Asosiy fikrlar

20
1.Gumanistik psixologiyaning asosiy predmeti - bu shaxs va uning o'ziga xosligi, insonning dunyo tajribasi va undagi o'rnini anglash. Nazariya, agar u uchun maqbul, do'stona ijtimoiy-psixologik muhitda bo'lsa, inson o'zining ma'naviy salohiyatini to'liq ochib berishga, barcha shaxsiy muammolarini hal qilishga tug'ma qobiliyatga ega degan taxminga asoslanadi.
Gumanistik psixologiyada tahlilning asosiy predmetlari quyidagilardir: eng yuqori qiymatlar, shaxsiyatning o'zini namoyon qilishi, ijodkorlik, sevgi, erkinlik, mas'uliyat, avtonomiya, ruhiy salomatlik, shaxslararo muloqot.
Gumanistik psixologiyaning rivojlanishiga 20-asr oʻrtalarida shaxsiyatchilik katta taʼsir koʻrsatdi. Gumanistik fan barcha mavjud bo'lganlarga muqobil yo'nalish sifatida asr o'rtalarida paydo bo'ldi psixologik maktablar(biheviorizm, personalizm va psixoanaliz), o'z shaxsiy kontseptsiyasini va uning rivojlanish bosqichlarini shakllantirishda. Gumanistik psixologiyaning asosiy vakillari: A.Maslou, K.Rodjers, G.Olport va R.Mey edi. Ushbu fanning yangi yo'nalishlari o'zlarining dasturlarini ilgari tashkil etilganlarga qarshi turish orqali oldindan belgilab qo'ydilar, chunki u psixologik yo'nalishlarning pastligini ko'rsatdi. Bo'shatishga shaxsiy intilishlar hissa qo'shdi ichki stress bilan o'zaro munosabatlarda muvozanatga erishish muhit. Gumanistik psixologiya inson mavjudligini bizning zamon falsafasi va ilm-fani o'rtasidagi darajada to'g'ridan-to'g'ri tushunishga chaqirdi.
Gumanistik psixologiyaning o'ziga xosligi (mualliflar A. Maslou, K. Rojers, G. Allport) nevrotik kasalliklardan ta'sirlanmagan, sog'lom, barkamol shaxsga yo'naltirilganligidir.
Asosiy fikrlar:

• 
  - inson o'zining o'tmish tajribasining garovi emas, passiv hayvon emas va tabiat qurboni emas;
  
• 
  - inson ko'proq kelajakka, o'z-o'zini anglashga intiladi;
  
• 
  - asosiy motiv - insonning o'zini-o'zi ijodiy tamoyilini rivojlantirish;
  
• 
  - insonni butunligicha o‘rganish kerak;
  
• 
  - har bir inson noyobdir.
  

C. Rojers. Shaxsning asosi o'zini o'zi anglashdir.
O'z-o'zini idrok etish boshqa odamlar, atrof-muhit bilan o'zaro munosabat jarayonida shakllanadi. I-kontseptsiyasining tuzilishi:

• 
  - haqiqiy men ("men" nima ekanligini idrok etish);
  
• 
  - ideal I (men xohlagan va bo'lishi kerak bo'lgan narsani ifodalash).
  

Inson xulq-atvorini faqat uning O'zini o'zi anglash haqidagi bilimlari asosida tushunish mumkin. Insonning har qanday reaktsiyalari va xatti-harakatlari uning atrofida sodir bo'layotgan narsalarni sub'ektiv ravishda qanday qabul qilishi, uning sub'ektiv tajribalari bilan belgilanadi. Haqiqiy Men ideal Men bilan mos kelmasa, u holda shaxs o'zini tashvish va sarosimaga tushib qoladi. Bu o'z-o'zini anglash uchun xavf tug'diradi, o'z-o'zini hurmat qilishni yo'qotish bilan tahdid qiladi. Shu sababli, psixologik o'zini o'zi himoya qilish mexanizmlari harakatga keltiriladi, ular ongga tahdidli tajribalarga yo'l qo'ymaydi. Odatda bu:
Idrokning buzilishi yoki o'z tajribasini ataylab noto'g'ri talqin qilish (masalan, men-kontseptsiyani saqlab qolish uchun, odam o'ziga ishonmaslik faktini izohlaydi. etakchilik pozitsiyasi tajovuzkorlarning, hasadgo'y odamlarning hiyla-nayranglari - inkor etish, tajribaga e'tibor bermaslik reaktsiyasi (masalan, butun dunyo salto uchadi, lekin "Bag'dodda hamma narsa tinch ...").
"To'liq ishlaydigan shaxs" quyidagilar bilan tavsiflanishi kerak:

• 
  - tajribaga ochiqlik va ehtiyotkorlik;
  
• 
  - o'zini o'zi qabul qilish va o'zini hurmat qilish;
  
• 
  - ichkilik (u bilan sodir bo'lgan hamma narsa uchun javobgarlik, o'zi uchun);
  
• 
  - ijodiy hayot tarzi, moslashish real sharoitlar hayot;
  
• 
  - har bir daqiqada hayotning to'yinganligi.
  

5. Inson onogenizida o‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi xislar, sezgilar va jinsiy xayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan xam xarakterlanadi. O‘z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni psixik rivojlanishdagi krizis deb nomlagan. O‘smirlik yoshida ularning xulq–atvoriga xos bo‘lgan alohida xususiyatlarni asosan jinsiy yetilishning boshlanishi bilan izohlab bo‘lmaydi. Jinsiy yetilish o‘smir xulq–atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta’sir ko‘rsatib, bu ta’sir bevosita emas, balki ko‘proq bilvositadir. O‘smirlik davriga ko‘pincha so‘zga kirmaslik, o‘jarlik, tajanglik, o‘z kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik, yig‘loqilik, kabi xususiyatlar xos. O‘smirlar va bolalar psixikasining yosh davrlarida o‘ziga xos xususiyati mavjud bo‘lib adabiyotlarda emotsional yetuk emaslik, kattalar avtoritetiga bo‘ysunish, ishonuvchanlik, jinsga oid munosabatlar haqida xabardorligi va hayotiy tajribasining yetarli darajada emasligi, boshqa insonlarni mavjud harakatlarini oldindan ayta olish va murakkab vaziyatlarda tanqidiy hamda to‘liq baholay olmaslik kabi sifatlar namoyon bo‘ladi.
21
1. Shaxsiyat psixologiyasidagi ushbu zamonaviy yo'nalish ekzistensializmga XX asrning ikkinchi yarmidagi mashhur falsafiy maktab sifatida asos solingan, ular hayot falsafasi, fenomenologiya, shaxsiylik, S. Kierkegaard, Xeydegger, J.P.Sartre, A. Kamus va boshqalar falsafasi asosida vujudga kelgan.
Shaxsiyatning ekzistensial psixologiyasi (bundan keyin EPL) Binsvanjer, Boss, May, E. Van Kaam, J. Buigental va gumanistik psixologiya nomlari bilan bog'liq.
Ko'pincha, ekzistensial tendentsiya sharoitida, franchayzing logoterapiyasi ko'rib chiqiladi.
Haqiqiy insonning mavjudligini fenomenologik tahlil qilish E. p vakillari tomonidan amalga oshiriladi. hayot va o'lim muammolarini, erkinlik va tanlovni, mavjudlik, sevgi va yolg'izlikning ma'nolarini o'rganib.
O'rganilishi mumkin bo'lgan yagona haqiqat - bu noyob inson tajribasi.
O'z-o'zini rivojlantirish modeli o'z-o'zidan rivojlanib boradigan gumanistik psixologiyadan farqli o'laroq, psixologiyada ekzistentsial bunday model kamolotga (mukammallikka erishish) faol, subyektiv erishishdir.
Shaxsiy o'sishning asosi bu shaxsiy hayot potentsialini halokatli amalga oshirishdan ko'ra ancha murakkab bo'lgan hayotiy qarorlar, mas'uliyatli tanlovlarning o'zaro bog'liq zanjiri.
Gumanistik psixologiya singari, E. p. o'tmishga emas, kelajakka e'tibor qaratdi.
Shaxsiy rivojlanishni ma'lum bir kelajakni tanlash bilan belgilash, ramziylikning tug'ma jarayonlarini faollashtiradi, bu shaxs tomonidan yangi, chuqurroq ma'nolarni kashf etishga yordam beradi.
Shu bilan birga, ma'lum bir kelajakni tanlash muqarrar ravishda ontologik tashvishga, tashvishga olib keladi, bu odamdan jasorat talab qiladi.
Xavfsiz status-kvoni tanlash ontologiya tajribasini, foydalanilmagan imkoniyat sifatida aybdorlikni rag'batlantiradi.
Rivojlanayotgan, oldinga siljigan odam harakat qiladi, qiyinchiliklarni engadi, o'z xatolaridan saboq oladi.
Haqiqatlilik ontologik xavotirlarga qarshi o'z-o'zini anglash va ontologik aybni kamaytiradigan kelajakni tanlash orqali bu og'ir vaziyatni qabul qilishni va o'zida jasorat topishni anglatadi.
E. p ning eng muhim maqsadi. bu shaxsiy ishonchga, uning mavjudligining haqiqiy ichki tabiatga mosligiga erishish usullarini izlash.
Aslida haqiqiy hayot yo'li ijodiy o'zini o'zi bajarishni o'z ichiga oladi.
Haqiqiy bo'lish inson ongining o'ziga xos xususiyatini, intilish deb atalishini anglatadi, bu orqali inson uchun hayotiy muhim qarorlar qabul qilinishi mumkin.
Ushbu taqdiriy qarorlarning har biri noma'lum kelajak va tartibli, tanish o'tmish o'rtasidagi alternativa bilan uchrashuvni o'z ichiga oladi.
Ekzistensial paradigmada tasvirlangan shaxsiyat turlari orasida biz individualist va konformistni ajratib ko'rsatishimiz mumkin.
Individualist o'zini ideal shaxs, tirik intellekt, hayot deb belgilaydi, bu unga sodir bo'layotgan voqealarni to'g'ri idrok etish va uning ijtimoiy muhitiga ta'sir ko'rsatishga yordam beradi.
Bu nozik ta'mga, yaqinlik va sevgi tuyg'usiga ega.
Garchi individist ontologik tashvishlardan xoli bo'lmasa ham, u bu haqda xabardor qilingan qarorlarni qabul qilishga xalaqit berishga yo'l qo'ymaydi.
Shaxsiyatning bu turi shaxsiy rivojlanish idealidir, biologik, ijtimoiy va aslida psixologik ehtiyojlarni to'liq qondiradi.
Individualistdan farqli o'laroq, konformist birinchi navbatda uning biolini qondiradigan ijtimoiy rollarda mohir o'yinchi. ehtiyojlar.
Bu pragmatist va materialist, simvolizatsiya qilishga qodir emas va xayolning ma'nosini rad etadi.
Uning odamlar bilan munosabati juda rasmiy, yaqinlikdan mahrum.
Ontologik tashvishga tushib qolgan bunday odam o'zini foydasiz va ishonchsiz his qiladi.
Ideal shaxsiy rivojlanishdan uzoq bo'lganligi sababli, konformist deb atalmish narsaga moyil bo'ladi. atrof-muhit bosimi natijasida yuzaga keladigan ekzistensial kasallik.
3. Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o‘tamiz: 
1. Deduktiv - umumiydan xususiyga o ‘tish. Natijasi - nazariya, qonun va boshqaiar. 
2. Induktiv - omillami umumlashtirish, xususiydan umumiyga o‘tish. 
3. Modellashtirish - analogiya metodini aniqlashtirish, 
≪transduksiya≫, xususiydan xususiyga o‘tish. 
Natija - obekt, ‘, sharoit modeli. Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy etuklik 
metodlarini saralash kerak. Aqliy etuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta’limot 
muallifining faqat shaxsiy bilimida o‘z o‘rnini topadi. 
Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor. Bular: struktura — funksionalli va funksional - strukturali. 
Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulqatvoriga qarab tizimni aniqlab o‘tmoqchi va 
shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruksiya qiladi - boshqa tizimni o‘xshash xulqatvorga bo‘lgan. 
Bunday xulq-atvor strukturalarning o‘xshashligi haqida mulohaza Yuritishga olib keladi. 
Modellashtirishning bunday ko‘rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda 
tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar tiziinlari 
o‘xshashligida tadqiqotchi funksiyalar, tashqi ko‘rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni 
tahlil qiladi. Bu metod ko‘p fanlarda tarqalgan, ayniqsa, solishtirma anatomiya, paleontologiya va 
boshqalarda ko‘p uchratish mumkin. labiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish 
qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylami 
germenivtik metodlar qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo‘lgan funksional- strukturani 
modellashtirish va germenevtik metodlarning o‘xshashligi bor. SHarhlash metodlari butun bir 
psixologik tadqiqotda muhim rol o‘ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy 
dastuming muvaffaqiyatini bclgilab beradi. Psixoiogiyada sharhlash metodining ahamiyati V.A.Ganzen 
monografiyasida aniqroq ta’riflangan. 
Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko‘rib chiqamiz. 
Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan metodlami ikki asosga bo‘lgan edik. Faollik - 
sustlik, mablag‘laming borligi - muqobillik. Psixologik tadqiqotda obekt faol bolishi mumkin, odam 
yoki hayvon haqida gap bo‘lishidan qat’iy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat 
subekti bo‘ladi. Empirik psixologik metodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kerak. 
Psixoiogiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi katta ahamiyatga ega. Tushunish ‘i 
qaysidir ma’noda o‘lchash ‘iga qarama-qarshidir. O‘lchashda tadqiqot natijalarini obektlashtirishga 

harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchining xulq-atvorini xususiy ma’naviy o‘lchamlarida 

qayta ishlanadi. 
Barcha psixologik empirik metodlami ikki o‘lchamli kenglikda joylashtirish qulay, ularning o‘qlari 
psixologik tadqiqotning ikkita maxsus belgilarini bildiradi. 
Birinchisi - sinaluvchi va tadqiqotchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning borligi yoki yo‘qligi yoki bu 
munosabatlarning jadalligidir. U klinik eksperimentda eng katta va o‘zini-o‘zi kuzatishda eng kam 
hisoblanadi. 
Ikkinchisi - muolajalarning obektlashuvi va subektlashuvidir. Bunda eng chetki variant sifatida test olish 
va boshqa odamning xulq-atvorini uning xatti-harakatini 
≪sezish≫, empatiya nazarda tutiladi. 
Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb aytish mumkin emas: ular bor, lekin 
≪ichki≫ – tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va boshqalar. 
Tadqiqotchi o‘lchamda ishlatadigan ashyolarni boshqacha ham atash mumkin. 
Birinchisi koordinata o‘qini tashkil qilib, ≪ikkita subekt – bir subekt≫ yoki ≪tashqi≫ dialog, yoki- 
≪ichki≫ dialog. 
Ikkinchisi 
≪tashqi≫ ashyolar - ≪ichki≫ ashyolar, yoki ≪o‘lchash sharhlari≫ o‘qini keltirib chiqaradi. 
Bu o‘qlar bilan tashkil qilingan. 
7. Eksperimentni o‘tkazish bu eng asosiy jiddiy, javobgarlikni talab etadi. Kuzatuvchi ko‘nikma va 
malakalarga ega bo‘lishi zarur. Eng zo‘r g‘oyani ham kuzatuvchi malakasizligi tufayli buzib Yuborishi 
mumkin. Eksperiment ‘ida kuzatuvchi sinaluvchiga ta’sir ‘ini tashkillashtiradi. Qonun-qoidalar bilan 
tanishtiradi, kerak bo‘lsa o‘rgatish, tayyorlash ishlarini olib boradi va nihoyat kuzatuvchi 
eksperimentdan so‘ng sinaluvchi bilan so‘rovnoma o‘tkazadi (posteksperimental intervYu). 
a) eksperimentga tayyorgarlik. Kuzatuvchi eksperimentga xona va jihozlarni tayyorlaydi. Eng asosiy 
bosqich bu yo‘riqnoma bilan tanishtirish. U qisqacha bo‘lib, 11 so‘zdan oshishi kerak emas; 
b) sinaluvchilarga yo‘riqnoma va motivni etkazish, yo‘riqnoma o‘z ichiga motivni olishi kerak. 
Sinaluvchi eksperiment ‘ida qanday imkoniyatlarga ega bo‘lishini bilishi kerak. Ko‘pginahollarda 
sinaluvchilarga bunday sharoit odatiy bo‘lmaganligi sababli ularda hayajon kuzatiladi. Ularning diqqati 
bo‘linishi mumkin. Undan tashqari, yo‘riqnomani tez tushunib etish, kognitiv individual xususiyatlarga 
bog‘liq. SHuning uchun sinaluvchi yo‘riqnomani tushunganligini aniqlab olish juda muhim;
d) eksperiment boshida sinaluvchilarning qobiliyati, sinaluvchi sifatida ishtirok etish xohishiga qarab 
aniqlanadi. Uning sog‘lig‘i ham tekshiriladi. Eksperimentdan oldin uning oldida xatti-harakat faoliyat 
rejasi bo‘lishi kerak. Odatda, eksperiment paytida yordamchi assistent ishtirok etadi. U yordamchi 
ishlami olib boradi. Ko‘p hollarda assistant qaydnomani yozib boradi. Unda sinaluvchining javoblari 
yozib boriladi. Undan tashqari, u sinaluvchini umumiy kuzatib eksperiment ‘ida Yuzaga keladigan 
ishlami belgilab boradi. U apparaturalaming ishlab turishiga ham javobgar. 

8. Statistik metodlami qayta ishlash, ular bilan ishlash va natijalarning tahlili - keyingi bosqichdir. 

Odatda, metodlami qayta 
ishlash eksperimentni rejalashtirish bosqichida yoki undan oldin boMib oMadi. Eksperimental faraz 
statistika ko‘rinishida keladi. 
a) ikki va undan ortiq guruhlaming o‘xshashligi; 
b) mustaqil o‘zgaruvchilarning ta’siri;
d) tobe va mustaqil o‘zgaruvchilaming statistic aloqasi; 
e) patent o‘zgaruvchilar tuzilishi. Ma’lumotlami matematik qayta ishlash uchun standart paket 
programma mavjud. Bizga 
ma’lum va qulaylari: statistica, stadia, stadgrapnics, Sy Stat, SPSS, SAS, BMDP. Barcha paketlar 
quvidagi turlarga bolinadi: 
1. Maxsus paket. 
2. Umum foydalanish paketi. 
3. Umum foydalanish uchun toliq bolmagan paket. 
Kuzatuvchilarga umumfoydalanish paketi maslahat beriladi. 
Barcha programmalar hujjatlar bilan toMdiriladi. Eksperimentatorlaming aytishicha, eng yaxshi variant 
bu SPSS paketidir. 

Mulohaza va natijalar tahlili kuzatuvni yakunlaydi. 

Eksperimental kuzatuvlarda faraz tasdiqlanadi yoki rad etiladi: 
≪Agar A unda D≫. 
Kuzatuvchi o‘z mulohazalarini bildiradi va nihoyat u o‘z xulosasini tahlil qiladi. 
Bu kuzatuvning oxirgi bosqichi hisoblanadi; qoMyozma, risola, monografiya, ilmiy jurnal redaksiyasiga 
xat tayyorlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, eksperimental kuzatuv aniq chizma vositasida 
amalga oshiriladi. Uni oMkazishning asosiy bosqichi, muammoning tuzilishi va farazni oldinga surish, 
metodikaning tuzilishi, apparatura tanlash, sinaluvchilarni tanlash, o‘zgaruvchilami nazorat qilish rejasi, 
eksperiment oMkazish, natijalami qayta ishlash va tahlil qilish, ilmiy hisobotga tayyorgarlik. SHundan 
so‘ng kuzatuv yakun topgan hisoblanadi. Ilmiy faraz tasdiqlandimi yoki rad etildimi, natija jamoa 
fikriga tashlanadi. 
Kuzatish metodining asosiy afzalligi shundan iboratki, kuzatish tabiiy sharoitda oMkaziladi, kuzatish 
kuzatilayotgan shaxslaming odatdagi xulq-atvorlarini o ‘zgartirmaydi. Kuzatishni bitta odam ustida ham 
va bir guruh shaxslar ustida ham olib borish mumkin. Bu metod bolalar bog‘chasi guruhlaridagi yoki 
maktab sinfidagi bolalami o‘rganish uchun qulaydir. Kuzatish metodining kamchiligi uning anchagina 
mehnat talab qilishidir. Tadqiqotchi psixologni xulq-atvoming istalgan qiyofada emas, balki anig 
tadqiqot vazifalari bilan bog‘liq holda namoyon bo‘lishigina qiziqtiradi. SHuning uchun 
kuzatiluvchi shaxs xususiyatlari va psixik holatlarining o ‘ziga kerakli tarzda namoyon bo‘lishini kutib 
turishi kerak. Bundan tashqari, psixik xususiyatlarning yakka holda namoyon bo‘lishini kuzatish va 
qayd qilish etarli emas. Tadqiqotchi u yoki bu xususiyatlarning tipikligiga ishonch hosil qilishi kerak.