Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ . ELEKTROM AGNITLI IJR O C H I
ELEM ENTLAR
E lektrom agnitli ijrochi e lem e n tlar m exanik, p n ev m atik va gid ­
ravlik sistem alardagi energiya yoki m assa o q im in i m aso fad an turib 
b o shqarish u c h u n xizm at qiladi. B unday y u ritm a la r asosan ikki xil 
b o ‘ladi:
1) suriluvchi elektrom agnitli klapan;
2) elek tro m ag n itli sirpanuvchi m ufta.
E lek tro m ag n itli ijrochi elem e n tlar elektr yuritkichlarga q arag an d a 
an c h a arzo n , u la m in g ishlashi ishonchli va ishga tushish tezligi y u q o - 
ridir.
T o rtu v ch i elek tro m ag n itn in g tuzilish sxem asi 20a-rasm da k o ‘rsa- 
tilgan. U gaz yoki suyuqlik oqim trubasidagi rostlovchi to ‘siq (kla- 
p an n i) b oshqaruvchi signalga m uvofiq o ch ib -y o p ib tu rish vazifasini 
bajaradi.
E lektrom agnit chulg‘am i (1) q o ‘zg‘alm as tem ir o ‘zak ichiga joy- 
lashadi. Q o ‘zg‘aluvchi tem ir o ‘zak (3) jezdan qilingan truba (4) ichida 
harakat qiladi. Bu truba p o ‘lat o ‘zakning qoldiq m agnitlanishi tufayli yuz 
beradigan yopishqoqlikdan saqlaydi va ishqalanishni kam aytiradi.
108

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
6
m W /,
7 //////л /7 /л \
шштяшш
a) 
b)
20-rasm.
E lek to rm ag n itli ijrochi m ex an izm lar: 
a - e le k to ro m a g n itli to 's iq ; b - e lek tro m ag n itli m ufta.
A gar elek tro m ag n it o ‘ram iga kuchlanish berilsa, y ak o r q o ‘zg‘a- 
luvchi p o ‘lat o ‘zak (3) prujina (5) ning kuch in i yengib q o ‘zg‘alm as 
p o 'la t o ‘zak (6) to m o n latun truba ichida h arak at qiladi va to ‘siq 
(klapan) (7) ochiladi. Q uvur (8) d an o 'ta d ig a n gaz yoki suyuqlik 
m iq d o ri o ‘zgaradi. B oshqaruvchi signal u m u m a n y o ‘q boMganda 
p ru jin a (5) to ‘siq (7) ni b u tu n lay berkitadi.
E lektrom agnitli m u fta (20b-rasm ) ishchi m ex an izm larn i ishga 
tu sh irish , to ‘xtatish va ularning tezligini o ‘zgartirish u c h u n xizm at 
qiladi.
M u ftan in g yetak ch i vali (1) da elektrom agnit m ay d o n i hosil qila­
digan o ‘ram a (2) o ‘rnatilgan. 0 ‘ram aga halqa (3) va c h o ‘tka (4) 
o rq ali k u ch lan ish beriladi. H alqa yetakchi valga m exanik b o g ‘langan 
va u bilan birga aylanadi. M uftaning yetaklanadigan to m o n i y akor (5) 
ishchi m exanizm o ‘qi (6) ga p o n a (7) yo rd am id a m exanik ulan g an , 
p o n a un i faqat aylanib ketishdan saqlab turadi.
109

---

A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
E lektrom agnit o ‘ram i (2) da to k b o ‘lm asa, yakorni p ru jin a (8) 
c h a p to m o n g a suradi. S h u n d a ishchi m exanizm ining o ‘qi ay lan m ay
qoladi.
E lektro m ag n it o ‘ra m d a n to k o ‘tg an d a hosil b o ‘lgan m ag n it m ay ­
d o n kuchi p rujinaning elastiklik kuchini yengadi va y ak o r m u ftan in g
yetakchi yarim pallasiga kelib yopishadi. S hayba (9) un i sirp an ish d an
saqlab ushlab qoladi va texnologik m ashina o ‘qi(6) yetak ch i o ‘q bilan 
birga aylanadi.
0 ‘ram a (2) d an o ‘tad ig an to k m iqdorini o ‘zgartirish y o ‘li bilan 
y akor va friksion shayba orasidagi m agnit m ay d o n n in g to rtish kuchi 
h a m o 'z g artirilad i. S h u n d a friksion shaybaning ishqalanish kuchi 
kam ayadi, o ‘ram (2) d a n o ‘tad ig an to k m iq d o ri k o ‘paytirilsa, aksin- 
ch a , ishchi m exanizm ning tezligi oshadi.
M uftan in g kam chiligi to k o ‘tkazuvchi halqa va c h o ‘tk a n in g ish­
lash ishonchliligining pastligi va friksion shaybaning yem irilishi tufayli 
m ufta tavsifm ing o ‘zgarib qolishidir.
B unday m u ftalar san o a td a k o ‘plab ishlab ch iq arilm o q d a. U la r 27 
va 100 voltli o ‘zgarm as to k m anbayiga ulan ad i va 5—22 Vt q u w a t 
oladi. U lanish vaqti 2 0 - 4 0 m s, uzilish vaqti 15—30 ms.