Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ . FOTOELEKTRO N RELE
F o to relen in g ju d a k o ‘p sxem alari m avjud. Eng o d d iy foto elek tro n
rele sxem asi 24-rasm d a k o ‘rsatilgan. B unda kiruvchi signal 
X k
foto-
qarshilik F S ga tu sh ad ig an yorug‘lik oqim i 
Фк
b o ‘lib, ch iq u v ch i sig­
n al 
X ch
elek tro m ag n it rele k o n tak ti 
R 
orqali olinadi. K iruvchi signal 
n - p - n tipidagi tra n z isto r T yo rd am id a kuchaytiriladi.
Фк
+E
Ф С
24-rasm.
F o to e le k tro n rele.
Y o ru g ‘lik tu sh m ag an d a fo to elem en tn in g qarshiligi 
R j
k a tta b o '­
ladi va b az a p o tensiali 
Uh
tran z isto m in g och ilish i u c h u n yetarli 
b o 'lm ay d i. T ra n z isto r yopiq, kollektor - e m itte r za n jirid an o 'ta d ig a n
to k ju d a kichik va elektrom agnit releni ishga tu sh ira olm aydi.
F o to e le m e n t (F S ) ga y orug'lik tu sh g an d a uning qarshiligi R i ju d a
k am ayib, 
R\
va R
2
zanjiridan o 'ta d ig a n to k kattaligi oshib ketishi
119

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
tufayli b aza po ten siali 
U h
oshadi. N atijad a tra n z isto r T o ch ilad i, ko l­
lek to r to k i ortib , rele R ni ishga tu shiradi va uning k o n tak ti u lanib 
chiquvchi signal 
X ch
hosil b o 'lad i.
3 -§ . H IM O Y A A PPA RA TLA R I
H im oya ap p a ratlari elektr zanjiri va u n d a ishlab tu rg an av to m atik
sistem a elem e n tlari — m ashina va m exanizm larni ro ‘y berishi m u m ­
kin b o 'lg a n z a ra rh h a m d a xavfli h o latlard a n saqlash u c h u n q o 'lla n a d i.
25-rasm.
Issiqlik relesi:
1 — q izd irg ich ; 2 — b im etall p lastin a; 3 — ric h a g siste - 
m asi; 4 — u zilu v ch i k o n ta k t; 5, 6 - p ru jin a la r; 7 - rele 
k o n ta k ti (4 ) n i q ay ta ulovchi knopka.
120

---

A V T O M A T IK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
E lek tr za n jirid a uchraydigan qisqa tu tash ish , elek tr yuritm ala- 
rining «o‘ta yuklanishi» va ta rm o q kuchlan ish in in g nolga tushib 
qolishi kabi h o d isalar zararli va xavfli holatlardir. B u nday h o latlar 
so d ir b o ‘lm asligi va o ‘z vaqtida b a rta ra f etilishini t a ’m inlaydigan 
him oya ap p a ratlari sifatida eru v ch an sim li saqlagichlar, uzgich 
a v to m atlar, to k va issiqlik relelarini, puxtalash him o y a sxem alarini 
k o ‘rsatish m um kin.
M aksimal tok relesi.
E lektr y u ritm alar va elek tro m ex an ik q uril- 
m alarni b o shqarish sistem alarini ularda sodir b o ‘lishi m u m k in b o ‘lgan 
qisqa tu tash ish va o ‘ta yuklanish to k id an saqlash u c h u n am alda 
e lek tro m ag n itli m aksim al to k relesi va issiqlik relesidan foydalaniladi.
2 6 -rasm d a m aksim al to k relesi tuzilishining sxem asi keltirilgan. 
U n d a q a ra m a -q a rsh i y o ‘nalgan ikki kuch prujina (4) bilan e le k tro ­
m ag n itn in g to rtish kuchi taqqoslanadi.
2 /
26
-rasm.
121

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
P rujina k u ch in in g m iqdori (8) shkalada o ld in d a n berilgan b o 'la d i. 
E lektrom agnit o 'ra m i zanjiridagi n o m in al to k kattaligi elek tro m ag n it 
m aydon k u ch in i belgilaydi. A gar m ay d o n k u ch i 
Fm
zan jird a sodir 
b o 'lg an qisqa tu tash ish yoki o 'ta yuklanish sababli p ru jin an in g kuchi 
Fpr
d a n oshib ketsa, q o 'z g 'alu v ch i p o 'la t o 'z a k (3) o 'z vali atrofida
aylanib, o 'z ig a m exanik bog'lan g an q o 'z g 'a lu v c h i k o n tak t (5) ni 
surib, ch iquvchi signal kontaktlari (6) ni ulaydi. Bu ch iq ish signal 
X ch
b o shqarish sistem asidagi elem e n tlarn i him o y a qilish vazifasini 
bajaradi.
Issiqlik relesi.
Issiqlik relesi elektrotexnik qurilm a va elek tr y u rit- 
k ichlarni o 'ta yuklanish singari zararli h o latlard a n saqlash u ch u n
xizm at qiladi
27-rasm d a issiqlik relesining tuzilishi sxem asi k o 'rsa tilg an . Bu 
rele asosan asin x ro n y uritkichlarni o 'ta yuklan ish d an saqlash u ch u n
q o 'llan ad i. B uning u c h u n y uritkichning ikki fazasiga ikkita issiqlik 
relesi ulanadi. R elelarga kiruvchi signal yu ritk ich n in g faza to k lari 
I f
h isoblanadi. A sinxron y uritkichning o 'ta yuklanishi n atijasida relening 
qizdirgichi I d an o 'tg a n to k
I f
qizdirgichda issiqlik ajralishini oshirib
yuboradi 
Q
= 0 ,2 4 /^ /? r . Issiqlik ta ’sirida bim etall plastin k a yuqori
to m o n g a q arab egiladi va richag (3) ni b o 'sh a tib yuboradi. N atijad a 
kontakt ju ftlari (4) uzilib, reled an chiquvchi signal hosil b o 'la d i. Bu 
signalni yu ritk ich n in g boshqarish zanjiriga t a ’siri natijasida yuritkich 
ishlashdan to'x tay d i.
B im etall plastin k a ikki turli m etalldan yasalgan va bir-b irig a p a ­
rallel yopishtirilgan ikki plastin k ad an iborat b o 'lib , u larn in g issiq- 
likdan kengayish koeffitsiyentlari h a r xil, ustki m etalin in g ch o 'z ilish
(kengayish) koeffitsiyenti p astinkasinikidan b ir n e c h a m a rta kichikligi 
sababli b im etall plastinka issiqlik t a ’sirida yuqoriga q arab egiladi.
Avtomatik uzgich.
A vtom atik uzgich-m aksim al to k relesi h am d a 
issiqlik relesi tavsiflari asosida ishlaydigan ap p a rat b o 'lib , ele k tr y u rit­
m alar va elek tr iste’m o lch ilarn i elek tr zanjiridagi qisqa tutashish 
h a m d a o 'ta yuklanish to k i t a ’sirida him oya qiladi. A vto m atik uzgich- 
ning u c h fazali ulanish elektr sxem asi 2 6 a-rasm d a, b ir fazasining 
tuzilish chizm asi 2 6b-rasm da keltirilgan.
122

---

A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
I
b)
27-rasm.
A v to m atik uzg ich (av to m at): 
a - a v to m a tn i u c h fazali e le k tr zanjiriga u lan ish sxem asi. 
b— a v to m a tn in g b ir fazali tuzilish sxem asi.
Y u ritm a (iste’m olchi) zanjirida qisqa tu tash ish yuz b erganda 
elektrom agnit о ‘ram i (1) d an o 'ta d ig a n k atta to k te m ir o 'z a k (7) ni 
yuqoriga zarb bilan k o 'tarad i: ilm oq (3) ilm oq (4) ni b o 'sh a tib
yuboradi. S h u n d a p rujina (5) uzgich k o n tak tin i to rtib uzadi. Iste ’m o l­
chi y u ritm a ta rm o q d a n uzilib ishlashdan to 'x tay d i.
Iste’m olchi zanjirida o 'ta yuklanish sodir b o 'lganda elektr qizdirgich 
(2) da hosil b o 'lg an issiqlik energiyasi 
Q =
0 , 2 4 / 2/? bim etall plastinka 
(6)ni qizdiradi, plastinkaning uchi yuqoriga ko'tarilib, ilm oq (3) ni 
ilm oq (4) d an ajratib yuboradi. N atijada uzgichning kontaktlari prujina 
(5) to m o n id a n tortilib uziladi. Iste’m olchi yoki elektr yuritm a ishlashdan 
to 'x tay d i.
T iristo rn in g tashqi k o 'rin ish i 28a-rasm d a k o 'rsa tilg an . U anod 
(1), b o shqaruvchi elektrod (2), katod (3) d an iborat. T iristo r kuchli