Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

0 ‘zgaruvchi tok yuritkichlari
A vtom atik sistem alarda asinxron yuritk ich lar k o ‘p ro q q o 'lla n ila d i.
U larn in g afzalliklari: inersionligi k am , sirpanib to k oluvchi c h o ‘t-
kasi y o ‘q, shu tufayli ishqalanish m o m en ti k am , tezligi kuchlanishga 
m u tan o sib va hokazo. B unday y u ritk ich lam in g tuzilishi 19-rasm da 
k o ‘rsatilgan.
Y uritkich te m ir plastin k alard an yig‘ilgan tash q i (1) va ichki (2) 
stato rlard an iborat b o ‘lib, sta to r ch u lg ‘am i (3) k o ‘p in c h a tash q i sta to r 
pazlariga joylashtiriladi. Ichki stato rd a c h u lg ‘am b o ‘lm aydi, u m agnit 
zanjirining qarshiligini kam aytirish u c h u n xizm at qiladi.
T ashqi sta to r yuritkichning korpusi (
6
) ga, ichki s ta to r esa y u rit­
kichning yo n tarafidagi shchit (7) ga o ‘rnatiladi.
Y uritkich o ‘qi (4) ichki stato rn in g m arkazidagi tesh ik d an o ‘t-
kazilib, yon to m o n la ri shchitlardagi p o d sh ip n ik la r (
8
)ga o ‘rnatiladi.
Y u ritk ich n in g ro to ri (5) yupqa (0,3 m m ) alu m in iy d a n yasalgan 
stakan (silindr) ichki va tash q i stato rlar orasidagi b o ‘shliqda ay lan a- 
digan qilib yuritk ich o ‘qiga m u stahkam o ‘m atilg a n b o 'la d i. A lum iniy
106

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
stak an devorlari yupqa b o ‘lishining sababi, u n d a p aydo b o ‘ladigan 
uyurm a toklarga b o 'la d ig a n aktiv qarshilikni oshirish y o ‘li bilan y u rit­
kichning boshqariluvchanligi yuqori b o ‘lishini t a ’m in la sh d an iborat.
f
У ///А У ////Л 7Л
/777
7777777771 
W /
a)
W , >1
b)
О
p p z -
Ub
19-rasm.
S ta k a n sim o n a lu m in iy ro to rli a sin x ro n y u ritk ich .
a ) tu zilish i?
b ) e le k tr sxem asi.
B oshqaruvchi signal y o ‘qolgan za h o ti ro to r ay lan ish d an t o ‘xtashi 
k o 'z d a tu tilad i. S hu sababli b u n d ay y uritkichning foydali ish koeffi- 
tsiyenti (F IK ) ju d a kam : 
r]
= 2 0 % ga yaqin b o ‘ladi. S ta to r o ‘ram alari 
o ‘zaro 90* ga surilgani sababli ulardagi to k lard a n aylanuvchi m agnit 
m ay d o n i hosil q ilin ad i (19b-rasm ).
Y u ritk ich n in g aylanishi sta to r o ‘ram id a hosil b o ‘ladigan aylan u v ­
c h i m agnit m ay d o n bilan alum iniy stak an d evorida hosil b o ‘ladigan 
u y u rm a to k n in g t a ’siri natijasida vujudga keladi. S ta to r o 'ra m la rid a n
biri bo sh q aru v ch i signal o ‘ram i 
W
b , ikkinchisi o ‘zgaruvchi to k m a n -
bayiga u lan ad ig an q o ‘zg‘atish o 'ra m i deyiladi. Q o ‘zg‘atish o ‘ram i 
zanjiridagi k o n d e n sa to r S, u n d a hosil boMadigan to k m agnit m ay-
107

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
d o n n in g b o shqaruvchi o ‘ram a 
to k in in g m agnit m ayd o n ig a nisba-
ta n 90° gach a b u rchakka surish u ch u n xizm at qiladi.
M a ’lum ki, uzaro 90° ga yaqin faza surilishiga ega b o ‘lgan ikkita 
pulsatsiyalanuvchi m agnit oqim larining vek to r yig‘indisi aylanuvchi 
m agnit m aydoni hosil qiladi. S takan devorlarida hosil b o ‘ladigan 
u yurm a to k va unga t a ’sir qiladigan aylanuvchi m agnit m aydon ro- 
to rn i (alu m in iy stak an n i) aylantiradi, sh u n d a y u ritk ich o ‘qiga m ex a­
nik bo g ‘langan boshqariluvchi organrostlash o ‘qiga organi h a m ayla­
nadi.
R o to r valida vujudga keladigan aylantiruvchi m o m e n t b o sh q aru v ­
c h i signal am plitudasiga m uvofiq o ‘zgaradi.