

xatolik kelib chiqadi.

4.6. Suyuqlik bosimi, sarfi va sathini o‘lchovchi asboblarga

texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va sozlash

Nazorat  etuvchi  moddalarning  turiga  ko‘ra  sarf  o‘lchagichlar:  suv,

bug‘, gaz, mazut o‘lchagichlarga bo‘linadi.

Sarf o‘lchagichlar moddaning oniy sarfini o‘lchaydi. Agar o‘lchagich

bilan ta’minlangan integrator bo‘lsa ular modda miqdorini ham o‘lchaydi.

O‘lchash usuliga ko‘ra sarf o‘lchagichlar o‘zgaruvchan bosimli (dros-

selli)  sarf  o‘lchagichlar,  o‘zgarmas  bosim  (rotometrlar),  tezlikli  bosim,

elektromagnitli va boshqalarga bo‘linadi.

Sanoatda o‘zgaruvchan bosimli sarf o‘lchagichlar keng tarqalgan. Ular

quvur ichida harakatlanuvchi oqimning potensial energiyasining bir qismini

qurilma yordamida kinetik energiyaga aylantirish ðrinsiðiga asoslangan.

O‘zgaruvchan  bosimli

sarf o‘lchagichlar toraytiruv-

chi qurilma (ÒQ), ÒQ yaqi-

nidagi quvurli o‘tkazgichdan,

difmanometr  –  sarf  o‘lcha-

gichdan, ulovchi liniyalardan

va  qo‘shimcha  uskunadan

iborat  yagona  o‘lchash

kompleksini  hosil  qiladi

(4.13-rasm).

Sarfni  yuqori  aniqlikda

o‘lchash uchun faqat standart

ÒQ lardan foydalanish kerak.

Standart ÒQ larga diafragma-

lar,  soplolar,  Venturi  soplosi

va Venturi quvuri kiradi (4.14-

rasm). Ular gaz va suyuqliklar sarfini toraytirish qurilmalari yordamida o‘lchash

qoidalari RD 50 – 213 – 80 talabiga javob beradi.

RD 50 – 213 – 80 sarf o‘lchagichlarini ishlab chiqishda, loyihalash-

da, montajda, ekspluatatsiyaga va ishonchlili kerak bo‘lgan talablarni qo‘yadi.

Ular quyidagi o‘lchash sharoitlari uchun o‘rinli:

a) ÒQ dan oldingi va keyingi quvurli o‘tkazgichlarni to‘g‘ri uchastka-

lardagi oqim harakati turbulent, statsionar bo‘lishi kerak;

4.13-rasm.  Toraytiruvchi  qurilmadan  o‘tuvchi

oqimning  xarakteri  va  bosimning

taqsimlanishi.

Ð

Ð

1

`

Ð

2

Ð

1

Ð

2

`

∆

P=P

1

-P

2

δ 

p

F

1

            F

0

           F

2

4.12-ràsm.  KCM  –  1  rusumli

àvtîmàtik  ko‘priklàrni  tåkshirish

sõåmàsi.

R

1

2

3

B

A

K

NQM

---

60

61

4.14-rasm.  Standart

diafragma  (oqim  yo‘nalishi

strelka  bilan  ko‘rsatilgan).

≥

30°

≤

0.03D

≤

0.05D

D

d

≤

0.03D

≤

0.02D

δ

≤

0.03D

δ

a)

d)

b)

4.15-ràsm.  Màõsus  tîràytiruvchi  qurilmà  (strålkà  bilàn  îqim  yo‘nàlishi

ko‘rsàtilgàn): 

à  –  ikkilàngàn  diàfràgmà;  b  –  «chorak  doira»  soplosi  m

≤

0,44;

d – «chorak doira» soplosi m

≥

0,44.

D

d

1

P

1

P

2

0.5D

d

2

D

D

d

d

r

1

r

1

b) ÒQ orqali o‘tadigan oqimning fazali

holati  o‘zgarmasligi  lozim  (suyuqlik

bug‘lanmasligi, suyuqlikka erigan gazlar aj-

ralmasligi,  gazlardagi  suv  parlanishi

kondensatsiyalanmasligi lozim;

d) quvur o‘tkazgichning ÒQ dan avval

va  keyingi  to‘g‘ri  qismidagi  chang,  qum,

metall chiqindilari yig‘ilmasligi kerak;

e)  ÒQ  ning  sirtida  uni  konstruktiv  va

geometriyasini  o‘zgartiradigan  chiqindilar

bo‘lmasligi kerak;

f)  bug‘  qizdirilgan  bo‘lgani  uchun

gazlarga  tegishli  bo‘lgan  talablar  o‘rinli

bo‘ladi.

RD 50 – 213 – 80 qoidalari kam sarfli

suyuqlik  hajmini  o‘lchashda  hamda

pulsatsiyalangan  va  barqaror  bo‘lmagan

oqimlarni, bir fazali bo‘lmagan daqiqalarda

qo‘llanilmaydi.

Pulsatsiyalanuvchi  va  barqaror  bo‘lmagan  oqimlar  manbayining

avtomatik  rostlagichlarining  sezgirlagichlari  (suv  bilan  ta’minlanishni)

o‘lchashda  hamda  haroratni  purkagichlari,  rostlagichlari  (bug‘  sarfini

o‘lchashda) sifatsiz ishlaganda paydo bo‘ladi.

Standart ÒQ larni orasida standart diafragmalar sodda bo‘lgani uchun

ko‘p tarqalgan. ÒQ larning asosiy o‘lchamlari ruxsat etilgan quyidagi qiymat-

larda bo‘lishi kerak:

a) bosim o‘zgarishini burchakli usulda olinuvchi diafragmalar uchun:

50 

≤

 Ä 

≤

 1000 mm; 0,05 

≤ 

m 

≤ 

0,64; d 

≥ 

12,5 mm;

b)  bosim  o‘zgarishini  flansli  usulda  olinuvchi  diafragmalar  uchun:

50 mm 

≤

 Ä 

≤

 760 mm; 0,04 

≤ 

m 

≤ 

0,56 mm; d 

≤ 

12,5 mm;

Ventur soplosi  uchun diafragmalarga nisbatan bosim isrofi kam, quvurli

o‘tkazgichlar to‘g‘ri qismining kam uzunligi talab etiladi. Bunda o‘lchash

aniqligi yuqori bo‘ladi.

Maxsus ÒQ kichik sarflarni va yopishqoq suyuqliklar sarfini o‘lchashda

ishlatiladi. Bunda ikkilangan diafragmalar (4.15-a rasm) va «chorak doira»

soplolarda (4.15-b rasm) qo‘llaniladi; ifloslangan suyuqlik va gazlarni hamda

gazlar  bilan  to‘yingan  suyuqliklar  sarfini  o‘lchashda  segmentli  diagram-

malar qo‘llaniladi:

bunda P

1

 va P

2

 – tegishli kesimlardagi bosim; d –  quvurning ichki

diametri.

ÒQ  dagi  bosim  farqlarini  o‘lchash  asboblari  sifatida  difmanometr  –

bosim farqlarini o‘lchagichlari qo‘llaniladi. Ularning ko‘rsatishi va kirish

signallari  orasidagi  kvadratik  bog‘lanishli  ikkilamchi  differensial  –

transformator  asboblar  bilan  hamda  bosim  farqlarining  chiqish  signalini

kvadratik o‘zgartgich difmanometr – sarf o‘lchagichlar eng katta nominal

∆

R

n

 bosim farqlari quyidagi qatorga mos keladi:

0,16; 0,25; 0,4; 0,63; 1;1,6; 2,5; 4; 6,3; 10; 16; 25 kPa; 0,04; 0,063;

0,1; 0,16; 0,25; 0,4; 0,63 MPa

4.6.1. Suyuqlik bosimi, sarfi va sathini o‘lchovchi asboblarni sozlash

Bosim, siyraklanish, sarf va sathni o‘lchovchi asboblarni sozlash ishlariga

quyidagilar kiradi; laboratoriyada ishonchlash, asboblar komplektini va impuls

liniyalarini montajini tekshirish; elektr ulovchi liniyalar montajini tekshirish;

distansion  elektr  uzatishni  sinab  ko‘rish;  asboblarni  ishga  tushirish;  asbob

ko‘rsatishlarini tekshirish; asbob nosozliklarini bartaraf etish.

Laboratoriyada ishonchlash ishlari hajmiga quyidagilar kiradi: tashqi

ko‘zdan  kechirish;  asbobni  reviziyasi;  asbobning  tok  o‘tkazuvchi

qismlarining izolatsiya qarshiligini tekshirish; asosiy xatolik va ko‘rsatish

variatsiyasini  aniqlash;  sarf  o‘lchagich  integratorining  va  signalizatsiya

qurilmalarining xatolarini aniqlash; lenta chizish mexanizmi  ishini va

yozish sifatini tekshirish.

Reviziya qilishda qo‘ng‘iroq shaklidagi difmanometrlari suyuqlik bilan

to‘ldiriladi.  Qo‘ng‘iroq  shaklidagi  difmanometrni  to‘ldirish  uchun  avval

vint – arretirlar burab olinadi va ularni o‘rniga zaxira qutisidagi vint –

probkalar  bilan  berkitiladi.  Qo‘ng‘iroq  shaklidagi  difmanometr  suvi

qochirilgan, quritilgan transformator yog‘i bilan to‘ldiriladi.

Asboblarni  asosiy  xatolarini  va  ko‘rsatish  variatsiyasini  namunaviy

asboblar yordamida yoki yuk porshenli manometrlar va manovakummetr-

lar yordamida aniqlanadi.

O‘zaro  almashtiriladigan  birlamchi  asboblar  guruhlangan  holda,

ikkilamchi asboblarni esa alohida-alohida tekshiriladi.

---

62

63

Ð

1

 va Ð

2

 – tor diapazonli manometr o‘lchash diapazonining boshlan-

g‘ich va chegaraviy qiymati;

Ð

v

 va Ð

or

 – vakuummetrik va ortiqcha bosimlarning yuqori o‘lchash

chegarasi.

Birlamchi asboblar o‘zaro almashuvchanligi quyidagi ikki usulda tekshiriladi:

1)  Òekshirilayotgan  qiymatga  mos  keluvchi  bosimni  (kirish  signalini)

namunaviy  asbobda  (NA

1

);  chiqish  signalini  (NA

2

)  namunaviy  asbobda

o‘lchanadi;

bunda asbobning absolut xatoligini quyidagicha hisoblanadi:

. .

–

;