Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

Varlık Vergisi (11 Kasım 1942) 
 
Az önce de ifade ettiğimiz gibi, ülke dışında sürmekle beraber, 
dünyayı kasıp kavuran savaşın etkisi, büyük ekonomik sıkıntılar 
halinde bizde de çok ağır hissediliyordu. 19 Aralık 1941’de İstan-
bul’da ekmek karneye bağlandı. Aynı uygulama bir ay sonra da 
Ankara’da başladı. Bugün çok kişinin nüfus cüzdanında bulunan 
damgalar, o günlerin hatırasıdır. 
Fırınların önünde uzayıp giden ekmek kuyrukları, özellikle İstan-
bul’da vatandaşın belini büküyordu. Sıkıntıyla beraber yolsuzluk 
söylentileri de başlamış, dedikodular hükümeti rahatsız edecek 
hale gelmişti. Bu ve buna benzer konuları yerinde incelemek için 
İstanbul’a gelen Başbakan Refik Saydam, 8 Temmuz 1942 gecesi 
bir kalp krizi geçirerek görevi başında öldü. Bir bütçe görüşmesin-
de: “Türkiye’de A’dan Z’ye kadar herşey bozuktur” diyecek kadar 
açık görüşlü bir siyaset adamını böylece kaybetmiştik. İnönü, Say-
dam’ın yerine, Şükrü Saraçoğlu’nu başbakanlığa getirdi. 
Büyük gürültüler koparan “Varlık Vergisi”, II. Dünya Savaşı’nın 
buhranlı yıllarında, ekonomiye denge sağlayabilmek için Saraçoğlu 
Hükümeti’nin “dahîyâne” sandığı bir buluştu. 11 Kasım 1942’de 
çıkarılan “Varlık Vergisi Kanunu” için hükümet, teklifinde şöyle 
diyordu: 
“Bu kanun, ekonomik şartların yarattığı darlığı fırsat bilerek yük-
sek kazançlar elde ettikleri halde, kazançlarına uygun ölçüde vergi 
vermeyenleri hedef alıyor. Amaç, söz konusu kişileri, içinde bulun-
67
Karpat, gös. yer. 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 147 / 174
duğumuz ciddi durumun gerektirdiği fedakârlığa, kazançlarının 
ölçüsünde katkıda bulundurmaktır.” 
Varlık Vergisi kanunu TBMM’de hiç tartışılmadan kabul edildi. Ka-
nuna göre; her il ve ilçe merkezinde kimin ne kadar vergi ödeyece-
ğini belirleyecek servet tespit komisyonları kurulacaktı. Bu komis-
yonların kararları tereddüde mahal vermeyecek şekilde ve itiraz 
edilemez olacaktı. Tahakkuk ettirilen vergi ödeme süresi 15 gün 
olacak, bu süre içinde tahakkuk eden vergiyi ödemeyenlerin malla-
rı haczedilerek icra yoluyla satılacaktı. Bütün bunlara rağmen bor-
cunu ödeyemeyen mükellefler borçlarını “bedenen çalıştırarak 
ödetmek” amacıyla çalışma kamplarına gönderilecekti. 
İstanbul’da kurulan üç komisyon tahakkuk eden vergi listelerini 
18 Aralık 1942’de açıkladı. Tahakkuk eden vergilerin %87’si gayr-ı 
müslim, %7’si müslim mükelleflere yüklenmişti. Geri kalan %6 de-
ğişik kalemlerde olup, bunların da çoğu gayr-ı müslim azınlıklar ve 
ecnebilerdi. 4 Ocağa kadar vergisini ödemeyen mükelleflere birinci 
hafta için %1, sonraki haftalar için %2 gecikme zammı uygulana-
cağı da duyurulmuştu. 
Aralık 1942 ve Ocak 1943’te İstanbul’da gayr-ı müslimlere ait bin-
lerce taşınmaz mülk el değiştirdi. El değiştiren mülkler arasında 
İstiklâl Caddesi’ndeki yapıların büyük bir kısmı bulunuyordu. Satı-
lan mülklerin %67 kadarı müslüman Türkler, %30 kadarı resmî 
kurum ve kuruluşlar tarafından alındı. 21 Ocak 1943’ten itibaren 
İstanbul’da binlerce gayr-ı müslime ait ev ve işyerleri haczedilerek 
haraç mezat satıldı. 
Tamamı gayr-ı müslimlerden oluşan toplam 1229 kişi, 27 Ocak-3 
Temmuz 1943 arasında çalışmak üzere Erzurum Aşkale’ye yollan-
dı. Sürgünlerden 900 kişilik bir grup 8 Ağustos 1943’te yük vagon-
larıyla Eskişehir Sivrihisar’a nakledildi. 
Türkiye’nin ekonomik tarihinde, gerçek anlamıyla ilk “servet vergi-
si” örneği sayılan bu vergi Cyrus Sulzberger imzasıyla 9-13 Eylül 
1943 tarihlerinde New York Times Gazetesi’nde Türkiye’deki Varlık 
Vergisi uygulamasını eleştiren bir yazı dizisinin ardından, toplanan 
TBMM, II. Dünya Savaşı’nın kritik günlerinde bu durumdan olum-
suz etkilenmek istemediğinden, henüz tahsil edilmemiş olan Varlık 
Vergisi borçlarının silinmesine karar vererek Aralık ayının ilk gün-

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 148 / 174
lerinde Aşkale ve Sivrihisar sürgünlerini yaklaşık on aylık esaret-
ten sonra evlerine gönderdi. 
Kanun ile toplam 314.900.000 TL vergi tahsil edilebildi. Bu sayı-
nın %70’i İstanbul’da toplandı. Toplam tahsilât, 394 milyon TL ile 
1942 devlet bütçesinin %80’ini buluyordu. 
Bu kanunun ardından gayr-ı müslim azınlık Türkiye’yi terk etmeye 
başladı. 1935 sayımında Türkiye nüfusuna oranı %1,98 olan gayr-ı 
müslim azınlıklar, vergiden sonra başlayan göç nedeniyle 
1945’te %1,56’ya ve 1955’te %1,08’e kadar düştü.