Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
68
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Yulduzlar. 
Yulduz – 
Quyosh
 singari tabiatga ega bo‘lgan o‘ta 
ulkan va nihoyatda katta massali gaz sharidir. Quyosh 
ham G spektral sinfiga mansub bo‘lgan oddiy yulduzdir. 
Nazariyaga ko‘ra, yulduzlar, gaz-chang muhitining 
(asosan vodorod va geliydan) gravitatsion siqilishi 
natijasida vujudga keladi. Yulduzlar ichkarisidagi 
harorat millionlab kelvinlarda, sirtidagi harorat esa 
minglab kelvinlarda o‘lchanadi. Ko‘plab yulduzlardagi 
energiya, yulduzning markaziy qismlarida kechuvchi va 
asosan o‘ta yuqori haroratlarda vodorodning geliyga 
aylanishi bilan kechuvchi termoyadro reaksiyalari hosil 
bo‘ladi. Odatda yulduzlarni, butun olamning eng asosiy 
obyektlari deb qaraladi. Sababi aynan yulduzlarda 
insonlarga ma’lum tabiiy olamning asosiy massasi 
mujassamlashgan.
Quyoshga eng yaqin yulduz Sentavrning Proksimasidir. U Quyoshdan 4.2 
yorug‘lik yili
masofada 
joylashgan. Qurollanmagan ko‘z bilan, yerning har ikkala yarim sharlarida o‘rtacha 3000 tadan, jami 6000 
gacha yulduzlarni ko‘rish mumkin. 
Yulduzlarning ko‘plab xossalari SI birliklarida ifodalansa-da, biroq, ayrim hollarda boshqa birliklardan 
foydalanishga ham yo‘l qo‘yiladi. Masalan, yulduzgacha bo‘lgan masofani ifodalash uchun 
yorug‘lik yili
yoki 
parsek
 qo‘llaniladi, chunki bu o‘rinda 
km
dan foydalanish raqamlarning nihoyatda yiriklashib ketishi bilan 
noqulaylik tug‘diradi. Yulduzlarning ravshanligi ham 
𝑒𝑟𝑔
𝑠𝑜𝑛𝑖𝑦𝑎
birligida (SGS birligi) ifodalanadi. Yulduzning 
massasi, ravshanligi va radiusi odatda, Quyoshning shu o‘lchamlari bilan nisbatlarda ifodalanadi. 
Quyosh massasi:
M

=1.9891·10
30
kg; 
Quyosh ravshanligi: 
L

=3.827·10
26 
Vt; 
Quyosh radiusi: 
R

=6.960·10
8 
m.
Qadimgi zamonlardan o‘rta asrlargacha olimlar yulduzlarni asosan 
osmon sferasidagi joylashivi hamda, nurining yorqinligiga qarab 
tasniflashgan. Yulduz turkumlari ma’lum xayoliy shakllarda tasavvur 
qilinib, ularga, nom berishgan. Ma’lum yulduz turkumining yilning qaysi 
qismida, osmonning qaysi tarafida joylashishiga qarab, taqvimlar va ho 
kazo (masalan, tole’nomalar) tuzishgan. Dengizchilik rivojlanishi bilan 
okeanlarda orientir olishda ham yulduzlarning joylashuviga qarab yo‘l 
tutishgan. Biroq bularning barchasida yulduzlarning faqat juda oz xossalari 
qayd etilar edi 
Yulduzlarning hozirgi zamon tasniflanishi (klassifikatsiyasi) XIX 
asrda spektral tahlil usullari kashf etilganidan keyin paydo bo‘lgan. 
Yulduzlar birinchi navbatda spektrdagi yutilish va nurlanish chiziqlariga 
qarab, undan tashqari, mutloq yulduz kattaligi; jimirlashining mavjudligi, 
yoki o‘zgaruvchanligi; hamda o‘lchamlariga ko‘ra, ma’lum bir sinflar va guruhlarga biriktiriladi. 
XX asr boshlarida astronomlar Gertsshprung va Rassel, turli xil yulduzlar uchun «mutloq yulduz 
kattaligi» – «spektral sinf» diagrammasini tuzib chiqishdi. Mazkur diagrammmada yulduzlarning aksariyat 
qismi ingichka egri chiziq bo‘ylab joylashgan edi. Keyinchalik 
Gertsshprung–Rassel diagrammasi
nomini 
olgan bu ilmiy manba, yulduzlarning ichkarisida borayotgan jarayonlarni 
tushunish va tadqiq qilish uchun o‘ziga xos kalitga aylandi. U tufayli, yulduzlarning ma’lum siflarga ajratish 
uchun, ma’lum tamoyillarga asoslangan nazariy tushuntirishlar maydonga chiqdi. ma’lum bo‘lishicha,