Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi
69
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
yulduzlarning barcha xilma-xilligi, ularning xossalariga ko‘ra (masalan, kimyoviy tarkibi va massasi kabi),
mazkur yulduzning ayni vaqtdagi egallab turgan evolyutsion bosqichini ifodalar ekan.
Hozirgi paytda yulduzlarni katalog yoki matnda ifodalash uchun o‘zga xos kodlash tizimi qo‘llaniladi.
Bunda birinchi o‘rinda, yulduzning asosiy spektral sinfini ifodalovchi harf-kodi (agar
spektral sinf aniq
ma’lum bo‘lmasa, u tegishli bo‘lgan spektral diapazon, masalan O-B ko‘rinishida) yoziladi.
Keyin arab
raqamlari bilan spektral guruhi, keyin esa rim raqamlari bilan uning ravshanligi (Gertsshprung–Rassel
diagrammasidagi joylashgan hududining raqami) yoziladi. Oxirida esa qo‘shimcha ma’lumotlar
kodi qayd
etiladi. Masalan bizning yulduzimiz – Quyosh G2V sinfiga ega.
Aksariyat
yulduzlar, shu jumladan bizning Quyoshimiz ham asosiy izchillik sinfiga mansubdir. Asosiy
izchillik sinfi – yulduzning evolyutsion nuqtai nazardan Gertsshprung–Rassel diagrammasidagi o‘z
hayotining katta qismini o‘tkazadigan joyidir. Bu vaqtda yulduzdagi energiya sarfi,
uning ichkarisida
borayotgan termoyadro reaksiyalari hisobiga to‘ldirib boriladi. Yulduzning asosiy izchillik vaqtidagi hayoti
davomiyligi, geliydan og‘irroq bo‘lgan elementlarning (metalllashuv) massasi va ulush miqdoriga bog‘liq
bo‘ladi.
Yulduzlarning zamonaviy tasniflanishi (uni Garvard tasnifi ham deyiladi) Garvard rasadxonasida 1890
– 1924 yillarda tuzib chiqilgan.
Sinf
Harorat,
K
Haqiqiy
rangi
Ko‘rinadig
an rangi
Asosiy belgilari
O
30000 – 60000
moviy
Moviy
Geliy, ionlashgan geliy, vodorod, ko‘p marta ionlashgan
Si, C, N moddalarining xira chiziqlari.
B
10000 – 30000
Oqish-
moviy
Oqish-
moviy va
oq
Geliy va vodorodning yutilish chiziqlari, H, K Ca II ning
xira chiziqlari.
A
7500 – 10000
Oq
Oq
Kuchli balmer seriyasi, H, K Ca II chiziqlari F tomonga
kuchayadi, F sinfiga yaqin joylarda metallarning chiziqlari
paydo bo‘la boshlaydi.
F
6000 –7500
Sarg‘ish-oq
Oq
Kuchli H, K Ca II chiziqlari, metallar chiziqlari, vodorod
chizig‘i xiralashib boradi, Ca I chizig‘i paydo bo‘ladi, Fe,
Ca, Ti chiziqlari paydo qilgan G yo‘lagi paydo bo‘ladi va
kuchayib boradi.
G
5000 – 6000
Sariq
Sariq
H va Ca II chiziqlari intensiv, ko‘p sonli metallar
chiziqlari, vodorod chizig‘i xiralashishda davom etadi, CH
va CN molekulalari yo‘laklari paydi bo‘ladi.
K
3500 – 5000
Zarg‘aldoq
Sarg‘ish-
zarg‘aldoq
Metallar chiziqlari va G yo‘lak intensiv. Vodorod chizig‘i
deyarli sezilmaydi. TiO yutilish chizig‘i paydo bo‘ladi.
M
2000 – 3500
Qizil
Zarg‘aldoq-
qizil
TiO va boshqa molekulalar chiziqlari intensiv. G yo‘lak
xiralashadi, metallar chiziqlari sezilarli darajada.
Yulduzlar kattaligi, kimyoviy tuzilishi va yoshiga ko‘ra
Jigarrang va Oq karliklar, Qizil gigantlar,
yangi va o‘ta yangi yulduzlar, uzun va qisqa davrli sefeida, giperyangi yulduzlar, hamda neytro
yulduzlari
turlariga bo‘linadi. Undan tashqari kelib chiqishiga ko‘ra bir xil bo‘lgan va bir yo‘nalishda harakatlanayotgan
yulduzlar, o‘ziga xos yulduz to‘dalarini tashkil qilishadi. Bunday yulduz to‘dalaridagi yulduzlar odatda, bir
birlariga gravitatsion ta’sir o‘tkazadi. Olimlar, qadim zamonlardan to Nyuton asrigacha yulduzlarni koinotda
bir tekis joylashgan (taqsimlangan) degan fikrda bo‘lishgan. Nyuton davrida ham shunday fikr saqlanib qolgan
edi. Biroq, yulduzlarning koinotda tarqalganligi bir tekis bo‘lmay balki ular koinotning ma’lum qismlarida
to‘dalar tashkil qilishini ilk marta ingliz astronom olimi
Uilyam
Gershel
aniqlagan edi. Gershelning o‘zi
yulduz to‘dalarini avvaliga yulduz to‘plami deb atagan, keyinroq to‘da atamasiga o‘tilgan. XIX asrda yulduz
to‘dalari ikki xil sinfga ajratilgan edi – sharsimon va tarqoq. Keyinchalik bu sinflar qatoriga uchinchisi –
yulduz assotsiatsiyalari kiritildi.
Sharsimon yulduz to‘dalarida asosan o‘zining so‘nggi evolyutsion bosqichini yashayotgan oq karlik
va, sfeida, neytron yulduzlari to‘planadi. Sharsimon to‘dalarning odatiy yoshi 10 milliard yil atrofida, ularning
diametrlari 20 dan 100 parsekkacha bo‘lishi mumkin.
Tarqoq yulduz to‘dalarida esa, yulduzlar, kuzatuvchiga nisbatan bir xil masofada va bir yo‘nalishda
harakatlanayotgan bir necha yulduzlar to‘plamidir. Ularni o‘rganish juda mushkul. Tarqoq yulduz to‘dalari
