Ҳашаротлар синфи Чала ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар

Битлар (Anoplura) туркуми.
Битлар турли сут эмизувчилар (инсон, ўй ҳайвонлари, ҳатто филлар ва денгизда яшовчи сут эмизувчи – тюленлар) нинг терисида паразитлик билан, қон сўриб ҳаёт кечирувчи майда (0,5 – 5 – 6 мм) қанотсиз ҳашаротлар бўлиб, буларнинг санчувчи – сўрувчи типдаги оғиз органлари ҳайвонлар қалин терисидан қон сўриб, озиқланишга мослашган.
Ҳар бир тур ёки уруғга мансуб сут эмизувчиларда муайян тур ёки гуруҳининг авлодлари бўлмиш битлар паразитлик қилади. Буларда бош ва кўкракнинг кичкиналашиб қоринчанинг катталушуви ҳамда оёқларининг илмоқсимон “тирмашувчи” тирноқлари бўлиши характерлидир.
Одамда битларнинг иккита тури: 1) бош бити, кийим бити (Pediculus homanus v. capitus, P.homanus v. vestimenti) ва 2) жун бити (Phthirus pubis) учрайди. Булардан бир-бирига жуда ўхшаш ва йирик (3 – 4 мм гача) бош ва кийим бити кўпроқ тарқалган. Улар ўз тухумини соч толасига ёки ички кийимнинг ип – толаларига илаштириб қўяди. Одамнинг баданидаги сержун жойларида бўладиган жуда майда жун бити бошқача тузилган.
Кийим бити энг хафли касалликлар – тепкили терлама ва қайталовчи терлама касалликларининг микробларини тарқатиб, саломатликка катта зиён етказади.
Инсон битлари ифлослик, ўз вақтида ювинмаслик, ички кийимларни вақтида алмаштирмаслик натижасида тарқалади. Биринчи турга мансуб битлар одамсимон маймунларда ҳам учрайди. Бу ҳодиса одамзотнинг одамсимон маймунлар билан бир хил қадимги аждодидан тараққий этганлигини кўрсатади.


Қандалалар ёки ярим қаттиқ қанотлилар (Hemiptera) туркуми.
Сут эмизувчилар ва инсоннинг қони, умуртқасиз ҳайвонларнинг тана суюқлиги ёки ўсимлик шарбатини сўриб овқатланишга лаёқатлашган бу ҳашаротларда устки қанотларининг кўкракка туташган қисмини хитинлашганлиги ва бошнинг олдинги томонидан жойлашган узун санчувчи – сўрувчи оғиз органлари (хартумча) нинг ривожланганлиги характерлидир. Баъзи паразит турлари (жумладан, кўрпа қандаласи) да қанотлар йўқолиб, тана тузилиши соддалашган. Баъзи хонадонларда кўп учрайдиган кўрпа қандаласи (“тахта кана”) тупук безларидан заҳар ва махсус безларидан ноқулай ҳидли модда ажратади. Буларнинг бошқа сут эмизувчи ҳайвонларда паразитлик қилувчи бир қанча турлари маълум.
Усимликнинг шарбати, дони, уруғи билан озиқланувчи қандалалар бир қанча маданий ўсимликларга зарар етказади. Буларнинг ўртасида кўплаб кўпаядиган ғалла (бўғдой, арпа, сули) қандаласи (“тошбақасимон”) имаго даврида янги униб чиққан мазкур дон ўсимликларини кўплаб куришига сабаб бўлади. Буларнинг личинкалари эса “сут - қатиқ” бўлиб етилаётган дон билан озиқланиб, донни заҳарлайди ва униб чиқиш хусусиятини йўқотади.