Xalqaro hamkorlik bitim va dasturlari So’nggi yillarda xalqaro hamkorlikning konferensiya, ko’p yoki ikki tomonlama bitim kelishuvi, shartnoma, dasturlar deb ataluvchi shakllarga paydo bo’ldi. Tabiat muhofazasini u yoki bu aspekti bo’yicha mamlakatlarda qabul qilingan majburiyatlar, ularning yakuniy ifodasidir. Bu konferensiyalarning eng ahamiyatlisi quyidagilar:
- uzoq masofada havoning transchegaraviy ifloslanishi to’g’risida (1979 yil);
- ozon qatlamini muhofazasi to’g’risida (1992 yil);
- dengizlarni chiqindi va boshqa mahsulotlar bilan ifloslanishi oldini olish to’g’risida (1975 yil);
- Qora dengizni ifloslanishdan saqlash bo’yicha (1992 yil);
- biologik turli-tumanlik to’g’risida (1992 yil);
- butun dunyo madaniy va tabiiy meroslarini muhofaza qilish to’g’risida va boshqalar.
Yuqorida ko’rsatilgan konvensiyalar ko’zda tutilgan maqsadga erishishda aniq choralarni qo’llashni oldindan ko’rsatib beradi. Masalan: “Havoni transchegaraviy ifloslanishi to’g’risida”gi konvensiyada ma’lum vaqtga oltingugurt ishlab chiqarishni kamaytirish, azot oksidlanishini me’yorida bo’lishi vazifalari ko’rsatiladi. So’nggi yillarda chidamli organik birikmalar va og’ir metallarni chiqarib tashlashni chegaralash bo’yicha tadbirlar o’tkazilmoqda. 1996-1997 yillarda bu konvensiya bir necha kelishuvlar bilan yana to’ldirildi. Shu kabi maqsadlar atrof-muhit muhofazasi bo’yicha konvensiya va bitim doirasida ishlab chiqilgan xalqaro dasturlarga ega.
1993 yilda Markaziy va Sharqiy Yevropa uchun tabiat muhofazasi bo’yicha harakat dasturi qabul qilindi va mintaqada harakat qiluvchi xalqaro tashkilot va xususiy investorlarning Yevropa kengashi komissiyasi tashkil etildi. Dastur asosini quyidagilar tashkil etdi:
- siyosatni isloh qilish;
- konstitutsion tizimni mustahkamlash;
- investitsiya.
Harakat dasturi strategik yondashuv uchun barcha tadbirlarni qamrab olgan. Asosiy e’tibor, birinchi navbatda o’tkaziladigan harakatlarga qaratiladi. Ammo shu shart bilanki, ya’ni uzoq muddatli ekologik – iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilinishi Bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Ekologik yondashishi harajat va nafni sinchkovlik bilan tahlil qilinishiga asoslanish kerak.
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagimavjud resurslar atrof-muhit holatini yaxshilash uchun juda chegaralangan imkoniyatiga ega. Nari borsa kelasi, 5-10 yilni o’z ichiga olishi mumkin. Chegaralangan resurslar birinchi navbatda eng zarur muammolarni yechish uchun soliqlar, harajatlarni qoplash sxemasi kabi bozor mexanizmi elementlaridan foydalanish, atrof-muhitni orzu qilingan holatga keltirishda yordam beradi. Bunga, albatta tartibga solishning odatiy yondashuvlari bilan erishiladi. Tartibga solish chora-tadbirlarni o’tkazish, asosan mayda ifloslantiruvchi zarrachalarning zararini sinash nazorati orqali amalga oshiriladi (og’ir metallar, ayniqsa qo’rg’oshin zarralari, zaharli kimyoviy vositalar).
Birinchi navbatda diqqat e’tiborni lokal muammolarga qaratish kerak. Ko’pgina odamlar, ularning sog’ligiga ta’sir ko’rsatuvchi atmosfera, tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin, havodagi oltingugurt changlari, nitratlar hamda ichilik suvi va oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi zararli vositalardan jabrlanadilar. Bu muammoni yechish sog’liqni saqlash va farovonlikni oshirishga katta naf keltiradi.
Zararli chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar keng miqyosli transchegaraviy va sayyoraviy muammolarni hal qilishda ham o’z hissasini qo’shishi kerak. Avvalo, ekologik zarar keltirganlik uchun javobgarlik to’g’risidagi masalalarini hal qilish muhimdir. Buni aniqlamaslik moliyalashtirish va xususiylashtirishda qiyinchiliklar tug’diradi. Hukumat, amaliy maqsadlarda oldin ifloslanish bilan bog’liq zararlarni qoplash bilan shug’ullanishi kerak. Hukumat ekologik standartlarni aniq belgilashi kerak. Chunki, bugungi korxonalarning egaligi yangi qoidalarga rioya qilishlari kerak hamda yangi sharoitga o’tib ishlash davrini ham aniqlash kerak.
Homiy mamlakatlar Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari transchegaraviy va sayyoraviy muammolarning yechimini tezlashtirish uchun mablag’ ajratish masalalarini ko’rib chiqishlari kerak. Sarf-harajatlarni minimum darajasiga qadar kamaytirish Yevropa mamlakatlarining aksariyat qismini diqqat e’tiborida turibdi. Agar transchegaraviy oqimlarga sarf-harajatlar qisqarsa, mamlakatlar boshlang’ich erkin harakat qiladilar yoki eng muhim vazifalarni bajaradilar.
Ekologik – iqtisodiy dastur vazifalarini amalga oshirish uchun g’ator xalqaro tashkilotlarning moliyaviy yordami imkoniyati xalqaro hamkorlikning muhim yo’nalishi hisoblanadi. Bu yordamni Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta fondi, Qishloq xo’jaligi taraqqiyoti bo’yicha Xalqaro fond. YUNEF fondi va boshqalar ajratishi mumkin.
