Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

Çok Partili Hayata Geçiş Dönemi 
Türkiye, II. Dünya Savaşı’nın pençesinden yakasını kurtarmıştı 
ama, savaş sonrasının koşulları, sosyal, ekonomik ve siyasal değiş-
melerle bizi de çok yakından etkiliyordu. 
Özellikle CHP içindeki kaynaşmalar, ortamın yeni bir siyasal kuru-
luşa gebe olduğunu açıkça ortaya koymuştu. 
Aslında bu kaynaşmalar yeni değildi. Kapımıza kadar dayanan sa-
vaşın en civcivli döneminde alman ekonomik önlemler büyük sıkın-
tılar yaratmış, geniş halk kitlesinin CHP’ye karşı bıkkınlığını kö-
rüklemişti. CHP saflarında yetişen, ama ülkenin CHP’den ayrı gö-
rüşle çok daha tutarlı biçimde yönetileceğini düşünenler, gidişat-
tan hoşnut değildi. Bunu, 1942’den beri üstü kapalı da olsa dile 
getiriyorlardı. 
İşte o günlerde, CHP içindeki sancılar giderek belirginleşiyordu. 
Yakında Türk Siyaset Tarihi’ni etkileyecek ölçüde, önemli şeylerin 
olacağının işaretleri veriliyordu. 
Nitekim Meclis’te 29 Mayıs 1945 tarihinde görüşülmesi tamamla-
nan bütçeye, Celal Bayar ye bazı arkadaşlarının ret oyu kullanması 
CHP’yi karıştırdı. Hatta Bayar ve arkadaşları, sadece bütçeyi red-
detmekle kalmadı, Saraçoğlu hükümetine de güvensizlik oyu verdi-
ler. Olaylar kısa zamanda gelişti. Bayar ve arkadaşları bütçeyi ba-
hane etmişlerdi. Aslında CHP yapısının artık demokratik düzene 
uymadığını, parti tüzüğünde önemli değişiklikler yapılması gerekti-
ğini söylemek istiyorlardı. Önce, Meclis kulisinde fısıltılar halinde 
dolaşan bu istek, Türk Siyasî Tarihi’ne “Dörtlü Önerge” (Dörtlü 
Takrîr) olarak geçen ve 12 Haziran 1945’de Meclis Başkanlığı’na 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 149 / 174
verilen bir belgeyle düğümlendi. Bu ünlü önergeyi, İzmir milletveki-
li Celal Bayar, İçel milletvekili Refik Koraltan, Kars milletvekili Prof. 
Fuat Köprülü, Aydın milletvekili Adnan Menderes beraberce hazır-
lamış ve imzalamışlardı. O gün görüşmeye alınan ve üstündeki tar-
tışmalar 7 saat süren önerge, imza sahibi dört kişinin “evet” oyu 
dışında reddedildi. Önergenin imza sahipleri, hükümete yakından 
bağlı milletvekillerinin saldırılarına marûz kaldılar. 
O günlerde çok partili düzene doğru beklenen ilk adımı, “Dört-
ler”den daha önce davranan İstanbullu bir işadamı attı. Nuri Demi-
rağ 18 Temmuz’da yakın arkadaşları Hüseyin Avni Ulaş ve Cevat 
Rıfat Atılhan ile birlikte İstanbul’da, Milli Kalkınma Partisi’ni kur-
duklarını açıkladı. Parti, programında devletçiliği reddediyor, özel 
sanayi ve köycülüğü kalkındırmak için kendine göre bir planı orta-
ya koyuyordu. Dış politikasıyla İslâm Birliği’ni gerçekleştirmek 
amacındaydı. Ayrıca, Rus yanlısı olarak gördüğü için CHP’ye karşı 
çok sert bir tutum izleyeceğini açıkça belirtmişti. 
Ne var ki, Millî Kalkınma Partisi beklenen yankıyı yaratmadı. Türk 
Siyasî Tarihi’nde sadece, çok partili düzene doğru üçüncü kez atı-
lan bir adım niteliğinde kaldı. Ancak 1952’ye kadar varlığını sürdü-
rebildi. Millî Kalkınma Partisi; Terakkîperver Cumhuriyet Fırkası ve 
Serbest Cumhuriyet Fırkaları’ndan sonra CHP’nin karşısına muha-
lif olarak çıkan üçüncü parti özelliği taşır. 
CHP, “Dörtlü Önerge”ye imza koyan eski başbakanlardan Celal Ba-
yar’a pek dokunmak istemiyordu ama parti disiplinine aykırı hare-
ket ettikleri gerekçesiyle, “Dörtlü Önerge”ye imza koyan Refik Ko-
raltan, Fuat Köprülü ve Adnan Menderes 26 Eylül 1945’de 
CHP’den ihraç edildiler. Arkadaşlarını yalnız bırakmak istemeyen 
Bayar da çok geçmeden, hem CHP’den, hem de İzmir mil-
letvekilliğinden ayrıldı. 
O yıl, Meclis’in 1 Kasım’daki geleneksel açılış konuşmasında Cum-
hurbaşkanı İsmet İnönü: “Bizim tek eksiğimiz, hükümet partisinin 
karşısında bir parti bulunmamasıdır!” diyor ve şöyle ekliyordu: “Bu 
yolda memlekette geçmiş tecrübeler vardır. Hatta iktidarda bulu-
nanlar tarafından teşvik olunarak teşebbüse girişilmiştir. İki defa 
memlekette çıkan tepkiler karşısında teşebbüsün muvaffak ola-
maması bir talihsizliktir. Fakat memleketlerin ihtiyaçları şevkîyle, 
hürriyet ve demokrasi havasının tabii işlemesi sayesinde başka bir 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 150 / 174