Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

( t ish)
ga qarab tez ishlovchi, n o rm al kechikishli va vaqt 
relelariga b o ‘linadi. M asalan, relening ishga tu sh ish vaqti f/,*<0,05 s 
b o ‘lsa, te z k o r ishlovchi rele deyiladi. 
tish= 0 ,0 5
........0,15 s b o ‘lsa,
n o rm al rele va 
tlsh
> 0 ,1 5 s b o 'lsa, sekinlatilgan rele deyiladi. Ishga
tushish vaqti 1 s b o ‘lib, bu vaqtni yan a m a ’lu m o raliq lard a 
o ‘zgartirish m u m k in b o 'lg an rele vaqt relesi deyiladi;
5) ulash im koniyatlari relening ko n tak t ju ftlari soni b ilan an iq - 
lanadi;
6) o ‘lch am lari, m assasi va ishonchli ishlashi ham relen in g asosiy 
p aram etrlari hisoblanadi.
114

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
E lektr relelari elektrom agnit, m ag n ito elek tr, elek tro n va vaqt 
relesi kabi turlarg a b o 'lin ad i.
E lektro m ag n it rele av to m atik sistem alarning b o shqarish zan jiri­
dagi to k tu rig a qarab ikki xil b o ‘ladi:
1) o ‘zgarm as to k relesi;
2) o ‘zg aruvchan to k relesi.
0 ‘zgarm as to k relesining ikki tu ri 23-rasm d a, yakori aylanuvchi 
rele 2 3 a-rasm d a, gerkonlai—kontaktlari germ etik berkitilgan rele 23b- 
rasm da k o ‘rsatilgan.
a)
b)
П
R L
' -
23- rasm.
0 ‘zg a rm a s to k relesi. 
a — a y la n u v c h i y a k o rli rele; 
b — y ak o rsiz rele (g e rk o n ); d — re le n in g e le k tr sxem asi; 
e - re le n in g d in a m ik ta v s if grafiklari;
1 — e le k tro m a g n it g 'a lta g i ( o 'ra m a s i); 2 — q o ‘z g ‘a lm a s p o 'la t o ‘zak; 3 — q o ‘z - g ‘a lu v ch i 
p o 'la t o 'z a k (y a k o r); 4 - to k siz h o la td a g i o c h iq k o n ta k t; 5 - to k siz h o la td a g i y opiq 
k o n ta k t; 6 - sh ish a k o lb ach a.
115

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
Bu turdagi h a m m a relelarning ishlashi b ir xil b o ‘lad i, ch u n k i 
ularning h am m asid a ham elektrom agnit o ‘ram i (1) d an to k (b o sh ­
q aruvchi signal) o ‘tg an d a q o ‘zg‘aluvchi p o ‘lat o ‘zak (yakor) (3) q o ‘z- 
g ‘alm as p o ‘lat o ‘zak (2) to m o n to rtila d i va u bilan m exanik b o g ‘- 
langan k o n tak tlar (4) ulan ad i, k o n tak tlar (5) uziladi, boshqariluvchi 
zanjirda chiqish signali 
X ch
hosil b o ‘lad i. G e rk o n la rd a q o ‘zg‘a -
luvchan p o ‘lat o ‘zak vazifasini kontakt sistem asidagi p lastin k alar (4) 
bajaradi.
E lektro m ag n it relelarining m agnit zanjirdagi b o ‘shliq (havo o ra - 
lig‘i) 
5 ,
k o n ta k tla r o ch iq ho latid a katta va k o n ta k tla r ulan g an hola- 
tid a a n c h a kichik b o ‘lishi sababli bu relelarning qaytish koeffitsiyenti 
b ird an an c h a kichik, y a’ni 
k K < \
b o 'la d i, bu y erd a, 
k K~
relening 
qaytish koeffitsiyenti. B uni quyidagicha tu sh u n tirish m um kin.
M a ’lum ki, elektrom agnit m ayd o n in in g kuchi 
Fem
q o ‘zg‘aluvchi
p o 'la t o ‘zak o ra lig 'i yoki p rujina (7) ning to rtish k u ch i 
Fpr
d a n k atta, 
y a’ni 
Fpr < Fem
b o 'lg an d a g in a rele k o n tak tlari ishga tu sh ad i, y a ’ni 
n o rm al o ch iq k o n tak tlar yopiladi, yopiq k o n tak tlar (5) esa ochiladi. 
R elening ishga tu sh ish to k i 
I lsh
qaytish to k i 
I k
d an k atta b o 'lish i
kerakligini bilish u c h u n kontakt lam in g ulanish va uzilish vaqtidagi 
elek tro m ag n it m ay d o n kuchi prujinaning to rtish kuchiga ten g , y a’ni 
Fpr = Ғ ^ = F™
d eb faraz qilam iz, u holda