Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

V bobga oid olingan bilimlarni chuqurlashtirish
uchun savollar
1. Ijrochi e le m e n tla r va rostlovchi o rg a n la r tu sh u n ch asi.
2. Ijrochi elem en tlarg a q o ‘yiladigan talablar.
3. E lek tro m ex an ik ijrochi e le m e n tla r tu sh u n ch asi.
4. 0 ‘zgaruvchi to k yuritkichlari.
5. 0 ‘zgarm as to k yuritkichlari.
6 . S ta k an sim o n alum iniy rotorli asinxron yuritkich.
7. E lektrom agnitli ijrochi e le m e n tla r tu sh u n ch asi.
8 . E lek tro m ag n itli ijrochi e le m e n tla r xillari.
9. R ostlovchi o rganlarning ishlash tam oyillari.
10. R ostlovchi o rg a n la r tuzilm asi.
112

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
VI bob. D IS K R E T JARAYO NLARN1 B O S H Q A R IS H
E L E M E N T L A R I
l - § . R E L E
Rele—avtom atik sistemalarda boshqarish, him oya, nazorat, signali- 
zatsiya, rostlash va boshqa diskret operatsiyalami bajarish uchun juda ko‘p 
qollaniladigan apparatdir. Relega kiruvchi signal uzluksiz ravishda 
o ‘zgarib, m a’lum qiymatga ega bo‘lgandagina unda sakrashsimon tavsifli 
chiqish signali hosil bo‘ladi.
S hundan so‘ng kiruvchi signal qiymatning o ‘zgarishi, oshishi davo- 
m ida chiquvchi signal o ‘zgarmaydi. Kiruvchi signal qiymati kamayib, 
m a ’lum m iqdorga yetganda esa chiqish signali sakrashsimon xarakterda 
uziladi va oldingi holatga qaytadi.
Rele xususiyatlari bilan elektromexanik relening ulanish sxemasi va 
tavsif grafigi orqali tanishish m um kin (22-rasm).
ж
ch
a)
b)
Ҳ,
X is h
X i i h
22-rasm.
E le k tro m e x a n ik rele: 
a )-tu z ilis h sx em asi; b )-s ta tik tav sif grafigi.
^ - i s h g a tu sh ish signali; X q - q a y t is h signali;
X k ~
relega k iru v ch i signal; 
X ch~
rele k o n ta k tla ri o rq ali c h iq u v c h i signal.
113

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
Rele chulg‘amiga kiruvchi tok 
I k
(signal 
X k )
potensiom etr suril- 
gichini pastdan yuqoriga qarab surish yo‘li bilan sekin ko‘paytirib boril- 
ganda tok kattaligi 
I )sh
ga yoki signal 
X lsh
ga yetganda rele ishga tushadi, 
ya’ni uning kontakti orqali o ‘tadigan sakrashsimon tavsifga ega b o ‘lgan 
chiqish signali 
I ch
yoki 
X ch
hosil b o ‘ladi, ya’ni rele ishga tushadi.
Shu sababli relega kiruvchi signalning bu qiymati ishga tushish signali 
X ish
deb ataladi. Endi potensiom etr surilgichini pastga (orqaga) surib
kirish signali kattaligini kamaytira boshlasak, 
I k
yoki 
X k
b o ‘lganda chi­
qish signali keskin kamayadi, ya’ni rele o ‘z kontaktlarini b o ‘shatib 
yuboradi, chiqish signali yo‘qoladi. Relega kiruvchi signalning bu qiymati 
qaytish signali 
X k
deb ataladi.
Rele o ‘zining quyidagi asosiy parametrlari bilan tavsiflanadi:
1) ishga tushirish quw ati; bu quw at relening ishonchli ishlashi, ya’ni 
kontaktlarining barqaror ulanib turishi uchun zarur bo‘lgan tashqaridan 
t a ’sir qiladigan signalning m inim al q u w a tig a ten g b o ‘ladi;
2) b o shqarish q u w a ti; u relega ta ’sir qilayotgan signalning 
sh u n d ay m in im al q u w a tid irk i, b u n d a rele k o n tak tlari uzilm ay tu rad i;
3) qaytish koeffitsiyenti;
4 ) relening ishga tushish v a q ti-re le g a b o shqarish signali beril- 
g an d an to u n d a n signal ch iq q an g a q a d a r o ‘tad ig an vaqt. R ele ishga 
tu sh ish vaqti